EGZYSTENCJALIZM A EDUKACJA.doc

EGZYSTENCJALIZM A EDUKACJA

Co to jest egzystencjalizm?

Jest to wielotorowy kierunek filozoficzny.

Filozofia istnienia konkretnego człowieka. Akcentuje on tragiczną sytuację życia ludzkiego: jego troskę i trwogę, jego wewnętrzne rozdarcie, osamotnienie i brak poczucia bezpieczeństwa. Egzystencjaliści  obierają zawsze człowieka za punkt wyjścia i dojścia swych analiz. Kładą szczególny akcent na fenomen ludzkiej wolności. Uznają wolną i spontaniczną świadomość za decydujący czynnik w dokonywanych wyborach. Człowiek jest w każdych warunkach odpowiedzialny za wszelki wybór, co zmusza go do działań heroicznych, a także do ciągłego podkreślania różnicy między nim a zamkniętymi bytami. Ten wysiłek egzystencjalny stanowi o wartości człowieka.

PROŚCIEJ: Egzystencjaliści skupiali się na przyjmowaniu punktu widzenia pojedynczej osoby. Na odkrywaniu jej indywidualności. Akcentowali niepowtarzalność i wolność człowieka, a także to, że ma on prawo wyboru. Sam decyduje o tym czy będzie postępować racjonalnie i samodzielnie określa cel własnego życia. Wartościuje poprzez dokonywanie wyborów, przez co ustala własne kryteria oceny wartości, bowiem nie istnieją kryteria uniwersalne.

Początki egzystencjalizmu sięgają czasów Sokratesa, natomiast rozkwit egzystencjalizmu przypada na XIX w. Zasadniczo egzystencjalizm dzieli się na odłam teistyczny i ateistyczny.

Do pierwszego zaliczamy G. Marcela, N. Bierdiajewa, K. Jaspera; do drugiego:

M. Heideggera, J.P.Sartre’a, A. Camusa, A. Malraux.

Za właściwego twórcę egzystencjalizmu uważa się filozofa i teologa S.A. Kierkegaarda

( 1813-1855 ). Uważał, iż człowiek staje przed wyborem- nawiązać relację z Bogiem czy też odrzucić tą możliwość. Kierkegaard wyznawał pogląd, że przyjęcie wiary chrześcijańskiej przez człowieka jest jego wolnym wyborem. Uważał, że źródłem wiary jest introspekcja czyli samoobserwacja i analizowanie własnych procesów myślowych. Człowiek moralny w jego rozumieniu to osoba dokonująca wyborów zgodnych z wiarą. Ludzie posiadają wolność wyboru i działania, przez co sami tworzą wartości, ale muszą pamiętać, że za swe wybory i podjęte decyzje ponoszą pełną odpowiedzialność.

Innym przedstawicielem egzystencjalizmu był ateista, Jean Paul Sartre ( ur. 1905r. ). Sądził, że każdy człowiek osobiście tworzy własne znaczenie, posiada wolny wybór oraz, iż nie istnieją uniwersalne zasady i prawdy. Jednak podobnie jak Kierkegaard uważał, że człowiek ponosi odpowiedzialność za swe postępowanie .

Zdaniem Karola Jaspera ( ur. 1884 ) człowiek pomimo swej skończoności może wyjść poza siebie samego i nadać nową treść swemu skończonemu istnieniu, urzeczywistnić nieskończone swe możliwości.

Dlaczego rozkwit egzystencjalizmu przypada na XIX w.??

A.    Schaff sądzi, że nagły sukces egzystencjalizmu da się wyjaśnić czynnikami aktualnymi. Problemy własnego losu są dla człowieka ważne, ale w niektórych momentach stają się szczególnie palące. Tak więc po dwóch wojnach, w zagrożeniu trzecią, mogącą całkowicie zniszczyć ludzkość, wytworzyła się – jak mówią egzystencjaliści - : sytuacja graniczna”, świat znajduje się na granicy życia i śmierci.. Nastrój rezygnacji albo buntu przeciw swojemu losowi, poczucie beznadziejnej walki, jaką musi prowadzić jednostka z przemożnymi siłami, doprowadza do wzmagania się odwiecznych pytań o sens istnienia, wolność i odpowiedzialność człowieka, stosunek do innych i świata. Dola ludzka rysowała się jako konflikt , dramat, a nawet tragedia. Przy tym dotychczasowa filozofia na te pytania nie dawała odpowiedzi.

B.     Możemy powiedzieć, że egzystencjalizm stanowi kontynuację starej tradycji filozoficznej, ogniskującej się na problemie człowieka, ale nagły rozkwit filozofii egzystencjalnej wywołany został przyczynami epoki – natury politycznej, społecznej, kulturalnej.

W pedagogice  egzystencjalnej wyróżniamy trzy najważniejsze cechy:

1. AUTENTYCZNOŚĆ 

2. ZAANGAŻOWANIE

3. DIALOGICZNOŚĆ

AUTENTYCZNOŚĆ – w sensie negatywnym autentyczność polega na uwolnieniu się od alienacji ( łać alienuj – obcy ), czyli wyobcowania. Urzeczowienie – „jest: na wzór przedmiotów a przestaje   ( lub nie zaczął ) istnieć po ludzku. Alienować człowieka mogą różne czynniki:

- opinia – stąd konformizm, snobizm, moda

- automatyzmy dnia codziennego – codzienna monotonia pracy,

- schematy, abstrakcje – stechnicyzowany świat

Alienacja nie jest czymś wyjątkowym, ale raczej cechuje postawę wielu ludzi, którzy nie mogą tego stanu przeskoczyć.

Trudniej jest o jednoznaczne pozytywne określenie autentyczności.

Według Grzegorczyka można to wyrazić przez:

- być sobą – żyć świadomie i samodzielnie decydować o swoich czynach

- nie ulegać urzeczowieniu – żyć aktywnie.

Egzystencja autentyczna polega na zgodności z najgłębszym „ja”, co zachodzi wtedy, gdy słowa i czyny wynikają z najbardziej wewnętrznego, osobistego nastawienia i są prawdziwe, intensywnie przeżywane.

Jakie będą konsekwencje uznania autentyczności egzystencjalnej za kategorię pedagogiczną?

Przede wszystkim oznaczałoby to podwójny postulat: poznawania w procesie wychowawczym autentycznej egzystencji dziecka lub młodego człowieka oraz dotarcia do niej. W pierwszym wypadku nie wystarczą nauki takie jak socjologia czy psychologia, ponieważ egzystencja każdego wychowanka jest konkretna, jedyna, niepowtarzalna i dlatego nie da się jej  zamknąć w żadnych schematach. W drugim przypadku to znaczy dotarcie do osoby ucznia, do trafienia w sam „rdzeń” jego wciąż rozwijającej się egzystencji, by doprowadzić do go do wolnej decyzji.

ZAANGAOWANIE – termin ten pochodzi od francuskiego engagé, które oznaczało żołnierza zaciągającego się do służby wojskowej. Dziś możemy pojmować zaangażowanie jako pochodzące z wolnego wyboru zupełne oddanie się pewnej sprawie lub osobie. W znaczeniu pedagogicznym postulat „ zaangażowania” wyraża potrzebą aktywnego udziału nie tylko składników intelektualnych i emocjonalnych, ale całej psychiki procesie wychowania.

- konieczność możliwie wszechstronnego poznania czynników warunkujących aktualną i konkretną sytuację, w której znajduje się egzystencja poszczególnego wychowanka, a zwłaszcza stany napięcia, różnorakie konflikty wewnętrzne i zewnętrzne, stanowiące wyraz dramatycznej koncepcji człowieka- z czym się wiążą jego najistotniejsze dążenia, troski, niepokoje

- pomoc wychowankowi w odkrywaniu właściwego mu zadania w jego konkretnej, aktualnej sytuacji i urzeczywistnianiu go z całkowitym, dogłębnym oddaniem.

DIALOGICZNOŚĆ- DIALOG – musimy rozróżnić metodę, proces i postawę dialogu.

Metoda – sposób komunikacji, w której podmioty dążą do wzajemnego zrozumienia, zbliżenia i współdziałania. ( trzy sfery psychiki ludzkiej: poznawcza, emocjonalna i prakseologiczna ( działaniowa))

Proces – zachodzi wówczas, gdy jeden z elementów zawartych w metodzie został uwzględniony.

Podstawa dialogu – gotowość otwierania się na rozumienie, zbliżenie i współdziałanie w stosunku do otoczenia. Podstawa dialogowa jest otwarciem na każdego człowieka.

Według Bubera dialog ma układ symetryczny, oparty jest na równości partnerów.( wiele możemy nauczyć się od naszych uczniów )

Według Levinasa dialog ma układ asymetryczny. ( ktoś jest niższy bo potrzebuje pomocy lub ktoś jest moim mistrzem ja jestem jego sługą)

W edukacji rzeczą niewątpliwą jest, że nauczyciel może i powinien widzieć w uczniach nie tylko odbiorców, lecz również „dawców” wiedzy. Moment partnerski w relacji nauczyciel – uczeń oparty na przeświadczeniu, że obie strony są tożsame w swoim człowieczeństwie, jest w dzisiejszej pedagogice bezsporny – koncepcja Bubera. Zachodzi jednak obawa zgubienia autorytetu nauczyciela dlatego asymetryczna koncepcja Levinasa może bardziej odpowiadać dialogowi wychowawczemu. Nauczyciel pod pewnym względem stoi wyżej od ucznia, natomiast z drugiej strony ma być gotów do jego dyspozycji, ma być jego sługą.

W edukacji egzystencjalistycznej priorytetem jest podkreślanie wyjątkowości i niepowtarzalności każdej jednostki, jej indywidualności, wolności, a także odpowiedzialności za dokonywanie wyborów, poprzez które uczeń określa swoją osobowość. Cele edukacyjne nie są narzucane odgórnie, ponieważ to człowiek odpowiada za własną edukację. Wychowanie powinno wspomagać rozwój świadomości ucznia. Pozwolić mu na dokonywanie swobodnych decyzji, nauczyć odróżniać wybory ważne od tych mniej istotnych. Każdy uczeń sam decyduje o użyteczności przekazywanej mu wiedzy. Jej wyznacznikiem jest wartość jaką ta wiedza ma dla jednostki. Nauczyciel nie może ograniczać indywidualności ucznia. Ponadto swych wychowanków powinien traktować podmiotowo.

Koncepcja szkoły z punktu widzenia systemu egzystencjalistycznego: Egzystencjalista, John Holt postuluje o wprowadzenie tzw. ”otwartej edukacji”. Proponuje, aby nauczanie odbywało się w formie lekcji otwartej. Dzięki takiemu rozwiązaniu wychowanek może sam wybrać czego chce się uczyć ,co ma dla niego wartość . Wskutek czego posiada motywację i chęci do nauki, robi to co go interesuje. Takie środowisko uczenia się i wychowania eliminuje wszelkie zakazy
i nakazy, a także nie przymusza młodych ludzi do nauki. Wskutek czego nie tłumi się potencjału uczniów zdolnych, którzy posiadają zapał do nauki, lecz sprzeciwiają się nauce w tradycyjnym, zestandaryzowanym systemie szkolnym, w którym oczekuje się od nich odpowiedzi zgodnych ze zdaniem nauczyciela lub z treścią „klucza” zawartego na ostatniej stronie podręcznika. Wychowankowie powinni posiadać wolny wybór i swobodę co pozytywnie wpływa na kształtowanie się ich osobowości oraz rozwoju intelektualnego
i emocjonalnego. Uczeń w tradycyjnej szkole ulega procesowi selekcji i indoktrynacji, przestaje być człowiekiem wolnym, który posiada własne zdanie. Zostaje mu przypisana „etykietka” i określona rola społeczna, często nie zgodna z jego chęciami i oczekiwaniami. Ucznia ocenia się tu przez pryzmat jego osiągnięć i wyników w nauce
i z góry określa się jego dalszą drogę zawodową, a przecież każdy z nas ma swoją dziedzinę nauki, w której jest dobry. Gdyby każdy był znakomity we wszystkim co robi, to świat byłby szary i nudny, a ludzie identyczni (przynajmniej pod względem umysłowym). Dlatego należy pielęgnować swoją indywidualność. Natomiast otwarta lekcja umożliwia wychowankowi poszerzenie wiedzy z dziedzin, które go interesują, fascynują. Na samodzielne kierowanie własnym procesem uczenia się.

              Lekcja w systemie edukacji otwartej nie przebiega w sposób sztywny, szablonowy. Jest dynamiczna. Jej kierunek wyznacza sam uczeń, a nauczyciel dostosowuje tok lekcji do potrzeb i problemów wychowanków. Także relacja ucznia i nauczyciela jest elastyczna i swobodna, w ramach rozsądku oczywiście.

              Sprzeciw Holta budzi także system kar i nagród czyli ocen za wyniki w nauce. Bowiem to one decydują o pozycji społecznej wychowanka. Ponadto Holt stale podkreśla konieczność ograniczenia ilości wszelkich zakazów czy nakazów do niezbędnego minimum, mającego stanowić ochronę wolności uczniów przed ingerencją innych osób. Podstawą takiej edukacji jest pozwolenie wychowankowi na dokonywane wyborów, nawet gdyby miał się przy tym „sparzyć”. Co więcej nauka w murach szkoły niesie pewne ograniczenia. Egzystencjaliści proponują bardziej nieformalne metody wychowania opatrzone mianem
„sieci kształcących” lub„ edukacyjnych”, które nie zmuszają wychowanków do uczestnictwa w procesie edukacji, są dobrowolne. To usługi informacyjne, dzięki którym uczeń ma dostęp do różnych obiektów, narzędzi czy zasobów informacyjno- edukacyjnych. Wymiana doświadczeń, kontakt z innymi osobami, pomocnymi młodemu człowiekowi w przyswajaniu określonych umiejętności. Informacja o partnerach edukacyjnych czyli osobach, które podobnie definiują cele edukacji oraz tzw. „gorąca linia pedagogiczna”. Dzięki niej wychowanek może skontaktować się ze specjalistą z prośbą o pomoc. Sieci kształcące nie są zależne od żadnej instytucji.

              Egzystencjalistyczny program nauczania powinien mieć również układ przedmiotowy, a wiedza podzielona dyscypliny np. matematyka, język.  To uczeń decyduje o tym jakie znaczenie ma dla niego wiedza z danego przedmiotu, interpretuje ją na użytek własny. Nauki ścisłe nie powinny spełniać roli nadrzędnej nad humanistycznymi Ponadto w programie występują przedmioty artystyczne, rozwijające twórczość ucznia, np. muzyka, taniec, malarstwo, zajęcia teatralne itd. Są sposobem na to, aby uczeń wyraził własne uczucia. Rozwijają u wychowanka poczucie estetyki i piękna, a także pobudzają go do własnej twórczej aktywności. Przedmioty humanistyczne, literatura czy historia, ukazują wagę dokonywania wyborów na przykładzie życia i problemów bohaterów utworów literackich itp. Zapoznają także młodych ludzi z życiem wiedzionym przez ludzi  poprzednich pokoleń i z historią rozwoju cywilizacji.

               Pedagog egzystencjalistyczny posiada wolny wybór w zakresie metod nauczania, ale najbardziej optymalną jest podobnie jak w filozofii idealizmu dialog sokratejski. Nauczyciel zadaje pytania, mające dla ucznia znaczenie, za pomocą których uświadamia on sobie swoją egzystencję. Z tym wyjątkiem, że pedagog egzystencjalistyczny nie zna odpowiedzi na własne pytania. Każdy uczeń jest niepowtarzalny, a interpretacji danego zagadnienia może być tyle ile uczniów w klasie. Przedstawiona metoda pobudza uczniów do  odkrywania osobistych prawd. Stwarza sytuacje, w których wychowanek może dać upust swoim uczuciom i wyrazić własne myśli,  zdanie.