Biografie S�awnych Ludzi Richard Friedenthal Marcin Luter Jego �ycie i czasy Prze�o�y� Czes�aw Tarnog�rski Pa�stwowy Instytut Wydawniczy 1991 Cz�� pierwsza DOJRZEWANIE BUNTOWNIKA WIEJSKI CH�OPAK, SYN G�RNIKA Rok urodzenia 1483. Wed�ug podzia��w podr�cznikowych i przyj�tych w ksi��kach historycznych by�oby to jeszcze �redniowiecze. Wielokrotnie te� dyskutowano o tym, jak dalece Luter by� cz�owiekiem �redniowiecznym, a w jakiej mierze nale�a� ju� do nowo�ytno�ci, kt�ra w�a�nie si� zacz�a. Taki podzia� historii pod�ug wielkich blok�w, widzianych jak monolity w powierzchownym przegl�dzie stuleci, ni�s� coraz wi�cej w�tpliwo�ci. Wyobra�enia o �redniowieczu doznawa�y najr�norodniejszych przeobra�e� i przewarto�ciowa�. Si�gaj� te wyobra�enia od d�ugo obowi�zuj�cych okre�le�: �ponure, ciemne, zabobonne", a� po z�ocisty po�ysk obraz�w na drewnie, odkryty przez romantyzm, kt�ry dla odmiany ca�e �ycie tamtych czas�w widzia� w refleksach swego blasku. W ko�cu stworzono �cz�owieka w retorcie", mitycznego �cz�owieka �redniowiecznego", wrzucaj�c tam wszelkie ingrediencje: odpryski farby z obraz�w �wi�tych, mech z mur�w strzelistych katedr i pe�ne gar�cie mistyki. Z tego stworzonego w marzeniach obrazu zachowa�o si� jeszcze sporo: wyobra�enie bezgranicznie pobo�nego i wiernego Zachodu, Zachodu przyk�adnie zjednoczonego pod w�adz� papie�a i cesarza i zdolnego do wielkich czyn�w. Wyobra�enie epoki, w kt�rej ka�dy cz�owiek czu� si� pewny i bezpieczny w miejscu, kt�re w porz�dku stanowym wyznaczy� mu B�g; trwa� tam �w cz�owiek dot�d, a� niepok�j, zuchwale wszcz�ty przez jednostki, wp�dzi� go w obszary niepewne. W Lutrze, jako najznaczniejszym z tych indywidualist�w, widziano wielkiego niszczyciela i rozbijacza owej �redniowiecznej jedno�ci, kt�ra, zapewne bardziej ni� w rzeczywisto�ci, istnia�a w wielkich budowlach my�li teologicznej i filozoficznej. Rozdzia� by� gotowym ju� dziedzictwem po p�nym okresie cesarstwa rzymskiego; nast�pne wieki przynios�y podzia� na Ko�ci� wschodni i zachodni. Historyczna tradycja, ukierunkowana wy��cznie na Europ� Zachodni�, w coraz wi�kszej mierze ignorowa�a i prz�s�a- DOJRZEWANIE BUNTOWNIKA nia�a fakt, �e przez wi�kszo�� trwania kompleksu nazywanego �redniowieczem, Ko�ci� wschodni istnia� r�wnolegle z rzymskim, okresami znacznie nad nim g�ruj�c. Upadek pot�nego pa�stwa bizantyjskiego � jedynego, kt�re zas�uguje na okre�lenie �tysi�cletnie" �zapocz�tkowany zdobyciem i straszliwym z�upieniem Konstantynopola w 1204 r. przez �pobo�nych krzy�owc�w", a zako�czony rozbiciem przez Turk�w w 1453 r. tego pot�nego bastionu �wiata chrze�cija�skiego, sprawi�, �e coraz szybszy by� w �wiadomo�ci ludzi i w historycznej tradycji proces zanikania Ko�cio�a wschodniego. W momencie urodzenia Lutra zaszed� pewien zwrot. Wielkie Ksi�stwo Moskiewskie uwolni�o si� spod panowania Tatar�w; Iwan III po�lubi� bizantyjsk� ksi�niczk� Zoe, przybra� tytu� cara oraz greck� nazw� �autokrator"'. �Ko�ci� prawowierny" prze�ywa� nowy wielki rozkwit, prze�wiadczony, �e na nim, na �trzecim Rzymie", spocz�o pos�annictwo doprowadzenia �wiata do zbawienia: idea misyjna, kt�ra pod innym znakiem utrzyma�a si� do dzi�. Podczas pierwszego publicznego wyst�pienia w Lipsku zakwestionowa� Luter roszczenia papie�a do zwierzchniej w�adzy nad chrze�cija�stwem; wskaza� w�wczas wyra�nie na Ko�ci� prawos�awny i zaprotestowa� przeciwko traktowaniu jego cz�onk�w jako �kacerzy" czy �niewiernych", dla kt�rych zwalczania mia�yby by� dozwolone krucjaty oraz zbi�rki pieni�ne w zamian za odpusty. Ale i w obr�bie Zachodu jedno�� Europy dozna�a powa�nych wstrz�s�w. Wielka schizma, kt�ra podzieli�a Europ� na dwa, a w ko�cu na trzy obozy, / dwoma, trzema, a nawet pi�cioma r�wnocze�nie papie�ami wzajemnie si� ekskomunikuj�cymi, z trudem tylko zosta�a opanowana przez sob�r w Konstancji wiatach 1414-1418; spalenie na stosie czeskiego reformatora Jana Husa doprowadzi�o do wojen husyckich, trwaj�cych prawie dwadzie�cia lat; Czechy pozosta�y nie pokonane, a kuria rzymska wbrew swej woli musia�a tolerowa� �odszczepie�czy" Ko�ci� i kraj. My�l o soborze jako instancji nadrz�dnej wobec papie�a by�a �ywotna w dalszym ci�gu. Nakierowa�a na reform� umys�u i polityk�, by�a wielk� nadziej�, jako �e m�wi�o si� o ca�o�ciowej reformie Ko�cio�a, reformie �g�owy i cz�onk�w"; my�l ta mia�a decyduj�ce znaczenie tak�e dla wyst�pienia Lutra. W roku jego urodzenia rz�dzi� w Rzymie papie� Sykstus IV, pierwszy z dynastii delia Rovere, pierwszy te� przedstawiciel ze�wiecczonego papiestwa renesansowego, kt�re w znacznym stopniu przybra�o posta� ksi�stwa terytorialnego w Italii, trac�c pozycj� s�dziego rozjemczego nad narodami. Narody te posz�y swoimi drogami, na czele z Francj�, kt�ra stworzy�a w�asny �galli-ka�ski" Ko�ci� narodowy; w�adz� administracyjn� sprawowa� nad ko�cielnymi posiad�o�ciami panuj�cy i przys�ugiwa�o mu prawo mianowania na swoim terenie wysokich dostojnik�w ko�cielnych -- by�y to przywileje, WIEJSKI CH�OPAK, SYN G�RNIKA jakich nie mia� �aden inny kraj. D��enia takie nie powiod�y si� niemieckim cesarzom, kt�rych w ko�cu zdominowali wielcy papie�e p�nego �redniowiecza. Francuscy kr�lowie utrzymali owoce zwyci�stwa, a tym samym skoncentrowali w swoich r�kach w�adz� nad pa�stwem, i to bardzo silnym. W 1483 doszed� do rz�d�w kr�l Karol VIII, kt�ry opozycj� wobec kurii rzymskiej posun�� o kolejny krok, brzemienny w skutki. Wtargn�� zbrojnie do Italii, zapocz�tkowuj�c tym okres wojen, i doprowadzi� do upadku ca�y system pa�stw Italii, kt�rym papie�e mieli zamiar kierowa�. Walka, w kt�rej uczestniczy�y wszystkie mocarstwa europejskie, trwa�a przez ca�e �ycie Lutra, wp�ywaj�c decyduj�co na jego w�asny los i na losy reformacji. Je�eli mo�na m�wi� o rozbiciu jedno�ci Zachodu, kt�ra zawsze pozostaje poj�ciem nader problematycznym, to w dziedzinie politycznej przygotowa�a to rozbicie i urzeczywistnia�a je Francja, na d�ugo zanim ktokolwiek m�g� pomy�le�, �e odegraj� w tym jak�� rol� Niemcy i zanim ktokolwiek pos�ysza� o mnichu z Wittenbergi. Gdy przyszed� na �wiat Luter, w Niemczech panowa� cesarz Fryderyk III; by� to najbardziej nieudolny z wszystkich w�adc�w dynastii habsburskiej, kt�ry nie zas�u�one znaczenie w historii �wiata osi�gn�� jedynie na drodze wytrwa�ej i przebieg�ej polityki ma��e�sko-dynastycznej. Ma�o przebywa� na terenie Rzeszy, z r�nych powod�w grozi�a mu detronizacja, a nawet w dziedzicznych swoich krajach austriackich bywa� w niejednej opresji; pozostawa� niemal bez �rodk�w do �ycia, po�ycza� u mieszka�c�w swoich miast, nie wy��czaj�c stra�nika bramy miejskiej w Wiedniu; skrajnym ub�stwem odznacza�y si� te� jego koncepcje polityczne. Umia� tylko podk�ada� ��adunki z op�nionym zap�onem": by�y to umowy spadkowe oraz ma��e�skie zwi�zki dynastyczne, zawierane z my�l� o pot�dze Habsburg�w; eksplodowa�y one nieoczekiwanie w dalszej przysz�o�ci, do gruntu zmieniaj�c polityczny krajobraz Europy. Nie by�y to jednak skutki zamierzone �wiadomie i trudno, jak si� zdaje, przypisywa� mu z ich racji znami� przemy�lanej m�dro�ci. Nie m�g� przecie� przewidzie� z g�ry, �e wymrze� b�dzie musia�o kolejno, ni mniej, ni wi�cej, tylko sze�ciu pretendent�w, zanim jego prawnuk, cesarz Karol V, zasi�dzie na tronie kr�l�w Hiszpanii; jeszcze trudniej by�oby mu wyliczy�, �e pot�ne pa�stwo Jagiellon�w, kt�re w jego czasach zapanowa�o nad ca�ym Wschodem Europy, od Ba�tyku do Morza Czarnego, upadnie tak rych�o, i �e W�gry oraz Czechy, p�niejszy fundament ogromnego stanu posiadania Habsburg�w, przypadn� innemu z jego prawnuk�w, Ferdynandowi. W Niemczech, ca�kowicie zaniedbanych przez cesarzy jedynie tytularnych, rz�dzili faktycznie od d�ugiego ju� czasu w�adcy �wieccy i duchowni, elektorzy, arcybiskupi, ksi���ta, hrabiowie i jeszcze ni�si w hierarchii tytu- DOJRZEWANIE BUNTOWNIKA ��w. <Na terenie nale��cym do jednego z takich minipotentat�w, w hrabstwie Mansfeld na po�udniowym skraju Harzu, w miejscowa�ci Eisleben, 10 listopada 1483 roku przyszed� na �wiat Marcin Luter^W kar�owatym tworze, jaki stanowi�o hrabstwo Mansfeld, ujawnia si� ca�a n�dza polityczna Niemiec, wywodz�ca si� nie z dnia wczorajszego, ale ze spu�cizny wiek�w, b�d�ca zarazem dziedzictwem dla kolejnych stuleci. Jest okoliczno�ci� ze wszech miar znacz�c� i dla Lutra, i dla ruchu, kt�ry zapocz�tkowa�, �e los rzuci� go w stosunki tak beznadziejnie zagmatwane i rozdrobnione. Czy by�o to pa�stwo? Sk�d�e! Kraj? Kraik ledwie... Pod jednym w�adc�? I to nawet nie. W rodowym zamku Mansfeld mieszka�y dwie �linie" hrabiowskiego rodu, powa�nione, podzielone, zawzi�te. Odpowiednio do zajmowanych cz�ci zamku okre�la�y si� same jako �przednia" i �tylna", potem dosz�a ��rodkowa", a ca�o�� posiad�o�ci, w wyniku dzia��w spadkowych i rodowych spor�w, podupad�a tak doszcz�tnie, �e w kilkadziesi�t lat po �mierci Lutra na�o�ono na ni� sekwestr; hrabstwo Mansfeld przypad�o w cz�ciach lennym w�adcom Magdeburga i Halberstadtu oraz elektoratu Saksonii. Ostatnia podr� Lutra, kt�r� u schy�ku �ycia odby� do miejsca swego urodzenia, gdzie te� umar�, zwi�zana by�a z pr�b� pojednania zawzi�cie zwalczaj�cych si� hrabi�w. W ostatnim li�cie informuje on z nadziej� swoj� �on� Katarzyn� o d�wi�ku dzwonk�w podczas kuligu, kt�rym m�ode pokolenie zar�wno tych �przednich", jak i �tylnych" �wi�ci�o pojednanie. Nie trwa�o ono jednak d�ugo. Mapa �wi�tego Cesarstwa Rzymskiego, przedstawiona w kolorach, wygl�da jak str�j b�aze�ski, pozszywany z ogromu wielobarwnych �at. A ju� zupe�nie nie do oddania s� dalsze podzia�y poszczeg�lnych strz�pk�w, wed�ug rodowych posiad�o�ci praw lennych i w�asno�ci ko�cielnej. Tak wygl�da to nie tylko w Turyngii, gdzie owo rozproszenie w�asno�ci zachowa�o si� a� do naszych czas�w; by�o tak niemal w ca�ych Niemczech. Nadchodzi�y czasy apokalipsy, poprzedzone niejasnymi przepowiedniami, kr���cymi w obfito�ci; na razie jednak trwa� ten farsowy prolog. Pod koniec XV wieku mno�� si� festiwale trefnisi�w, rozkwita literatura b�aze�ska; dzi�ki niej zreszt� po raz pierwszy niemiecki poeta zyskuje znaczenie europejs...
madzia.1majka2