Kraśnik.pdf

KraÊnik

Koguciarze , s. 15; Tajne oblicze... , t. III, s. 207-246.

113 AIPN w Lublinie, sygn. 011/188, t. 1-9.

Marek J. Chodakiewicz

KraÊnik

Niemieckie si∏y policyjne w Generlnym Gubernatorstwie:

mikro poziom

Podejmujàc badania nad si∏ami policyjnymi III Rzeszy czynimy to ze wzgl´du na

ch´ç zrozumienia mechanizmów oraz sprawców narodowo-socjalistycznego terroru. Ta

zasada odnosi si´ do ka˝dej instytucji totalitarnej, cywilnej, wojskowej czy policyjnej. Na

poczàtku powinniÊmy zbadaç takà instytucj´. Pierwszy krok to wyodr´bnienie idei jak-

imi si´ kierowa∏a, a wi´c studia nad ideologià i propagandà. Po drugie opisujemy jak

instytucja taka funkcjonowa∏a od wewnàtrz. Potem musimy przyjrzeç si´ jej centrali i

hierarchii oraz powiàzaniom z innymi instytycjami – poczàwszy od tych najbardziej

spokrewnionych. W wypadku policji przyglàdamy si´ wszystkim innym spokrewnionym

cz´Êciom aparatu terroru. Nast´pnie schodzimy na najni˝szy poziom i dog∏´bnie badamy

funkcjonowanie najmniejszych agend tej instytucji w praktyce. W koƒcu przywracamy

terrorowi twarz: ustalamy personalia odpowiedzialnych za zbrodnie oraz rozró˝niamy

rozmaity stopieƒ odpowiedzialnoÊci za terror.

Naturalnie proponowaç mo˝emy metodologi´ z zacisza historycznego laboratori-

um. W praktyce przyczyny polityczne oraz gospodarcze powodujà, ˝e naukowcy

cz´stokroç zajmujà si´ wyrwanymi z kontekstu problemami, a nie ca∏oÊcià interesujàcej

ich kwestii. Wydaje si´, ˝e poruszajà si´ jak we mgle, bez logicznego planu g∏ównie dla-

tego, ˝e nie majà dost´pu do kluczowych dokumentów, wcià˝ niedost´pnych w pilnie

strze˝onych archiwach. Ponadto w poszukiwaniach prawdy przeszkadza perwersyjny

duch czasów. W Niemczech Zachodnich by∏o to has∏o koniecznoÊci powojennej odbu-

dowy, zabliêniania si´ ran, oraz chronienia wysokiej klasy ekspertów, którzy splamili si´

narodowo socjalistycznymi zbrodniami. Dopiero po up∏ywie pewnego czasu historycy

m∏odszego pokolenia byli w stanie przeprowadziç syntez´ fragmentów przesz∏oÊci a w

oparciu o nowo odkryte dokumenty odtworzyç du˝o pe∏niejszy obraz historii.

Z takim w∏aÊnie mechanizmem mamy doczynienia jeÊli chodzi o histori´ III

Rzeszy. Poczàtkowo historycy z wiadomych wzgl´dów skupiali si´ g∏ównie na wiodàcych

rozkazodawcach w centrum w∏adzy. Póêniej zaj´li si´ ca∏ymi formacjami policyjnymi,

opisujàc dzia∏alnoÊç g∏ównie niemieckich funkcjonariuszy apartu terroru. 1 Dopiero ostat-

nio podj´to badania pojedyƒczych oddzia∏ów aparatu terroru, sk∏adajàcych si´ z

Niemców, jak równie˝ ich cudzoziemskich pomocników. 2

Obecnie zajmiemy si´ rozkazodawcami i egzekutorami terroru na najni˝szym

144

Mikrostudia terenowe

poziomie. Jako przyk∏ad pos∏u˝y nam powiat ( Kreis ) Janów Lubelski/KraÊnik w

okupowanym przez Niemców Generalnym Gubernatorstwie ( Gouvernementgeneral

– GG ). 3 Powiat ten, po∏o˝ony na zachodniej Lubelszczyênie, w zmienionych granicach

mia∏ w styczniu 1942 r. oko∏o 196 000 ludnoÊci. Miejscowe si∏y policyjne nie przekracza∏y

1 000 funkcjonariuszy, z czego oko∏o 300 to Niemcy. Zasilani byli oni od czasu do czasu

wi´kszymi jednostkami przysy∏anymi z zewnàtrz w ramach wi´kszych operacji poli-

cyjnych, szczególnie akcji deportacyjnych i pacyfikacyjnych. Do miejscowych si∏ poli-

cyjnych wliczamy Niemców z Rzeszy ( Reichsdeutsche ), cudzoziemskich kolaborantów

(zwykle obywateli sowieckich), oraz miejscowych etnicznych Niemców ( Volksdeutsche ),

Polaków, ˚ydów i Ukraiƒców, którzy ochotniczo bàdê przymusowo zasilili rozmaitego

rodzaju organizacje podleg∏e nazistowskiej policji. Uwzgl´dnimy równie˝ formacje podleg∏e niemiec-

kim si∏om zbrojnym ( Wehrmacht i Luftwaffe ) o ile wchodzi∏y one w sk∏ad struktur aparatu terroru.

W latach 1939-1944 stosunkowo ma∏a iloÊç policjantów i ich wspó∏pracowników

wymusza∏a pos∏uszeƒstwo na wielokrotnie wi´kszej od niej grupie miejscowej ludnoÊci.

Dzi´ki terrorowi uda∏o si´ nazistom wdro˝yç w ˝ycie wi´kszoÊç postulatów politycznych,

a w tym deportowaç ponad 12 000 ˚ydów do obozów Êmierci, wys∏aç kilka tysi´cy

Polaków do obozów koncentracyjnych i oÊrodków pracy przymusowej w Rzeszy, oraz

skonfiskowaç tysiàce ton ˝ywnoÊci i innych produktów w ramach przymusowych kontyn-

gentów. Kluczem do sukcesu policji by∏a nie znajàca granic brutalnoÊç. W rezultacie z ràk

narodowo-socjalistycznych si∏ policyjnych zgin´∏o w powiecie Janów Lubelski/KraÊnik

oko∏o 25 000 osób: 15 000 ˚ydów i 10 000 chrzeÊcijan.

Aby odpowiednio zakotwiczyç histori´ dzia∏aƒ policji w powiecie Janów, najpierw

opiszemy szerszy kontekst okupowanej Polski centralnej – Generalnego Gubernatorstwa

(GG) oraz Dystryktu Lublin. Nast´pnie zajmiemy si´ powiatowym apartem policyjnym

oraz stworzonymi przez niego instytucjami pomocniczymi.

W trakcie naszej preznetacji b´dziemy odnosiç si´ do narodowo-socjalistycznego

„prawodawstwa”, które by∏o de facto bezprawiem. ¸amiàcy to prawo byli wi´c

przest´pcami g∏ównie w oczach niemieckich narodowych socjalistów. Nie wszyscy jednak,

którzy ∏amali to prawo, byli godnymi pochwa∏y dzia∏aczami podziemia czy indywidual-

nymi bohaterami walki gospodarczej wolnego, „czarnego” rynku.

WÊród ∏amiàcych prawo okupacyjne znaleêli si´ równie˝ pospolici kryminaliÊci,

którzy dzia∏ali g∏ównie na szkod´ miejscowej ludnoÊci cywilnej. Byli oni wi´c rzeczywisty-

mi przest´pcami. O tym nale˝y pami´taç w naszych rozwa˝aniach. Rozró˝niajàc w taki

sposób b´dziemy w stanie zrozumieç dlaczego kolaboracyjne instytucje i organizacje

pomocnicze sk∏adajàce si´ z Polaków cz´sto stawa∏y si´ narz´dziem podziemia

niepodleg∏oÊciowego stajàcego w obronie ludnoÊci polskiej.

Oprócz opisania nazistowskiego aparatu terroru, poruszymy bowiem spraw´

instytucji i organizacji stworzonych przez Niemców w celach kolaboracji z narodowo-so-

cjalistycznymi si∏ami policyjnymi. Rozwa˝ymy, które z instytucji rzeczywi´cie by∏y czy

sta∏y si´ kolaboranckie. Do jakiego stopnia zosta∏y one wyzyskane aby s∏u˝yç Niemcom?

145

KraÊnik

W jaki sposób s∏u˝y∏y spo∏eczeƒstwu, a w tym za sprawà ich infiltracji przez podziemie?

Rozpatrzymy te˝ przypadki poszczególnych uczestników takich organizacji.

GG i Dystrykt Lublin

Rasistowska ideologia, która leg∏a u podstaw polityki III Rzeszy, wyznaczajàc jej

cele, wyklucza∏a mo˝liwoÊç rzàdzenia podbitymi terenami bez terroru policji. Okupanci

si´gn´li wi´c do wzorców wypracowanych u siebie, rozwijajàc je do niezwyk∏ych rozmia-

rów. Struktura organizacyjna policji nazistowskiej w Reichu pos∏u˝y∏a za model dla jej

g∏ównych agend na terytoriach okupowanych. 4 Dzia∏alnoÊç tych struktur odzwierciedla∏a

aktualne wymagania polityki okupacyjnej jak równie˝ reagowa∏a na zmieniajàcy si´ stale

stan bezpieczeƒstwa w GG i Dystrykcie Lublin.

Generalnie, rozró˝niamy trzy g∏ówne okresy w polityce policyjnej Polski central-

nej. Od jesieni 1939 r. do jesieni 1941 r. okupant kontrolowa∏ sytuacj´ w du˝ym stopniu.

By∏ to program „bezpieczeƒstwa” maksimum, w ramach którego z za∏o˝enia obejmowano

„opiekà” policji wszystkich mieszkaƒców. Okres ten charakteryzowa∏ si´ stabilizacjà.

Przeprowadzana w tym czasie cz´Êciowa eksterminacja elity polskiej nie wstrzàsn´∏a

strukturami GG, a w tym Dystryktu Lublin. Jednak w 1942 r. nastàpi∏o gwa∏towne

pogorszenie sytuacji, stopniowo podwa˝ajàce nazistowski ∏ad okupacyjny. By∏o to

wynikiem polityki III Rzeszy w Polsce: eksterminacji ˚ydów, przeÊladowaƒ jeƒców

sowieckich, oraz nat´˝enia gospodarczej eksploatacji ludu polskiego (rolników przede

wszystkim) ze wszelkimi tego konsekwencjami. Stopniowe chwianie si´ nazistowskiego

∏adu wymaga∏o od 1942 r. zmian w koncepcji zabezpieczenia okupowanych terenów.

Poczàtkowo starano si´ dostosowaç istniejàce od poczàtku okupacji struktury do nowo

zaistnia∏ej sytuacji. Od po∏owy 1943 r. zdecydowano si´ na radykalnà zmian´ za∏o˝eƒ

polityki policyjnej. Wymaga∏o to równie˝ przebudowy struktur. Postawiono wtedy na

plan minimum – obj´cie opiekà jedynie Niemców oraz – w ramach systemu okupacyjnego

– osób i instytucji niezb´dnych do dbania o naj˝ywotniejszych interesów III Rzeszy.

PrzeÊledêmy t´ ewolucj´ instytucjonalnie i chronologicznie.

Mi´dzy 1939 r. a 1945 r. si∏y policyjne w GG podlega∏y Wy˝szemu Dowódcy SS i

Policji na Wschodzie ( Höhere SS- und Polizeiführer Ost ). Oficer ten jednoczeÊnie s∏u˝y∏

jako sekretarz do spraw bezpieczeƒstwa w rzàdzie GG ( Staatssekretär für das

Sicherheitswesen ). Jego bezpoÊrednimi podw∏adnymi byli komendanci poszczególnych

ga∏´zi aparatu terroru w GG oraz Wy˝si Dowódcy SS i Policji w poszczególnych dystryk-

tach ( Höhere SS- und Polizeiführer ). Komendanci poszczególnych rodzajów instytucji ter-

roru byli odpowiedzialni za swoje formacje na terenie ca∏ego GG. Szefowie policji i SS w

ka˝dym z dystryktów mieli za zadanie kierowaç dzia∏alnoÊcià wszystkich si∏ policyjnych

na terenie swych jurysdykcji. W rezultacie istnia∏a struktura równoleg∏a w zakresie rozka-

zodawstwa: wed∏ug rodzaju formacji oraz wed∏ug jurysdykcji. Na najni˝szym poziomie

podw∏adni oficerowie musieli raportowaç o swoich dokonaniach bàdê k∏opotach zarówno

szefom swoich jurysdykcji jak i komendantom swoich w∏asnych formacji policyjnych.

146

Mikrostudia terenowe

Dwie g∏ówne formacje, Policja Porzàdkowa ( Ordnungspolizei – Orpo ), oraz

Policja Bezpieczeƒstwa/S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa ( Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst

– Sipo und SD ), podzielone by∏y na wyspecjalizowane ga∏´zie. Orpo skoncentrowa∏a si´

na wymuszaniu pos∏uszeƒstwa w Êwietle praw i dekretów dotyczàcych ruchów ludnoÊci,

gospodarki, zdrowia oraz dzia∏alnoÊci kulturalnej. Komendant Orpo dowodzi∏ Policjà

Ochronnà ( Schutzpolizei – Schupo ) w miastach oraz ˝andarmerià ( Gendarmerie ) na wsi.

Kierowa∏ on te˝ policjà tubylczà (polskà i ukraiƒskà). Sipo i SD zajmowa∏y si´ wywiadem

i kontrwywiadem oraz Êledzi∏y dzia∏alnoÊç politycznà i kryminalnà. Dowódca Sipo i SD

kierowa∏ Tajnà Policjà Politycznà ( Geheimestaatspolizei – Gestapo ), Policjà Kryminalnà

( Kriminalpolizei – Kripo ), oraz Urz´dem Bezpieczeƒstwa ( Sicherheitsdienst – SD ).

Dzia∏alnoÊç Orpo, Sipo i SD wzmacnia∏y operujàce do pewnego stopnia na

zasadach autonomicznych Sztafety Ochronne ( Schutzstaffeln – SS ). Dostarcza∏y one

stra˝ników oraz obs∏ug´ obozów pracy, koncentracyjnych, a w koƒcu Êmierci. SS bra∏y

te˝ udzia∏ w rozmaitych operacjach policyjnych, od kontroli dokumentów a˝ do wielkich

pacyfikacji i deportacji ludnoÊci, szczególnie ˚ydów. W zwiàzku z tym w ka˝dym dys-

trykcie stacjonowa∏ przynajmniej jeden pu∏k policji SS ( SS-Polizei Regiment ). Ka˝dy pu∏k

wystawia∏ si∏y specjalne o ró˝nych nazwach, zgodnych z doraênym przeznaczeniem

danego oddzia∏u ( Jagdkommando, Sonderkommando, Rollkommando, or Einsatzkom-

mando ). 5

Ponadto, w ka˝dym dystrykcie operowa∏y wàsko wyspecjalizowane ma∏e forma-

cje policyjne. Niektóre z nich stworzono aby ochraniaç poszczególne obszary bàdê insty-

tucje cywilne i wojskowe: Policja Ochrony Pociàgowej ( Bahnschutzpolizei ), Policja

Pograniczna ( Zollgrenzschutzpolizei ), Policja LeÊna ( Forstschutzpolizei ), Policja Drogowa

( Verkehrspolizei ), Policja Wodna ( Wasserschutzpolizei ), Stra˝ Przemys∏owa ( Werkschutz ),

oraz Stra˝ Pocztowa ( Postschutz ). Wydaje si´, ˝e w ich szeregach s∏u˝yli cz´sto Niemcy z

Rzeszy ( Reichsdeutsche ).

Inne jeszcze si∏y policyjne rekrutowano g∏ównie spoÊród etnicznych Niemców

( Volksdeutsche ), obywateli podbitego kraju: Samoobron´ ( Selbstschutz ) oraz Policj´

Pomocniczà ( Hilfspolizei ). Volksdeutsche oraz nie-˝ydowscy Europejczycy wschodni

zaciàgali si´ równie˝ do formacji pomocniczych zwanych Oddzia∏ami Ochronnymi

( Schutzmannschaften ) oraz Oddzia∏ami Wartowniczymi ( Wachmannschaften ). 6

Odtworzono Policj´ Polskà ( Polnische Polizei ). S∏u˝ba w niej poczàtkowo by∏a przymu-

sowa ale póêniej równie˝ ochotnicza. 7 Tymczasem nowo utworzona Policja Ukraiƒska

( Ukrainische Polizei ) sk∏ada∏a si´ wy∏àcznie z ochotników z tej grupy etnicznej. 8 W koƒcu

˚ydowska S∏u˝ba Porzàdkowa ( Jüdisches Ordnungsdienst ) zosta∏a powo∏ana równie˝ na

zasadzie dobrowolnego zaciàgu wÊród spo∏ecznoÊci ˝ydowskiej. 9

Niezale˝nie od innych struktur policyjnych, niemiecka administracja cywilna zor-

ganizowa∏a swojà w∏asnà S∏u˝b´ Specjalnà ( Sonderdienst ). Sk∏ada∏a si´ z policjantów

pochodzenia niemieckiego ( Stammdeutsche ). A˝ do jej likwidacji by∏a koÊcià niezgody

mi´dzy administracjà cywilnà a aparatem policyjnym. 10

147

KraÊnik

Teoretycznie policja w GG podlega∏a generalnemu gubernatorowi Hansowi

Frankowi, w dystryktach ich gubernatorom a w powiatach starostom powiatowym

( Kreishautmänner ). Jednak w praktyce toczy∏a si´ cz´sto zawzi´ta walka mi´dzy nazis-

towskà policjà a biurokracjà cywilnà. Konflikt zaostrza∏a sama natura systemu naro-

dowo-socjalistycznego, opartego o wspó∏zawodniczàce ze sobà oÊrodki w∏adzy. Dost´pne

dokumenty sugerujà, ˝e konflikt ten równie˝ mia∏ miejsce na poziomie najni˝szym

– powiatu. 11 Szczebel wy˝ej, policyjni szefowie dystryktów cz´sto obchodzili bàdê igno-

rowali hierarchi´ kierowniczà administracji cywilnej. Zwracali si´ bezpoÊrednio do swych

prze∏o˝onych na poziomie centralnym GG, a ci mieli przecie˝ pot´˝nych protektorów w

samym Berlinie. 12

Sytuacja ta osiàgn´∏a najbardziej kryzysowy punkt w∏aÊnie w Dystrykcie Lublin.

Terenem tym interesowa∏ si´ sam SS-Reichsführer Heinrich Himmler, który chcia∏ za∏o˝yç

tam ziemskà Walhall´ dla Germanów. Doprowadzi∏o to do ostrej walki mi´dzy policjà a

administracjà cywilnà. Jak stwierdzi∏ jeden z nazistowskich dygnitarzy “po mojej pier-

wszej wyprawie do Lublina doszed∏em do wniosku, ˝e wspó∏praca mi´dzy Urz´dem

Dystryktu a biurem Szefa SS i Policji jest bardzo z∏a. W∏aÊciwie nie mo˝emy mówiç o

˝adnej wspó∏pracy. Co wi´cej, w praktyce oni pracowali przeciw sobie.” 13 Dopiero w

lipcu 1943 r. lubelscy cywilni biurokraci odnieÊli wa˝ne zwyci´stwo nad dystryktowymi

policjantami. Wtedy to ostatecznie przypisano biuro administracji policyjnej, kierowane

przez miejscowego szefa policji, do Urz´du Gubernatora Dystryktu Lublin. Wewn´trzny

konflikt zmala∏ ale nie zamar∏.

Jednak konflikt mi´dzy nazistowskimi instytucjami nie przes∏ania∏ faktu, ˝e bez

policji nie mo˝na by∏o rzàdziç. Si∏y policji niemieckiej w GG odzwierciedla∏y wymogi

wojny i okupacji. Jednak nie powinniÊmy myliç formacji aparatu terroru III Rzeszy

bezpoÊrednio zaj´tych “utrzymywaniem porzàdku” w GG z ca∏oÊcià nazistowskich si∏ po-

licyjnych, które stacjonowa∏y na tym obszarze, ale niekoniecznie wype∏nia∏y jakiekolwiek

zadania skierowane przeciw ludnoÊci miejscowej.

NaziÊci skoncentrowali powa˝ne si∏y policyjne w GG jeszcze przed i podczas kam-

panii 1940 r. w Europie zachodniej i pó∏nocnej, a nast´pnie przed inwazjà na Zwiàzek

Sowiecki. Mi´dzy kwietniem a czerwcem 1940 r. oko∏o 100 000 policjantów niemieckich

stacjonowa∏o w Polsce centralnej i zachodniej. Do 22 czerwca 1940 r. liczba ich wzros∏a

do 100 000 w samym Generalnym Gubernatorstwie (GG).

Jednak wed∏ug szacunków podziemia tylko 10 000 policjantów niemieckich czyn-

nie s∏u˝y∏o w GG w 1940 r. Na poczàtku 1942 r., ich liczba wzros∏a do 17 000 a wkrótce

potem do 20 000. Pod koniec 1943 r. i na poczàtku 1944 r. setki tysi´cy uczestników

niemieckich formacji policyjnych wycofa∏o si´ do Polski centralnej przed naporem

Sowietów. Wi´kszoÊç z nich nie mia∏a formalnych przydzia∏ów s∏u˝bowych w GG, jednak

wiele oddzia∏ów rutynowo kierowano do licznych operacji pacyfikacyjnych na polskiej

prowincji. 14

Rozlokowanie si∏ policyjnych odzwierciedla∏o potrzeby wojny, zmieniajàce si´

148

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: