Vernon J. Bourke HISTORIA ETYKI PRZE�O�Y� c~lleksdnder Bia�ek Wydawni�two l~rupski i S-ka ~tiatu t~iienn~kars!wa ~ nauk PQliiyttnyci ~J,i=IIWCT'Sl;t.i�';.L: >i`<�::�.'f"a:.;ifiC,~.aO ~Clw)` ;\'Jl:it (>~%, vii-(ii:: ~\s''..:fS?'~ "~,:t~l, 2U-03-81 w. ~v~, 2~6 ~83~~ Tytu� orygina�u History of Ethics, Garden Ciry, New York i9~o Labirynt na ok�adce wed�ug rysunku na tabliczce glinianej z Pylos [i25o przed Chr.] Opracowanie graficzne Leon Urba�ski Opracowanie indeksu Aleksander Bia�ek Redakcja Jerzy Wocial Copyright (c) x994 by Wydawnictwo Krupski i S-ka Published by arrangement with Doubleday, a division of Bantam Doubleday Dell Publishing Group, Inc. Translation Copyright (c) 1994 by Aleksander Bia�ek Ksi��ka dotowana przez Ministra Edukacji Narodowej Spis tre�ci Wst�p ~ CZF�� PIERWSZA Etykrx s~tdro�ytnej Grecji i Rzymu I Wczesny eudajmonizm grecki z3 II Eudajmonizm teleologiczny: Arystoteles z,5 III Etyka hellenistyczna: stoicka, epikurejska i neoplato�ska 34 CZʌ� DRUGA Wtyka pdtrysiycznd i �redniowieczna Iv Etyka patrystyczna i wczesno�redniowieczna 49 v �redniowieczna etyka �ydowska i arabska 66 vI Etyka s�usznego os�du 88 CZF~�� TRZECIA Sk�ad Dariusz G�rski Druk Toru�skie Zak�ady Graficzne Zapolex ISBN 83-86rr7-35-4 .tyka pocz~tk�w ery nowo�ytnej: r4so-ryso vII Humanistyczna etyka renesansowa tra vIII Egoizm brytyjski i stanowiska przeciwne I33 Ix Etyka racjonalistyczna na kontynencie I53 Ust�p CZF~�� CZWARTA Etyka nowo�ytnd x Brytyjska etyka utylitarystyczna i subiektywistyczna y~ xI Niemiecka etyka idealistyczna i92 xII Francusko-�aci�ska etyka spirytualistyczna zos xIII Etyka spo�eczna w Europie zzo CZF,�� PI�TA Etyka wsp�~czesnd xIV Etyka aksjologiczna 239 xv Etyka samorealizacji i etyka utylitarystyczna zSz xvI Etyka naturalistyczna z�s xvll Etyka analityczna 282 xvIII Etyka egzystencjalistyczna i fenomenologiczna 298 Pos�owie 3iz Przypisy ais ~ Bibliografia 3Sz Indeks 406 KSIt~�TCA TA jest pr�b� przedstawienia system�w etycznych, jakie wyda�a filozofia europejskiego kr�gu kulturowego od swych pocz�tk�w, pi�� wiek�w przed Chrystusem, do czas�w obecnych. Traktuje ona o wszystkich wa�niejszych autorach czynnych na polu etyki, z wyj�tkiem etyk�w �ci�le wsp�czesnych. Jeden tom bowiem nie pomie�ci�by wielkiej ich liczby- dlatego wybra�em jedynie kluczowych reprezentant�w wsp�czesnych szk� etycznych. Przyj�cie tak szerokiej perspektywy uniemo�liwia szczeg�owe ukazanie pogl�d�w ka�dego z omawianych my�licieli. Pr�bowa�em jednak�e podkre�li� istotny wk�ad ka�dego z nich do etyki, ograniczaj�c si� wy��cznie do zakresu tej dyscypliny. Je�eli etyka danego autora nawi�zuje bezpo�rednio do jego koncepcji epistemologicznych, psychologicznych, metafizycznych b�d� innych owo teoretyczne t�o zosta�o naszkicowane jedynie w skr�cie. Nie jest to dzie�o �krytyczne�. Znaczy to, �e nie pr�bowa�em wypowiada� w�asnych ocen omawianych teorii. Moim celem by�a otwarta i bezstronna prezentacja poszczeg�lnych system�w etycznych. Oczywi�cie niekt�re z nich ceni� wy�ej od innych, jednak preferencje te nie zosta�y dopuszczone do g�osu �wiadomie. Podczas prawie czterdziestu lat wykiad�w na temat wszystkich okres�w historii filozofii najpierw na Universiry of Toronto, a potem na St. Louis University - doszed�em do przekonania, �e najbardziej dog��bn� �krytyk� przeprowadza sama historia. Czasem dawniejsi my�liciele s� w nast�pnych stuleciach pomijani milczeniem lub oceniani niesprawiedliwie, jednak warto�ciowe idee maj� mo�liwo�� wydobycia si� z zapomnienia i w ko�cu wychodz� na jaw. Etyka staro�ytna i �redniowieczna koncentrowa�a si� na tym, w jaki spos�b og�lnie rzecz bior�c - cz�owiek mo�e osi�gn�� doskona�o��. A� do czas�w renesansu powszechnie przyjmowano, �e wszyscy ludzie s� z natury przyporz�dkowani osi�gni�ciu jedynego ostatecznego celu. R�ni autorzy rozmaicie opisywali ten og�lny cel, jednak ca�a etyka przednowo�ytna jest zorientowana teleologicznie. Znaczy to, Historia etyki �e w�z�owym punktem prawie wszystkich system�w etycznych opisanych w pierwszych dwu cz�ciach niniejszej Historii jest pytanie: jak �y� i dzia�a�, by osi�gn�� cel ostateczny. Natomiast etyka nowo�ytna i wsp�czesna koncentruje si� na zagadnieniu s�du praktycznego: jak wyja�ni� i uzasadni� �powinno��, kt�ra jawi si� w ludzkim do�wiadczeniu. Kontrast mi�dzy starszym a nowszym punktem widzenia jest spraw� r�nego roz�o�enia akcent�w, a nie ca�kowitej zmiany rozumienia etyki. My�liciel staro�ytny czy �redniowieczny by� �wiadom wagi powinno�ci moralnej i s�du praktycznego; z pewno�ci� nieobca by�a mu donios�o�� moralnego �powinienem�. Podobnie, prawie wszyscy wsp�cze�ni etyry przyznaj�, �e �wiadomo�� ka�dego �powinienem� obejmuje skutki ludzkich czyn�w i postaw, cho� nie akcentuj� oni problematyki ostatecznego celu i przyczyn celowych. W ten spos�b, od czasu pierwszych filozof�w greckich etyka zawsze by�a metodyczn� refleksj� nad dobrem i z�em tych ludzkich dzia�a�, za kt�re cz�owiek jest w jakim� stopniu odpowiedzialny. Rozmaito�� znacze� nadawanych �dobru i z�u� [lub innym terminom warto�ciuj�cym] w tym kontek�cie moralnym powoduje zr�nicowanie stanowisk w historii etyki. Praca niniejsza pomija religijne doktryny moralne, pozbawione podbudowy teoretycznej czy metodycznej, chyba �e wywar�y one jaki� istotny wp�yw na filozofi� moralno�ci. W pracy takiej jak ta z regu�y nastr�cza problemy terminologia. Stara�em si� unika� �argonu w�a�ciwego poszczeg�lnym autorom, czy szko�om o mniejszej randze. Gdy pojawiaj� si� terminy charakterystyczne dla danego systemu, zostaj� one wyja�nione. Cz�sto u�yteczna okazywa�a si� klasyfikacja opracowana przez Thomasa E. Hilla w jego znakomitej ksi��ce Contemporary Ethical Theories [Wsp�czesne systemy etyczne]. Stamt�d w�a�nie zaczerpn��em sze�� kategorii oznaczaj�cych typy system�w etycznych, a mianowicie mog� to by� systemy sceptyczne, aprobatywne, procesualne, systemy warto�ci psychologicznej, metafizyczne oraz intuicyjne.* Klasyfikacja ta obejmuje prawie wszystkie odmiany mo�liwe w tej dziedzinie. * T. E. Hill rozr�nia systemy etyczne w zale�no�ci od sensu, jaki przypisuj� one terminom warto�ciuj�rym moralnie [dobry, z�y itp.]. Wed�ug system�w sceptycznych terminy te nie maj� �adnego racjonalnego znaczenia, s� one wyrazem jedynie pewnych nastawie� emocjonalnych. W my�l system�w aprobatywnych sens termin�w warto�ciuj�rych opiera si� na uznawaniu lub pot�pianiu okre�lonych czyn�w przez spo�ecze�stwo, b�stwo lub jednostk�. Wed�ug system�w procesualnych terminy te odnosz� si� do obserwowalnych przemian: ewolucyjnych, historyczno-ekonomicznych, spo�ecznych b�d� do rozwoju poszczeg�lnych os�b. Systemy warto�ci psychologicznej wi��� sens dobra i z�a moralnego z psychologicznymi stanami przyjemno�ci, pragnienia lub zainteresowania. Wed�ug system�w metafizycznych sens termin�w warto�ciuj�rych ��czy si� z rym, co wykracza poza codzienne do�wiadczenie, jak prawo naturalne, idealna ja�� lub �wiat niezale�nie istniej�cych warto�ci. I wreszcie w my�l system�w intuicyjnych sensy termin�w warto�ciuj�cych s� czym� jedynym w swoim rodzaju. Sensy te s� poznawalne intuicyjnie. Wst�p Je�eli chodzi o zakres geograficzny naszych zainteresowa�, ca�kowicie pomin��em etyk� Wschodu. Uczyni�em tak nie dlatego, jakoby by�a ona niewa�na, lecz z tego wzgl�du, �e jej studium wymaga wiedzy i znajomo�ci j�zyk�w, jakie nie s� moim udzia�em. Bez ma�a wszystkie systemy przedstawione w niniejszej Historii pozostaj� w bezpo�redniej relacji do kulturalnego rozwoju cz�owieka Zachodu, b�d� wywar�y na ten rozw�j przemo�ny wp�yw. By� mo�e nie wskazuj� one wyra�nie najlepszej drogi �ycia ani nawet niepodwa�alnej podstawy s�du moralnego, jednak stanowi� bogat� skarbnic� wskaz�wek dla rozmy�la� nad tymi wa�nymi ludzkimi sprawami. CZFt�� PIER~XTSZA Etyka .s~tdro�yt~ej C~~^ecji i RzyYnu ROZDZIA� I Wczesny eudajmonizm grecki PIERWSI FILOZOFOWIE greccy zajmowali si� przede wszystkim nie tyle etyk�, co spekulacjami na temat powstania i struktury �wiata fizycznego. Jednak niekt�rzy z poprzednik�w Sokratesa przyczynili si� w pewnej mierze do rozwoju teorii moralno�ci. W�r�d nich jednymi z pierwszych byli pitagorejczycy, kt�rzy w ci�gu VI wieku przed Chr. zorganizowali si� w bractwo religijne, jako szko�a �lozofii praktycznej za� kontynuowali sw� dzia�alno�� a� do pierwszych stuleci ery chrze�cija�skiej. Za�o�ycielem tego bractwa by� Pitagoras z Samos [fl. 53o przed Chr.],* kt�ry, pomimo szkic�w biograficznych autorstwa Jamblicha, Por�riusza i Diogenesa Laertiosa, pozostaje postaci� tajemnicz�. Odr�nienie osobistych pogl�d�w Pitagorasa od etyki jego bezpo�rednich uczni�w jest niemo�liwe, poniewa� jedynym dost�pnym dzi� �r�d�em informacji na ten temat s� fragmentaryczne cytaty i wzmianki, jakie znajdujemy w o wiele p�niejszych pismach greckich.' G��wnymi przedmiotemi bada� pitagorejczyk�w by�y matematyka i muzyka. Ich podstawowym przekonaniem by�o, �e liczby i proporcje harmoniczne s� zasadami bytu. Dusz� ludzk� mieli za ducha o�ywiaj�cego, kt�ry trwa po �mierci cia�a i mo�e ponownie zamieszka� w innym ciele ludzkim b�d� zwierz�cym. Ta koncepcja metempsychozy, albo w�dr�wki dusz, jest donios�a z punktu widzenia etyki dlatego, �e przewiduje mo�liwo�� w przysz�ych wcieleniach nagrody za dobre czyny a kary za z�e.= Najwa�niejszy zapewne wk�ad pitagorejczyk�w do etyki wynikn�� z ich bada� nad �rednimi matematycznymi. �redni� w sensie matematycznym by� wedle pitagorejczyk�w wyznaczony przez pewn� funkcj� �rodek mi�dzy dwoma ekstremami, ��cz�cy i uzgadniaj�cy najlepsze w�a�ciwo�ci obu. W praktyce pitagorejczycy stosowali koncepcj� �rodka do okre�lenia zdrowia jako stanu po�redniego mi�dzy nadmiarem a niedomiarem w odniesieniu do temperatury cia�a, ilo�ci p�ynu w organizmie, upra * fl. [�ac. floru�t- dos�. kwit�] oznacza w przybli�eniu okres tw�rczo�ci danego autora, gdy daty jego narodzin i �mierci nie s� znane. Historia etyki ~ Cz�� pierwsza wiania �wicze� fizycznych itd. St�d by� ju� tylko krok do uj�cia dobra moralnego jako �rodka mi�dzy skrajno�ciami. Gdy p�n...
bladydzik