Gruza E., Kryteria oceny zeznań dzieci.PDF

Gruza / Kryteria oceny wiarygodności zeznań dzieci

Ewa Gruza

Wydział Prawa i Administracji UW

Kryteria oceny wiarygodności zeznań dzieci

Ocena zeznań świadka-dziecka, a przede wszystkim ich wiarygodności, stanowi najtrud-

niejszy i zarazem najważniejszy etap przeprowadzanych czynności dowodowych, mają-

cy daleko idące implikacje. Psychologowie wypowiadający się o czynnikach warunkują-

cych zeznania opierają się głównie na ogólnych, modelowych konstrukcjach analizy ze-

znań, a główną ideą modelowych propozycji jest znalezienie, w miarę możliwości, jed-

noznacznych wskaźników wiarygodności wypowiedzi. W artykule przedstawione zosta-

ły modele stosowane w ocenie wiarygodności zeznań dzieci.

Zeznanie świadka jako dowód w postępowaniu karnym

Najważniejszym problemem każdego

postępowania dowodowego jest zagadnienie

prawdy, czyli odpowiedź na pytanie, jak

w rzeczywistości wyglądał stan faktyczny.

Prawdziwe ustalenia procesowe są podsta-

wowym warunkiem trafności rozstrzy-

gnięcia i zależą od dowodów, na których

się opierają. Dlatego tak istotne znacze-

nie ma prawdziwość lub fałszywość do-

wodów wykorzystywanych w procesie.

Jest to istotne nie tylko z punktu widzenia

organów procesowych, ale także ważne

dla społeczeństwa oczekującego od wymiaru

sprawiedliwości trafnych, zrozumiałych

i akceptowanych społecznie rozstrzygnięć

(Gustowska-Szwaja i in. 1971, s. 7).

Wśród środków dowodowych najczęściej

wykorzystywane są zeznania świadków.

To przede wszystkim na ich podstawie fero-

wane są orzeczenia organów procesowych.

Świadkom wierzy się, często bezkrytycznie,

nie wnikając czy zeznania ich są szczere,

czy też nie. Tymczasem nie ma nic bardziej

pospolitego niż kłamstwo. Towarzyszy

ono nam w życiu każdego dnia, spotyka-

my się z nim w różnych okolicznościach,

posługujemy się nim z różnych względów.

Od najwcześniejszych lat życia kłamiemy,

bo chcemy zataić prawdę, uniknąć konse-

kwencji za wcześniejsze zachowania, kła-

miemy, by kogoś chronić, ale i obciążać,

a również po to, by ukryć prawdziwe emocje.

Zagadnienie to nabiera szczególnego

znaczenia w specyficznej sytuacji, jaką jest

prowadzenie postępowania karnego i doko-

nywanie w jego ramach czynności prze-

słuchania. O ile wyjaśnienia podejrzane-

go, oskarżonego, poddawane są szczegól-

nie krytycznej ocenie i organy procesowe

gdzieś wewnętrznie, podświadomie czują

możliwy fałsz w wypowiedzi, o tyle kryty-

cyzm ten ulega osłabieniu przy ocenie ze-

znań dorosłych świadków. Nieco inaczej

traktuje się zeznania dzieci, przypisując

im a priori niską wiarygodność. Bardzo

często z góry przesądza się, że dziecko nie

jest dobrym świadkiem, opierając się na

stereotypach, podczas gdy już Hans Gross

uważał, że nawet najmłodsze dzieci mogą

być wartościowymi świadkami. Wnioski

te wynikały z gruntownej znajomości psy-

chologii, w tym zwłaszcza psychologii po-

Gruza / Kryteria oceny wiarygodności zeznań dzieci

znania. Jak słusznie zauważał ten twórca

nowoczesnej kryminalistyki, dzieci zeznając

popełniają inne błędy niż dorośli, na ogół

nie większe niż tamci, zaś w poszczególnych

wypadkach zeznania dzieci mają większą

wartość od zeznań dorosłych. W zezna-

niach dzieci nie mamy bowiem do czy-

nienia z wadami właściwymi zeznaniom

dorosłych, przede wszystkim na ich zezna-

nia nie wpływają tak silnie namiętności

społeczne (Gutekunst 1965, s. 183).

Ocena zeznań świadka-dziecka, a przede

wszystkim ich wiarygodności, stanowi

najtrudniejszy i zarazem najważniejszy

etap przeprowadzanych czynności dowo-

dowych, mający swe daleko idące impli-

kacje. Ocena taka wymaga rozsądnego

wyważenia proporcji pomiędzy nadmier-

nym krytycyzmem a bezkrytycznym na-

stawieniem do dziecka i jego zeznań oraz

respektowania reguł prawnych.

Analiza praktyki dostarcza niemało

dowodów na to, że w zakresie wartościo-

wania i oceniania zeznań świadków,

w tym także dzieci, popełniane są przez

organa procesowe błędy, mające istotny

wpływ na podejmowanie kluczowych de-

cyzji procesowych. W wielu przypadkach

ocena zeznań przebiega w sposób dość

automatyczny, a podstawowym stosowa-

nym kryterium jest jedynie ich pełna

spójność z zebranym materiałem dowo-

dowym, jakże często będącym pochodną

tychże zeznań. Rzadko kiedy prokurato-

rzy i sędziowie zastanawiają się nad pra-

widłowością stosowanych przez siebie

kryteriów oceny dowodów w procesie,

uznając, że wytyczne określone w art.

7 kpk są wystarczającym uzasadnieniem

decyzji o przyjęciu lub odrzuceniu dowo-

du. Przyczyną takiego stanu rzeczy, jak

należy przypuszczać, jest niedostateczna

znajomość psychologii sądowej i krymi-

nalistyki, jak również lekceważenie osią-

gnięć tych dyscyplin naukowych. Szcze-

gólnie brak rzetelnej wiedzy odczuwalny

jest przy ocenie zeznań dzieci. Dodat-

kowo ocenie takiej towarzyszy swoisty

strach przed popełnieniem pomyłki sądo-

wej, tym bardziej potęgowany, im mniej-

sza jest wiedza organu na temat psycho-

logii zeznań dzieci.

Pamiętać należy, że w polskim systemie

prawnym świadkiem może być każda osoba

bez względu na wiek, płeć, stan psychiczny

lub fizyczny, pozycję społeczną, karalność.

Przepisy obowiązujących procedur sądo-

wych nie znają ustawowych przyczyn dys-

kwalifikacji zeznań świadka. Zasada ta do-

tyczy zarówno sytuacji, w której z góry

zakłada się niewiarygodność świadków

faktycznych, jak i wykluczenia pewnych ka-

tegorii osób ze względu na ich właściwości

psychofizyczne, uniemożliwiające im do-

konywanie prawidłowych spostrzeżeń oraz

przekazywanie ich sądowi. Tym samym

świadkami mogą być także dzieci, bez

względu na ich wiek, jednak z uwzględnie-

niem fazy rozwojowej, właściwości ich

psychiki i możliwości komunikacji.

Potrzeba przesłuchania dziecka za-

chodzi w dwóch sytuacjach: gdy prowa-

dzone jest postępowanie w sprawie nie-

letniego, oraz gdy w sprawie dotyczącej

osoby dorosłej występują nieletni świad-

kowie. W tym drugim przypadku dziecko

może być bądź świadkiem zdarzenia,

bądź pokrzywdzonym. Jak słusznie za-

uważa M. Kulicki, przesłuchanie dziecka,

szczególnie w drugim przypadku, rodzi

szereg specyficznych problemów. Dziec-

ko bywa cennym świadkiem, dostarczają-

cym wiarygodnego materiału dowodowe-

go, jeżeli zostanie przesłuchane w sposób

właściwy dla jego poziomu umysłowego,

rodzaju osobowości i odczuć moralnych.

Wynika z tego oczywista potrzeba anga-

żowania przy przesłuchiwaniu dzieci bie-

głych psychologów, a także konieczność

odpowiedniego fachowego przygotowa-

nia pracowników śledczo-sądowych, tych

mających przesłuchiwać i tych, którzy

będą oceniać uzyskane relacje (Kulicki

1994, s. 168).

Sądy nie mogą i nie mają prawa rezy-

gnować z żadnego źródła dowodowego.

Jeżeli jednak sąd lub prokurator mają

wątpliwości co do stanu psychicznego

Gruza / Kryteria oceny wiarygodności zeznań dzieci

świadka, jego rozwoju umysłowego, zdol-

ności postrzegania lub odtwarzania po-

strzeżeń, mogą zarządzić przesłuchanie

świadka z udziałem biegłego lekarza lub

psychologa, a świadek nie może się temu

sprzeciwić (art. 192 § 2 kpk). Nie oznacza

to jednak, że sąd może postawić biegłe-

mu pytanie – czy świadek mówi prawdę

– bowiem ocena wiarygodności zeznań jest

wyłączną domeną sądu, zgodnie z zasadą

swobodnej oceny dowodów. Rolą biegłego

będzie więc jedynie przedstawienie opinii

na temat osobowości świadka, jego rozwo-

ju umysłowego, zdolności odtwarzania postrze-

żeń, nie zaś ocena wiarygodności dowodu 1 .

Obowiązujące przepisy, doktryna i orzecz-

nictwo Sądu Najwyższego reprezentują

jednolite stanowisko, że nie istnieją żadne

przesłanki pozwalające a priori na wyklucze-

nie świadka, czy automatyczne przesą-

dzenie o jego niewiarygodności, niemoż-

liwości powołania go w tym charakterze.

Ocena dowodów

Kto więc i według jakich kryteriów

ocenia dowody, w tym także zaznania

dzieci? Odpowiedzi na to pytanie należy

poszukać w zasadach rządzących proce-

sem karnym, a zwłaszcza w sformułowa-

nej w art. 7 kpk jednej z naczelnych za-

sad – swobodnej oceny dowodów. Jest to

dyrektywa, w myśl której organy postę-

powania kształtują swe przekonanie na

podstawie wszystkich przeprowadzo-

nych dowodów ocenianych swobodnie,

z uwzględnieniem zasad prawidłowego

rozumowania oraz wskazań wiedzy i do-

świadczenia życiowego.

Oznacza to, że przekonanie sądu

o wiarygodności jednych dowodów i nie-

wiarygodności innych pozostaje pod ści-

słą ochroną prawa procesowego. Ocena

taka mieści się w ramach swobodnej oce-

ny dowodów jedynie wtedy, gdy:

– jest poprzedzona ujawnieniem w toku

rozprawy całokształtu okoliczności

i to w sposób podyktowany obowiąz-

kiem dochodzenia prawdy;

– stanowi wynik rozważenia wszystkich

okoliczności przemawiających zarówno

na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego;

– jest wyczerpująco i logicznie – z uwzględ-

nieniem wskazań wiedzy i doświad-

czenia życiowego – argumentowana

w uzasadnieniu 2 .

Obowiązujące przepisy procedury kar-

nej, odrzucając zasadę legalnej oceny do-

wodów, nie narzucają żadnych dyrektyw,

które nakazywałyby określone ustosun-

kowanie się do konkretnych dowodów

i nie wprowadzają różnic co do ich war-

tości dowodowej.

Świadczy o tym chociażby wyrok Są-

du Najwyższego z 31.03.1958 r., w któ-

rym przyjęto dwie podstawowe zasady

dowodowe:

1) równorzędności wszystkich dowodów,

2) zakaz dokonywania apriorycznej

oceny wartości dowodu ( przesądza-

nie z góry o niewiarygodności zeznań

świadków jest sprzeczne z zasadą

równorzędności wszystkich dowo-

dów, podlegających wprawdzie swo-

bodnej ocenie, lecz dopiero po ich

przeprowadzeniu) 3 .

Sądy zobowiązane są również do sa-

modzielności i niezależności w rozumo-

waniu oraz wyciąganiu wniosków decy-

dujących o ocenie przeprowadzonych do-

wodów. Nie mogą zatem ulegać suge-

stiom, ocenom czy wnioskom prezento-

wanym przez strony lub uczestników po-

stępowania. Dotyczy to także oceny opi-

nii biegłego.

Należy z całą mocą podkreślić, że swo-

bodnej oceny dowodu z zeznań świadka

Wyrok Sądu Najwyższego z 20.09.1974 r. III KR 103/74, OSNKW nr 12, 1974, poz. 231.

Wyrok SN z 9.11.1990 r. WRN 149/90, OSNKW 7-8, 1991, poz. 41.

Wyrok z 31.03.1958 r., IVK 586/57, RPEiS nr 1, 1959.

Gruza / Kryteria oceny wiarygodności zeznań dzieci

nie mogą zastąpić wnioski prezentowane

w opinii biegłego. Zadaniem biegłego nie

może być badanie zeznań pod kątem ich

szczerości, analizowanie struktury i moty-

wów nieszczerości, gdyż jest to sfera wy-

łącznej kompetencji organu procesowego

(Stanik 1986, s. 177–178). Biegły psycho-

log nie może także formułować ocen co

do wiarygodności zeznań dzieci, badać for-

my i treści zeznań, a zatem czynić ustaleń

właściwych przedmiotowo dla decydenta

procesowego (Leśniak 1998, s. 69).

Dlatego nie można zgodzić się z tezą,

że w sprawach dotyczących molestowania

seksualnego dzieci powołuje się biegłych

mających orzekać o wiarygodności ze-

znań świadków-dzieci i stąd wynika ko-

nieczność opracowania odpowiednich

procedur minimalizujących ryzyko oceny

opartej na wewnętrznym przekonaniu sę-

dziego i biegłego. Procedury takie, zda-

niem D. Skowrońskiego, zwiększałyby in-

tersubiektywnie sprawdzalne kryteria

oceny wiarygodności (Skowroński 2001,

s. 104). Oznaczałoby to, że ocena dowo-

du, wynikająca z art. 7 kpk, nie leżałaby

w gestii sądu, ale biegłego.

Dlatego konieczne jest wyraźne pod-

kreślenie, że ocena wiarygodności każde-

go dowodu należy do wyłącznej kompe-

tencji organu procesowego. Takie zawę-

żenie przedmiotu i zakresu opinii biegłe-

go nie oznacza, że biegły nie może pro-

wadzić badań pod kątem ustalenia psy-

chologicznych kryteriów wiarygodności

wypowiedzi dziecka, nie naruszając przy

tym zasady swobodnej oceny dowodu.

Idąc krok dalej należy stwierdzić, że opi-

nia taka może mieć bardzo istotne zna-

czenie dla procesowej oceny wiarygodno-

ści zeznań dziecka i być bardzo przydat-

ną organowi procesowemu w podjęciu

właściwej decyzji procesowej.

O ile, jak zasygnalizowano to powyżej,

biegli psychologowie nie mogą oceniać

wiarygodności zeznań świadków, o tyle

mogą przeprowadzać analizę psycholo-

gicznych kryteriów wiarygodności w świetle

indywidualnych psychologicznych cech

świadka. W trakcie tych badań powinni

i mogą uwzględniać np. sprawność zmy-

słów świadka w ogóle i w chwili dokony-

wania spostrzeżeń, właściwości pamięci

zeznającego i jego zdolność do opisu,

skłonności do fantazjowania, czynniki

osobowościowe i charakterologiczne oraz

ewentualne cechy psychopatologiczne.

Mogą także i powinni tworzyć katalogi

kryteriów, naukowe narzędzia ułatwiające

organowi procesowemu ocenianie wiary-

godności zeznań dzieci.

Zainteresowanie zagadnieniami kryte-

riów wiarygodności zeznań datuje się od

1900 r., kiedy to zostały zapoczątkowane

przez Bineta pierwsze eksperymentalne

badania. Wskazywały one na małą war-

tość zeznań świadków, ale jednocześnie

inspirowały do dalszych analiz. Intensywny

rozwój psychologii zeznań nastąpił do-

piero po II wojnie światowej. Szczególnie

znamienne jest wprowadzenie dwóch in-

nowacji metodologicznych: zainicjowanie

w 1959 r. przez U. Undeutscha użytecznych

kryteriów rzeczywistości zeznań, które

następnie rozwinął A. Trankell, oraz posze-

rzenie przedmiotu badań poprzez kon-

centrowanie się nie tylko na świadku i jego

osobowości, ale także na zeznaniu i warun-

kach, w jakich było ono składane (Grcar,

Jaśkiewicz 1976, s. 93–94).

Psychologowie wypowiadający się o czyn-

nikach warunkujących zeznania opierają

się głównie na ogólnych, modelowych kon-

strukcjach analizy zeznań, a główną ideą

modelowych propozycji jest znalezienie,

w miarę możliwości, jednoznacznych

wskaźników wiarygodności wypowiedzi.

Trudno jest ocenić, szczególnie prawnikowi,

na ile proponowane modele, obejmujące

kryteria wiarygodności, są do końca skutecz-

nym schematem, posługiwanie się którym

da jednoznaczną odpowiedź na to, czy

dziecko zeznawało szczerze. Zawsze bo-

wiem musi pozostać margines wyznaczony

przez zasadę swobodnej oceny dowodów,

niemniej jednak warto zapoznać się z kil-

koma modelami psychologicznej analizy

zeznań dzieci.

Gruza / Kryteria oceny wiarygodności zeznań dzieci

Modele psychologicznej oceny zeznań dzieci

Za najstarszą koncepcję oceny zeznań

należy uznać propozycję niemieckiego

psychologa sądowego U. Undeutscha, na-

zwaną przez niego kryteriami rzeczywi-

stości zeznań.

Zdaniem tego autora wyróżnić można

5 grup kryteriów oceny wiarygodności

zeznań. Do pierwszej z nich zaliczona zosta-

ła historia zeznania rozumiana jako sta-

łość relacji, stałe utrzymywanie ogólnej

linii narracyjnej.

Grupę drugą stanowią cechy czynności

relacjonowania. Bierze się tu pod uwagę

język i sprawność wypowiedzi oraz ocenia

wewnętrzną spójność relacji.

Trzecim elementem jest struktura oso-

bowości świadka i jego indywidualny sto-

pień rozwoju.

Kolejno ocenia się motywację świadka

do składania zeznań, szczególny nacisk

kładąc na stopień powiązania świadka ze

sprawą i podejrzanym.

Ostatnia, piąta grupa dotyczy cech za-

wartości zeznania i dzieli się na dwie

podgrupy. Pierwsza obejmuje pierwotne

kryteria oceny zeznania, w tym konkret-

ność, liczbę szczegółów, oryginalność

opisów i ich wewnętrzną zawartość, ho-

mogeniczność (jednorodność) oraz po-

wiązanie opisu z konkretnymi sytuacjami

życiowymi. W drugiej podgrupie znajdu-

ją się wtórne kryteria oceny zeznania,

obejmujące analizę zawartości treścio-

wej, stopień zgodności z innymi ustale-

niami oraz z tzw. prawdami oczywistymi.

Oprócz tych zasadniczych, podstawo-

wych kryteriów U. Undeutsch wskazuje

także na pomniejsze, pomocnicze ele-

menty ocenne oraz wskaźniki psycholo-

gicznej oceny zeznania. Zalicza do nich

m.in. kryterium bilateralnej emocji, sto-

pień spontaniczności zeznawania, inicja-

tywę świadka we wnoszeniu poprawek

i uzupełnień do zeznań wcześniej złożo-

nych, brak prób sugerowania przesłu-

chującemu związków przyczynowo-sku-

tkowych pomiędzy elementami opisywa-

nego zdarzenia (Marten 1990, s. 197–198).

Ten pierwszy schemat kryteriów wia-

rygodności stał się podstawą kolejnej

propozycji przedstawionej przez A. Tran-

kella. Autor ten traktuje zeznanie przede

wszystkim jako ekspresję cech właści-

wych osobie zeznającej, akcentując ele-

menty socjo-psychologiczne.

Kryteria wiarygodności podzielone zosta-

ły na osiem grup. Jako pierwsze wymie-

nia się kryteria rzeczywistości i kontrol-

ne. Kryteria rzeczywistości dotyczą ana-

lizy struktury i treści wypowiedzi. Anali-

zy struktury dokonuje się na podstawie

kryterium bilateralnej emocji i homoge-

niczności, zaś analiza treści dokonywana

jest za pomocą kryterium kompetencji,

unikalności i sekwencji. Kryteria kontro-

lne, mieszczące się w pierwszej grupie,

dotyczą formalnej kontroli logicznej, do-

konywanej za pomocą kryterium konse-

kwencji i empirycznej kontroli rzetelności.

Drugim jest kryterium bilateralnej emocji.

Występuje ono wtedy, gdy opisywana

w zeznaniach emocja nie może być uzasad-

niona obserwacjami świadka, chyba że roz-

waża się również osobistą sytuację świad-

ka. Jeżeli kryterium to występuje, zwiększa

prawdopodobieństwo, że w zeznaniu opisy-

wane są rzeczywiste zdarzenia, jednakże

pod warunkiem, że występują dwa źródła

emocji, z których jedno jest przedmiotem

badania (Grcar, Jaśkiewicz 1976, s. 99).

Trzecim jest kryterium kompetencji

polegające na ustaleniu, czy świadek miał

wiedzę i pomysłowość do przedstawienia

wydarzeń. Jeżeli ich nie posiadał, wzra-

sta prawdopodobieństwo wiarygodności

jego zeznań.

Jako oddzielne traktowane jest kryte-

rium unikalności: występowanie unikal-

nych detali zwiększa prawdopodobień-

stwo prawdziwości zeznań.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: