topolski_zrodl_niezrod.pdf

być mniej naukowy aniżeli podział na źródła pośrednie i bezpośrednie.

S. Kościałkowski przyjmuje ów drugi podział Handelsmana jako za

sadniczy. Dzieli mianowicie źródła na (1) niepisane, rzeczowe, pozo

stałościowe, (2) pisane, wśród których rozróżnia: źródła dokumentalne

albo bezpośrednie, źródła narracyjne albo pośrednie i źródła epistolarne,

czyli listowe 19 . W podziale Kościałkowskiego widać również rozróżnienia

źródeł pośrednich i bezpośrednich (dotyczące tylko źródeł pisanych).

Z dotychczasowymi klasyfikacjami zrywa G. Labuda, proponując po

dział na źródła ergotechniczne, socjotechniczne, psychotechniczne oraz

tradycję 20 . Kryterium podziału jest stopień „odbijania" przez dane źró

dło określonej formy działalności człowieka. Otóż źródła ergotechniczne

w sposób bezpośredni „odbijają" działalność gospodarczą człowieka, zaś

w sposób pośredni działalność społeczną i psychiczną. Będą więc to prze

de wszystkim zabytki kultury materialnej. Do tej grupy włączono jed

nak również wszystkie źródła mówiące o rozwoju demograficznym ludz

kości. Źródła socjotechniczne to źródła, które „powstały w wyniku spo

łecznego oddziaływania człowieka na człowieka", w związku z czyrn są

zdolne „odbić" te procesy w sposób bezpośredni. Pośrednio natomiast

„odbijają" one działalność gospodarczą i psychiczną. Źródła psychotech

niczne zdefiniowane zostały jako „wszystkie pozostałości powstałe na

gruncie materializowania się świadomości w celu rejestrowania lub prze

kazywania innym swoich myśli, które odzwierciedlają w sposób obiek

tywny sprzeczności zachodzące w przyrodzie, w środowisku społecznym

lub w własnym myśleniu". W związku z tym „posiadają zdolność odbi

jania w sposób bezpośredni udziału świadomości w przetwarzaniu ma

terialnych i społecznych warunków bytu". Czwarta, wyróżniona przez

G. Labudę, kategoria źródeł łączy cechy wszystkich trzech kategorii, „od

bijając bezpośrednio" płaszczyznę fizyczną, społeczną i psychiczną. Ta

kategoria nazwana została tradycją. W ten sposób pojęcie tradycji obej

muje tutaj „tylko to, co w formie przeżytków i pamięci o czasach prze

szłych tkwi w żywych ludziach". Istnieje poza tym jeszcze wiele innych

klasyfikacji źródeł budowanych z mniej nas teraz interesujących punk

tów widzenia (np. źródła główne oraz poboczne itd.).

3. Próba rozwiązania problemu klasyfikacji źródeł

Dotychczasowe klasyfikacje źródeł historycznych dotknięte były wie

loma błędami podziału: formalnymi błędami podziału (błędy nierozłącż-

ności, i nieadekwatności), semantycznymi błędami podziału (wynikają

cymi z wad języka) oraz błędami materialnymi (nieprzydatnością do pew-

9 S. Kościałkowski Historyka, s. 24, 52.

0 G. Labuda Próba nowej systematyki, s. 3-52

327

nych celów) 21 . Ponadto w dotychczasowej dyskusji nie dostrzeżono tego,

że do przyjęcia są jednocześnie różne klasyfikacje źródeł w zależności od

celu, jaki danej klasyfikacji stawiamy, a razić muszą stałe dążenia do

zaprezentowania klasyfikacji „najlepszej", przy określaniu nieraz innych

klasyfikacji nawet jako „błędnych". Uczestnicy dyskusji nie mogli się

również oswoić z myślą, że pewne źródła mogą być rozpatrywane z róż

nych punktów widzenia i w ten sposób wchodzić jednocześnie do róż

nych grup klasyfikacyjnych. Na przykład w podziale źródeł na pisane

i niepisane — płyta nagrobna z inskrypcją będzie ze względu na napis

wchodziła do klasy źródeł pisanych, a ze względu na jej znaczenie jako

zabytku kultury materialnej (ewentualnie jako dzieło sztuki) do kate

gorii źródeł niepisanych. Kronika ze względu' na zawarte w niej infor

macje zaliczona zostanie do źródeł pośrednich, zaś jako dzieło literackie

do pozostałości, czyli źródeł bezpośrednich.

Jeśli odpowiednio zinterpretować podziały najczęściej spotykane w li

teraturze, tzn. tak by uwolnić je przynajmniej od błędów formalnych

i semantycznych (podziałów dotkniętych błędami materialnymi nie da

się w ten sposób „poprawić"), wtedy na czoło wysuwają się następujące

klasyfikacje dychotomiczne:

(1) źródła bezpośrednie i pośrednie,

(2) źródła pisane i niepisane.

Klasyfikacje te wydają się głęboko uzasadnione. Są one w pełni zwią

zane z osobliwościami poznania historycznego oraz praktyką badawczą

historyków. Pierwsza z nich, którą moglibyśmy nazwać gnoseologiczną

lub metodologiczną, odzwierciedla dwa zasadnicze rodzaje poznania hi

storycznego: bezpośrednie i pośrednie. Podział na „pozostałości" i „źródła"

czy „tradycję" zwraca ponadto uwagę na to, że źródeł celowo przekazu

jących informacji poszukiwać można jedynie w grupie źródeł pośrednich.

W podziale Droysena odpowiadały im właśnie „źródła" (Quellen), co

wskazuje na to, że autor ten widział w nich (z dużą dozą uzasadnienia)

niejako źródła sensu stricto czy źródła we właściwym rozumieniu tego

słowa. Warto przypomnieć jeszcze, że źródła pośrednie przedstawiają

fakty historyczne za pomocą znaków umownych (pismo, język i inne

znaki umowne), a więc pośrednie są i z tego punktu widzenia; nato

miast źródła bezpośrednie obywają się bez takich znaków umownych,

bowiem same są cząstką rzeczywistości historycznej, czyli same są fakta

mi historycznymi. Inną sprawą jest to, że w toku obserwacji źródeł

bezpośrednich historyk często dokonuje ich opisu (sam lub za pośred

nictwem osób trzecich) i w dalszej pracy badawczej korzysta już z tego

opisu, czyli źródła pośredniego. W opisie tym cząstka rzeczywistości zo

stała zaszyfrowana za pomocą znaków umownych (np. pisma, rysunku).

Jedynie w przypadku źródeł pośrednich musi w celu ich odczytania

2 1 Por. J. Giedymin Z problemów logicznych, s. 26 - 27.

328

nastąpić uzgodnienie kodu nadawcy i kodu odbiorcy, a poza tym z tymi

źródłami wiąże się ogromny problem badania wiarogodnosci informatora,,

nie dotyczący źródeł bezpośrednich (tzn. rozpatrywanych jako bezpo

średnie), do których odnosi się jedynie badanie autentyczności. W sumie

więc podział na źródła bezpośrednie i pośrednie jest z wielu względów

pożyteczny, przede wszystkim zaś ze względów metodologicznych. Poka

zuje to poniższa tabelka:

Źródła bezpośrednie

Źródła pośrednie

(1) Poznanie bezpośrednie

! (1) Poznanie pośrednie

(2) Brak pośrednictwa osoby trzeciej

i (2) Pośrednictwo osoby trzeciej (ewent. celowe)*

(3) Nie ma problemu badania wiarogodnosci

Gest badanie autentyczności) •

(3) Konieczność badania wiarogodnosci infor

matora

Pamiętać trzeba, że poznanie bezpośrednie jest zawsze względnie

bezpośrednie, bo przecież np. obserwacja przez szybę czy powietrze jest

już pośrednia.

Zwolennikami podziału na źródła bezpośrednie i pośrednie byli mię

dzy innymi J. G. Drtiysen, E. Bernheim, B. Schmeidler, M. Handelsman.

Dalszy, już wewnętrzny, podział źródeł bezpośrednich i pośrednich może

być różny. W ramach źródeł bezpośrednich można na przykład zapro

ponować podział na pisane i niepisane, na pozostałości natury przyrodni

czej i społecznej, na związane z działalnością człowieka i przyrodnicze,

i inne. Żywy człowiek obserwowany w swym zachowaniu (także języ

kowym, przy rozumieniu języka jako kodu, a nie przekazywanych prze

zeń informacji) stanowiłby źródło bezpośrednie; jego ustna relacja o zda

rzeniach zaś źródło pośrednie. Źródła pośrednie można by również po

dzielić przede wszystkim na pisane i niepisane (te ostatnie dzieląc na

ikonograficzne i ustne), na przeznaczone do celowego przekazywania in

formacji i przekazujące je bez takiego uprzednio założonego celu.

Druga z wymienionych klasyfikacji, którą nazwiemy źródłoznawczą,

zdaje sprawę z faktu wielkiej (głównej dla historyków sensu strictiore)

wagi źródeł pisanych. Kryterium podziału jest istnienie pisma. Nie trzeba

podkreślać, że duża część dotychczasowych rozważań tzw. nauk pomoc

niczych historii związana jest z badaniem pisma (paleografia, neografia).

Źródła niepisane obejmują źródła przekazujące informacje za pomocą

innych symboli aniżeli pismo oraz źródła-cząstki rzeczywistości histo

rycznej. Podział na źródła pisane i niepisane spotykamy u J. Lelewela,

P. C. F. Daunou, M. Handelsmana (drugi podział), S. Kościałkowskiego.

Ma on również oparcie w teorii informacji mówiącej m. in. o znakach

(śladach) zapisanych i nie zapisanych.

Obie klasyfikacje, w ich podstawowej strukturze, ujmuje poniższe

zestawienie:

329

Źródła

bezpośrednie

zs:

Źródła

pośrednie

jS NfcL

Pisane -— Niepisane

Pisane

Niepisane

Z~S r

O symbo.-

Jach nie-

pisemnych

Celowo

przekazujące

informacje

Inne

Fakty

histo

ryczne

Celowe

Podział na źródła bezpośrednie i pośrednie, podobnie jak na poznanie

bezpośrednie i pośrednie, wydaje się najbardziej istotny dla rozważań

metodologicznych w historii.

4. Odczytywanie informacji źródłowych (dekodowanie)

Dlatego by informacja, o którą na podstawie kodu pytań pytamy,

mogła zostać odczytana, muszą być spełnione następujące założenia,

tzn. musi istnieć: informacja, odbiorca gotów odebrać tę informację, -ka

nał, za którego pośrednictwem informacja może zostać odebrana oraz

kod, określający sposób przejścia informacji przez kanał, który musi

być znany odbiorcy informacji. Dopiero w warunkach, gdy kod na

dawcy oraz kod odbiorcy się pokrywają, może nastąpić odczytanie in

formacji, czyli jej zdekodowanie. W praktyce rzadko dochodzi do pełnej

zbieżności obu kodów; można w każdym razie powiedzieć, że im zbieżność -

ta jest większa, tym warunki odczytania informacji lepsze. Nie trzeba

bliżej wyjaśniać, że pojęcie kodu, zgodnie z teorią informacji, jest bar

dzo szerokie 22 . Kodem jest więc język (etniczny, indywidualny itd.),

pismo, rysunek, mapa, znaki chemiczne, system gestów (np. dyrygenta

orkiestry), mimika, dystynkcje wojskowe, ubiory akademickie, sposób

przejawiania się stanów psychicznych za pośrednictwem odpowiednich

wypowiedzi językowych, sposób formułowania pytań w określonych dzie

dzinach itd. itd., tzn. wszystko, co pozwala przyporządkować komunika

towi daną informację. Jeśli na przykład jedynie matka potrafi zrozumieć

zaczynające mówić dziecko, znaczy to, że zna kod, którym to dziecko

się posługuje, czyli jego indywidualny język. Dla laika gesty dyrygenta

2 Por. J. Giedymin, J. Kmita Wykłady z logiki formalnej, s. 71. Są też inne

pojęcia kodu.

330

mówią niewiele, bowiem nie zna on ich znaczenia. W języku Jana zwrot:

„nie pójdę" może znaczyć co innego aniżeli w języku Józefa, który jest,

powiedzmy, mniej stanowczy. Gdy nie znamy tych rozbieżności, może

my błędnie odczytać nadaną nam informację. Dla odczytania informacji

źródłowych, podobnie jak dla odbioru wszelkich informacji, potrzebna

jest znajomość różnorodnych kodów. Im więcej tych kodów historyk

zna, i im lepiej, tym jest on pełniej przygotowany do przeprowadzania

badań. Nie trzeba specjalnie podkreślać, że kody te stanowią określoną

część wiedzy pozaźródłowej historyka. Posługując się terminologią wpro

wadzoną w rozdziale XV należy uznać znajomość kodów, pozwalających

odczytać „źródło do badanego problemu", za część informacji pozaźródło-

wych, tzn. informacji, które wraz z informacjami źródłowymi umożliwia

ją skonstruowanie odpowiedzi na postawione pytanie, tzn. na powiązanie

z tym pytaniem określonych informacji. Pierwszym krokiem w tym kie

runku musi być, rzecz jasna, zrozumienie informacji poprzez ich zdeko-

dowanie.

Które spośród różnorodnych kodów mają t dla historyka najważniej

sze znaczenie? Odpowiedź jest trudna, zależy to bowiem przede wszyst

kim od tematyki badawczej, okresu oraz terytorium rozpatrywanych

w badaniu. Można w każdym razie w sposób ogólny uznać za podstawo

wą znajomość kodów następujących:

(1) kod języka etnicznego informatora (lingwistyczny),

(2) kod języka epoki (terminologiczny),

(3) kod psychologiczny,

(4) kod pisma i ewentualnie innych symboli notowanych (graficzny).

W przypadku kodu lingwistycznego chodzi po prostu o znajomość

języka, w którym zostało źródło napisane, a więc np. języka łacińskiego,

francuskiego, staropolskiego itd. Uzupełnieniem tego kodu jest kod ter

minologiczny, Możliwości popełnienia błędów w przypadku dekodowa

nia informacji na podstawie tego kodu są duże i często 'w praktyce histo

rycznej spotykane. Język jest na ogół, jak to słusznie zauważył M. Bloch,

bardziej tradycyjny aniżeli zmiany zachodzące w przedmiotach, ich ce

chach i stosunkach między przedmiotami, przez język opisywanych. Bar

dzo często posługujemy się tą samą nazwą przez całe pokolenia na ozna

czenie różnych już realiów. Na przykład to, co nazywane jest pługiem

w źródle osiemnastowiecznym, różni się w sposób istotny od pługa, któ

ry znamy aktualnie, a na przykład termin dowcip oznacza w pismach

Kołłątaja co innego niż obecnie. Łaciński servus oznaczający niewolnika

przeszedł do źródeł średniowiecznych, kiedy to już sama instytucja nie

wolnictwa zniknęła, a pojawiło się poddaństwo. Niejednokrotnie dopiero

historyk musi wprowadzać korektury do zastanej terminologii stara

jąc się, by rozbieżności między językiem a rzeczywistością! były jak

najmniejsze. W każdej pracy historycznej spotykamy w związku z tym

wiele propozycji terminologicznych; nieraz dawne terminy bierzemy

331

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: