Franciszek Futyma, Mariana Kulczyckiego relacyjna koncepcja .doc

Franciszek Futyma, Mariana Kulczyckiego relacyjna koncepcja życia człowieka i jej zastosowanie w poradnictwie, [w:] A. Kargulowa (red.), Z podstaw poradoznawstwa, zeszyt 1, AUW No 1878, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996, s. 11-30.

s. 11

Koncepcja ta swój rodowód wyprowadza ze znanej teorii czynności T. Tomaszewskiego i jest rozwinięciem głównie tej jej części, która wyjaśnia wzajemne związki człowieka i jego otoczenia (T. Tomaszewski, m.in. 1963, 1975). Utworzona przez prof. Mariana Kulczyckiego z Uniwersytetu Wrocław­skiego, przy współudziale Jego uczniów, ujmuje człowieka jako element szer­szego układu, jakim jest świat, traktuje go jako jednostkę działającą w świecie w sposób aktywny i twórczy, samodzielny i odpowiedzialny zarówno za swoją działalność, jak i za własny rozwój i rozwój swego otoczenia.

Głównym źródłem aktywności człowieka są uznawane przez niego wartości (cele), określające jakość i kierunek relacji z otoczeniem. W czynnościach ukierunkowanych na osiągniecie tych wartości dużą wagę przywiązuje się do współdziałania ludzi. Właśnie dzięki niemu i racjonalnemu traktowaniu wszel­kich zdarzeń poszczególne osoby mogą tak rozwijać swoją aktywność życiową, aby zapewnić sobie optymalne relacje ze światem, będące podstawą wartoś­ciowego (satysfakcjonującego) życia. W dalszej części wypowiedzi rozwinę te ogólne stwierdzenia.

UKIERUNKOWANIE AKTYWNOŚCI CZŁOWIEKA

Jednym z głównych terminów charakteryzowanej koncepcji jest termin „życie człowieka”. Otóż życie człowieka M. Kulczycki ujmuje jako aktywność ukierunkowaną na osiąganie coraz to wyższego poziomu jakości tego życia przez rozwiązywanie konkretnych problemów życiowych. Przez jakość życia rozumie natomiast pewien układ wartościowych wymiarów (właściwości) egzys­tencji jednostki, do których osiągnięcia dąży ona w swoich codziennych działaniach. Przyjmuje wiec, że to dążenie ma prawdopodobnie charakter

s. 12

wrodzony, a jedynie jego konkretne treści są nabywane  w ciągu życia prze­biegającego w określonych warunkach środowiskowych. To właśnie bieg życia kształtuje i podaje pod ocenę „zakres osobistej aktywności, stopień osiąganej zmienności działalności życiowej, wielkość produktywności, głębię kooperacji z innymi ludźmi i pełnię sensu całości doświadczeń życiowych” (M. Kulczycki, 1991, s. 20). Przyjmuje też, że tylko życie charakteryzujące się wysokimi oce­nami w wymienionych wymiarach jest życiem wartościowym, osiągającym odpowiednią jakość. Jednak na ogół owe wymiary jakości życia człowieka występują z różnym nasileniem u poszczególnych osób. Zależy to zarówno od warunków zewnętrznych, jak i właściwości samego podmiotu oraz rodzaju re­lacji zachodzących pomiędzy nim a jego otoczeniem. Przeważnie osiągnięcie określonego poziomu jakości życia sprawia, że ukazują się perspektywy dalsze­go jego wzbogacania, co pobudza ludzi do dążenia do osiągania wyższych poziomów.

Dążenie jednostki do osiągnięcia odpowiednio wysokich poziomów życia odbywa się. jak wspomniałem, na drodze rozwiązywania konkretnych proble­mów życiowych. Problemy te pojawiają się przy wchodzeniu we wzajemne relacje człowieka ze światem. Przez takie relacje M. Kulczycki rozumie „całości złożone z wzajemnych wymagań ich spełniania i współ wyznaczających wa­runków” (M. Kulczycki, 1988, s. 8). Mówiąc o wzajemnych wymaganiach, pojmuje je jako wymagania stawiane światu przez człowieka i przez świat człowiekowi. Ważne są tu więc takie kwestie, jak właściwości natury ludzkiej, potrzeby, najwyższe ideały, oczekiwania itp. Ze strony otoczenia będą to natomiast głównie właściwości przyrody, struktury techniczno-ekonomiczne, warunki społeczno-polityczne, podstawowe normy moralne, wymagania ról społecznych itp. W wyniku wzajemnych oddziaływań człowieka i otoczenia pojawiają się określone wartości (cele), które człowiek pragnie osiągnąć. Aby tak się stało, musi on wytworzyć pewne ogólne programy (projekty) postę­powania, opracować konkretne plany działania, wskazać, za pomocą jakich szczegółowych czynności (zasadniczych, pomocniczych i zabezpieczających) mogą być realizowane.

Spełnianie wzajemnych wymagań podmiotu i otoczenia zależy w dużym stopniu od warunków, które mogą je ułatwiać lub utrudniać. Dla zapewnienia sobie w miarę skutecznego działania dana osoba musi stale przewidywać trudności, definiować je oraz dostosowywać kierunek i strukturę swoich czyn­ności do charakteru warunków. Dopiero w wyniku tak pojętych działań jednostka osiąga w pełni (lub nie osiąga) przewidywane rezultaty (określone wartości, cele). To z kolei wywiera odpowiedni wpływ na aktualnie istniejące relacje, powodując przekształcenie się ich w korzystnym lub szkodliwym dla danego człowieka kierunku. Z tych nowych relacji mogą wyłaniać się kolejne problemy wymagające ich dostrzeżenia i rozwiązywania. I tak nieustannie ludzie realizując

s. 13

działania podejmują określone decyzje i zmagają się z nasuwającymi się problemami.

W referowanej koncepcji problemy życiowe traktuje się jako zadania powstające w określonych sytuacjach (wzajemnych relacjach podmiotu i oto­czenia), w jakich dana osoba znajduje się (D. Bocheńska, 1982; M. Kulczycki, 1988). Ponieważ problemy życiowe mogą charakteryzować się mniejszym lub większym stopniem trudności, w wypadku tego ostatniego przed określeniem „problem życiowy” umieszcza się wyraz „trudny” — stąd nazwa „trudny pro­blem życiowy” (M. Kulczycki, 1976). Owe problemy życiowe w literaturze psychologicznej określa się często jako problemy osobiste (E. R. Hilgard, 1967, s. 766), emocjonalne (J. Dollard, N. E. Miller, 1969, s. 395) lub problemy przystosowania bądź rozwiązywania konfliktów (R. S. Lazarus, 1963, s. 9).

Problemów tych nie należy jednak w pełni porównywać z problemami naukowymi czy specjalistycznie zawodowymi. Tym, co różni problemy życiowe od tych ostatnich jest m.in. to, że do ich rozwiązania nie jest wymagana jakaś specjalna wiedza, którą trzeba zdobywać przez dłuższy czas w procesie specja­listycznego przygotowania, że są one udziałem większości ludzi żyjących w da­nym środowisku (M. Kulczycki, 1976). Poszczególne osoby muszą bowiem ciągle samodzielnie podejmować wiele decyzji dotyczących wyboru pracy, studiów, współmałżonka, zabiegu chirurgicznego, przyjaźni z tą czy inną osobą; muszą rozstrzygnąć, jak reagować na niewłaściwe zachowanie się współ­pracownika, własnego dziecka, sąsiada, współpasażera itp.

RODZAJE PROBLEMÓW ŻYCIOWYCH

Istnieje wielka różnorodność problemów życiowych. Ze względu na rolę, jaką grają one w całokształcie aktywności życiowej człowieka, M. Kulczycki podzielił je na trzy główne grupy. Są to problemy bytowe, podstawowe i inte­gracyjne. W obrębie każdej grupy wyróżnił jeszcze odpowiednie ich odmiany (M. Kulczycki, 1985a, 1991), co w sposób bardziej przejrzysty przedstawiono w tabeli 1.

PROBLEMY BYTOWE rodzą się w codziennym życiu ludzi. Do najważniejszych zalicza się problemy zawodowe, rodzinne, społeczne, towarzyskie, zabawowe.

Problemy zawodowe wiążą się przede wszystkim z koniecznością zapew­nienia sobie warunków materialnych (żywności, odzieży, mieszkania itp.). Możliwe jest to dzięki podjęciu odpowiedniej pracy, która obok specyficznych satysfakcji zawodowych i społecznych (np. życzliwy stosunek przełożonych, zaufanie podwładnych, kontaktowanie się z ciekawymi ludźmi, atrakcyjne podróże), zapewnia określone środki finansowe. To z kolei łączy się z okreś­lonym przygotowaniem zawodowym i umiejętnością współdziałania z innymi.

s. 14

Tabela l

Trudności zarówno w zdobyciu odpowiedniego przygotowania zawodowego, jak i w znalezieniu pracy zawodowej mogą być źródłem problemów zawo­dowych.

Problemy rodzinne pojawiają się w związku z wymaganiem zgodnego współżycia w domu rodziców, z trudności wyboru wartościowego partnera życio­wego, założenia własnej rodziny i zapewnienia jej tych wszystkich warunków, które są niezbędne do jej prawidłowego rozwoju (fizycznego, zdrowotnego, intelektualnego, społecznego, zawodowego itp.), stworzenia odpowiedniej atmo­sfery życia rodzinnego, która sprzyjałaby zarówno dorosłym, jak i dzieciom.

Problemy społeczne wynikają z dobrowolnego zaangażowania się danej osoby w działalność na rzecz innych ludzi, niesienia im bezinteresownej pomo­cy, możliwości oddziaływania na grupę poprzez pełnienie w stosunku do niej określonych funkcji (przełożonego, przywódcy, specjalisty itp.). Często reali­zujący z własnej woli zadania społeczne oczekują od swego otoczenia społecz­nego odpowiedniego uznania, podziwu, uwielbienia, szacunku, popularności itp. Gdy te oczekiwania nie spełniają się, niektóre osoby przeżywają uczucia fru­stracji, zawodu czy rozczarowania. Zaangażowanie społeczne stanowi ważny czynnik kształtowania wysokiej jakości życia.

Problemy towarzyskie pojawiają się w związku z przebywaniem wśród cenionych przez siebie osób, rozwijaniem z nimi przyjaźni. Przebywanie bo­wiem z bliskimi nam ludźmi sprzyja autentycznemu zachowaniu (tzw. bycie sobą), a więc postępowaniu bez celowego maskowania przed innymi włas­nych wad i zalet, wypowiadania własnych poglądów, robieniu tego, co się po­doba, kierowaniu się własnymi sądami. Umożliwia także dzielenie uczuć z przy­jaciółmi, np. podczas spotkań towarzyskich, wspólnego oglądania piękna przy­rody, spektakli teatralnych, filmów, różnego rodzaju wystaw, kibicowanie w czasie

s. 15

rozgrywek sportowych. Bliskie relacje z przyjaciółmi umożliwiają też danej osobie otrzymanie od nich wsparcia życiowego, m.in. materialnego i mo­ralnego, jak np. wsparcia mądrymi radami dotyczącymi podejmowania waż­nych decyzji życiowych, przezwyciężania zdarzeń losowych, samotności, opuszczenia. Ale nie zawsze jest to łatwe.

Źródłem problemów zabawowych jest brak sprzyjających warunków do udziału w różnego rodzaju rozrywkach i wypoczynku w odpowiednim miejscu i czasie. Bez należytego potraktowania tych spraw codzienne życie staje się płaskie i meczące, a niekiedy może być nawet przyczyną załamania się, gdy dana osoba nie otrzyma właściwego wsparcia w kryzysowej sytuacji. Dzięki właśnie szeroko rozumianym czynnościom zabawowym człowiek ma możliwość uwolnienia się od kłopotów codziennych (np. od monotonii, rutyny, niepo­wodzeń, konfliktów, ciągłego przebywania w grupie, w której nie czuje się najlepiej), rozładowania napięć psychicznych (chodzi tu o możliwości wyżycia się m.in. w rozgrywkach sportowych, w turystyce, grach, zabawach; chodzi tak­że o możliwości uzewnętrznienia swoich przeżyć - tzw. wygadania się), kon­taktu z pięknem, urokiem świata (kontakt ze sztuką, twórcami kultury, zabyt­kami, przyrodą itp.).

„Do PROBLEMÓW PODSTAWOWYCH należą zjawiska i zależności związane z koniecznymi warunkami ludzkiej egzystencji. Stanowią one nieodzowną pod­stawę rozwiązywania innych problemów życiowych. Bez skutecznego poradze­nia sobie z nimi normalne życie staje się w mniejszym lub większym stopniu utrudnione lub nawet niemożliwe” (M. Kulczycki, 1991, s. 22). Wyróżnia się w tej grupie problemów następujące ich odmiany: sprawy zdrowia fizycznego, psychicznego, własnej osoby, kwestie relacji społecznych i kontaktów z rzeczy­wistością.

U niektórych osób brak odpowiedniego zdrowia fizycznego, choroby (kłopoty z sercem, układem trawiennym), kalectwo powodują trudne problemy życiowe. Utrudnia lub wręcz uniemożliwia to im wykonywanie ulubionego zawodu czy też innej interesującej działalności, a w skrajnych przypadkach doprowadza do załamania psychicznego. Na przeżywanie tego rodzaju proble­mów narażeni są szczególnie ludzie przewlekle i nieuleczalnie chorzy. Ze zdrowiem fizycznym wiąże się wygląd zewnętrzny człowieka, budowa jego ciała, uroda, które również mogą spowodować wystąpienie u niektórych osób problemów życiowych. Niekiedy ludzie, zwłaszcza młodzi, wyolbrzymiają niedoskonałości własnej urody, na skutek czego przeżywają niepotrzebnie wiele przykrych uczuć (wstyd, lęk, smutek, zmartwienie itp.).

Zdrowie psychiczne przejawia się głównie chęcią życia (chęć walki z przeciwnościami, doznawania przygód, nadzieja na przyszłość), wysokim pro­giem odporności na stres (wytrzymałość na niepowodzenia życiowe, mężne znoszenie trudów, cierpliwość), przykładaniem wagi do własnego rozwoju psychicznego (doskonalenie charakteru, osiąganie własnych zamierzeń itp.).

s. 16

Znaczne zaburzenia czy nienormalności zdrowia psychicznego mogą się przy­czynić do pojawienia się pewnych, nieraz dotkliwych, cierpień (np. złego samopoczucia, przygnębienia, apatii, poczucia bezsensu życia).

Kolejną odmianą charakteryzowanej grupy problemów życiowych są trud­ności związane z własną osobą (nastawienie na siebie). Chodzi tu najczęściej o rozumienie siebie, własnych dążeń, działań, zamiłowań, wyborów życiowych, postępowania, szacunku do siebie (w miarę obiektywna ocena siebie, znajomość własnych zalet i wad). Niektórzy ludzie przeżywają znaczne trudności, gdy np. nie w pełni rozumieją siebie, zwłaszcza własne pragnienia, motywy działania, impulsywne zachowania, nie dość wyraźnie uświadamiają sobie dodatnie strony własnej osobowości.

Następną odmianą prezentowanej grupy problemów są trudności powstające na tle relacji społecznych. Chodzi tu o zrozumienie ze strony innych osób (mają do mnie zaufanie, mogą mi współczuć, wybaczyć, pomogą w potrzebie), szacunek otoczenia społecznego (np. przełożeni, koledzy odnoszą się do mnie z uznaniem, cenią mnie, wyróżniają dodatnio), przynależność do grupy (mam grono osób, które lubię, dobrze się czuję z nimi, próbuję się z nimi utożsamiać, naśladować ich, przyjmując ich wartości za własne). Jeżeli relacje społeczne nie rozwijają się zgodnie z oczekiwaniami jednostki, może ona doznawać zawodu, rozczarowania, cierpienia.

Inną odmianą podstawowych problemów są trudności związane z nieade­kwatnym kontaktem z rzeczywistością. Polega to na tym, że człowiek postrzega zarówno u siebie, jak i w otoczeniu, cechy, których nie ma ani on sam, ani środowisko. Zachowanie oparte na nieprawdziwym postrzeganiu rzeczywistości doprowadza często do pojawienia się trudnych problemów życiowych. Na przykład niedoświadczonemu przełożonemu wydaje się, że podwładny, który zawsze w jego obecności się uśmiecha, lekceważy go (co w rzeczywistości nie jest prawdą). Powoduje to u zwierzchnika irytację i niezadowolenie. Aby tego uniknąć, należałoby w dalszych kontaktach z podwładnymi sprawdzić, czy istotnie ich wesołe usposobienie jest wyrazem lekceważącego stosunku do przełożonego. W celu zapewnienia sobie bardziej adekwatnego kontaktu z rze­czywistością należy starać się zachować elastyczny sposób myślenia, dzięki czemu nastąpi uwolnienie od niektórych stereotypów i przyzwyczajeń.

Do trzeciej grupy problemów życiowych należą PROBLEMY INTEGRACYJNE. Ich rozwiązywanie łączy konkretne działania człowieka i zdarzenia w pewną sensowną całość. W tej grupie występują trzy zasadnicze rodzaje problemów.

Problem pierwszy wiąże się z wytyczeniem sobie nadrzędnych celów życiowych, albo inaczej — ze znalezieniem niejako osobistego posłannictwa życiowego. Celom tym człowiek podporządkowuje własną działalność i nadaje jej określoną wartość. „Osoby, które nie potrafią ustalić wartościowej hierarchii celów życiowych, prowadzą życie chaotyczne i mimo pojawienia się sprzyja­jących okoliczności, nie potrafią wykorzystać tego wszystkiego, czym dysponują.

s. 17

Trapi też je często poczucie pustki życiowej, nudy, bezwartościowości i daremności podejmowanych wysiłków” (M. Kulczycki, 1991, s. 23).

Druga odmiana problemów integracyjnych wynika z przyjęcia i stosowania nie akceptowanych społecznie zasad postępowania. Osiągając nawet wysoce szlachetne cele za pomocą potępianych metod niweczy się wartość uzyskiwa­nych wyników. Nie wszyscy ludzie zdają sobie z tego sprawę i dziwią się, a nawet są przerażeni, gdy ich zachowanie (np. unikanie konsekwencji, przerzu­canie winy na innych, niechęć do wysłuchiwania słusznej krytyki) spotyka się z dezaprobatą ze strony otoczenia społecznego.

Trzecia odmiana omawianej grupy problemów wiąże się z mądrością życiową (filozofia życia codziennego). Dzięki niej człowiek potrafi w miarę obiektywnie oceniać swoje postępowanie oraz w sposób rozsądny odnosić się do jego skutków: sukcesów i ...