edukacja szkolna w perspektywie współczesnych orientacji filozoficznych.doc

Edukacja szkolna w perspektywie współczesnych orientacji filozoficznych

              Proces wychowania towarzyszy każdemu człowiekowi przez cały czas trwania jego życia. Najpierw sami jesteśmy wychowankami, później stajemy się wychowawcami , osobami,  na których spoczywa pewnego rodzaju „misja” ukształtowania nowego człowieka, przekazania mu niezbędnych wiadomości ,wpojenia wielu zasad i nauczenia wielu umiejętności. Celem działania wychowawcy jest realizacja założonego przez niego projektu osobowości wychowanka, a także przygotowanie go do życia w społeczeństwie według przyjętego przez to społeczeństwo wzoru. Nie tylko wychowawca wywiera wpływ na wychowanka, czyni to także środowisko, które wychowanka otacza . Jest dla niego źródłem różnych sposobów zachowań i postaw. Ważnym elementem tego środowiska jest szkoła, w której spędza on niemałą część swojego życia. Tu następuje edukacja formalna, celowa. Szkoła kształtuje jego osobowość, pielęgnuje rozwój intelektualny, emocjonalny, społeczny. To miejsce gdzie młody człowiek przygotowywany jest do uczestnictwa w kulturze, gdzie wpajane są mu określone wartości, gdzie otrzymuje niezbędne i jakże ważne wskazówki dotyczące tego jak żyć. Szkoła realizuje plan edukacyjny, który ukierunkowany jest na osiągnięcie określonych rezultatów. Podstawą działań edukacyjnych tej placówki jest program nauczania, będący źródłem doświadczeń uczniów, które zdobywają pod kierunkiem szkoły. Ważne jest ,aby zawierał wiedzę wartościową, która przyczyni się do ich rozwoju osobistego ,a także przyniesie korzyści społeczeństwu. Treści zawarte w programie nauczania wypływają z założeń dotyczących natury wszechświata, człowieka a także społeczeństwa i wyobrażeń dobrego życia. Są zależne od stanowiska filozoficznego jakie przyjmuje ich autor. Filozofowie edukacji przyjmują różny punkt widzenia  dotyczący treści programów nauczania i sposobów wychowania młodych ludzi. W swojej pracy chciałabym omówić poglądy dotyczące edukacji i wychowania według tradycyjnych kierunków filozofii, tj. idealizmu, realizmu oraz tomizmu, a także dokonać  ich porównania z filozofią egzystencjalizmu.

Idealizm, realizm, tomizm i egzystencjalizm jako systemy filozoficzne.

              Według idealistów rzeczywistość ma charakter duchowy, a jedynym bytem samoistnym jest idea (duch), która istnieje niezależnie od materialnej rzeczywistości. Głównymi przedstawicielami tego kierunku byli Sokrates i jego uczeń Platon. Filozofowie Ci uważali, że wszystko co prawdziwe, piękne i dobre jest takim wszędzie i zawsze, niezależnie od sytuacji czy miejsca, w którym znajduje się człowiek, a celem jego działania powinno być dążenie do uczynienia swego życia moralnie doskonałym. Głosili oni pogląd, iż każda osoba powinna posiadać możliwość ogólnej edukacji. Popierali także edukację humanistyczną, a oponowali przeciwko kształceniu zawodowemu. Idealistyczna teoria poznania wystosowana przez Platona opierała się na anamnezie czyli koncepcji ”przypominania”. Filozof uważał bowiem, że człowiek posiada duszę, która przed narodzinami przebywała w  świecie doskonałych idei, lecz wskutek przyjścia na świat doznała wstrząsu, w rezultacie którego wiedza dotycząca tych idei została przeniesiona do nieświadomości. Tak więc uczenie się nie jest poznawaniem nowych rzeczy, ale przypominaniem sobie świata idei, w którym przebywała dusza przed narodzinami człowieka. Według Platona prawdziwa wiedza posiada charakter niematerialny, intelektualny, a „…najlepszą formą wychowania będzie edukacja prowadząca do doskonalenia intelektu.”[1] Filozof uważał, iż człowiek powinien doskonalić siebie poprzez poszukiwanie uniwersalnej prawdy ,a celem edukacji uczynić rozwijanie u dziecka ukrytych zdolności.

              Twórcy filozofii realistycznej, m.in. Arystoteles twierdzili, że przedmioty istnieją niezależnie od umysłu  podmiotu je spostrzegającego. Ich istnienie nie zależy od tego czy z nich korzystamy czy nie. „ Człowiek powinien w życiu kierować się przede wszystkim wiedzą na temat tych przedmiotów, praw nimi rządzących i ich wzajemnej relacji”.[2] Programy nauczania wywodzące się z filozofii realistycznej są oparte na treściach przedmiotowych, które składają się na poszczególne segmenty wiedzy, np. matematyka, język, historia. Według Arystotelesa podstawową cechą ludzkiej natury jest dualizm, ponieważ człowiek posiada materialne ciało, a zarazem niematerialną duszę czyli umysł. Każda osoba jest także zdolna do racjonalnego działania,
a swój rozum wykorzystuje do tego, aby postępować zgodnie z normami etycznymi i społecznymi. „Ludzie dążą w życiu do szczęścia, czyli do zrealizowania całego tkwiącego w nich potencjału. Jednym z czynników pomagających w osiągnięciu tego celu jest edukacja, gdyż studiowanie sztuk wyzwolonych oraz nauk ścisłych- któremu co prawda mogą oddawać się tylko ludzie wolni- doskonali umysł”.[3] Arystoteles podzielił wiedzę na teoretyczną i praktyczną.

Edukacja może być humanistyczna lub zawodowa. Jednak większą rolę przypisywał temu co humanistyczne, teoretyczne, aniżeli umiejętnościom praktycznym. Posługiwał się pojęciem substancji, będącej „pierwiastkiem absolutnym”, bytem, który istnieje sam przez się ( tworzywem, składnikiem wszystkich przedmiotów), a także pojęciem „ przypadłości”, który oznacza cechy sprawiające, iż byt staje się bardziej indywidualny (np. waga człowieka, pochodzenie, rasa ludzka). Jednak natura ludzka według tego filozofa jest wspólna każdemu człowiekowi. Realizm zakłada, iż istnieje pewien porządek świata, a człowiek posiada zdolność zdobywania o nim informacji. Pogląd ten odnosi się także do tomizmu, czyli realizmu teistycznego, który rozszerza powyższe założenie o koncepcję według, której „…istnieje wszechmocne, wszechwiedzące i osobowe bóstwo. Bóstwo to stworzyło świat, ze wszystkimi jego stworzeniami, do których należy też człowiek,
i podtrzymuje ich egzystencję.”[4]Tu również występuje wspomniana już przeze mnie koncepcja dualizmu natury ludzkiej (śmiertelnego, materialnego ciała i nieśmiertelnej, niematerialnej duszy). Ponadto twórca tomizmu Tomasz z Akwinu uważał, że człowiek został powołany na ten świat, aby zaznać wiecznego szczęścia. Bóg obdarzył go rozumem i wolą, a co się z tym wiąże także wolnością wyboru. Jednak ciało człowieka jest śmiertelne, jego czas pobytu na ziemi określony. Celem życia ludzkiego powinno być obcowanie duszy (po śmierci ciała) z Bogiem w niebie. Tomasz z Akwinu podobnie jak Arystoteles postrzegał ludzi jako istoty rozumne. Których poznanie staje się pełne dzięki konceptualizacji( tworzeniu pojęć, definicji) i abstrahowaniu (uwzględnianiu wybranych cech sytuacji, przedmiotu czy osoby, z pominięciem cech uznanych za nieistotne). Uważał również, że zdarzenia przebiegają w sposób celowy i zamierzony. Ponadto najwyższym celem człowieka jest przebywanie w obecności Boga, a więc życie wieczne jego duszy. Akwinata uznał ludzką zdolność do myślenia za najważniejszą z czynności. Ale dodawał, że szczęście uzyskiwane za pomocą rozumu nie jest pełne. Staje się takie dopiero po śmierci ciała człowieka i uzyskaniu łaski od Boga.

              Egzystencjalizm jest raczej postawą myślową niż spójnym systemem filozoficznym. Poglądy jego autorów są zróżnicowane. Mianem egzystencjalizmu możemy określić „…rodzaj spekulacji filozoficznej, która opiera się na przeciwstawieniu jednostki, niepowtarzalnej i wolnej, tłumowi czy społeczeństwu masowemu. Egzystencjalizm zakłada również, że wszyscy ludzie ponoszą całkowitą odpowiedzialność za sens swojej egzystencji
i samookreślenia.”[5] Przedstawicielem tej filozofii był m.in. Søren Kierkegaard, który uważał, iż człowiek staje przed wyborem- nawiązać relację z Bogiem czy też odrzucić tą możliwość. Kierkegaard wyznawał pogląd, że przyjęcie wiary chrześcijańskiej przez człowieka jest jego wolnym wyborem. Uważał, że źródłem wiary jest introspekcja czyli samoobserwacja i analizowanie własnych procesów myślowych. Człowiek moralny jego rozumieniu to osoba dokonująca wyborów zgodnych z wiarą. Ludzie posiadają wolność wyboru i działania, przez co sami tworzą wartości, ale muszą pamiętać, że za swe wybory i podjęte decyzje ponoszą pełną odpowiedzialność.

              Innym przedstawicielem egzystencjalizmu był ateista, Jean Paul Sarte. Sądził, że każdy człowiek osobiście tworzy własne znaczenie, posiada wolny wybór oraz, iż nie istnieją uniwersalne zasady i prawdy. Jednak podobnie jak Kierkegaard uważał, że człowiek ponosi odpowiedzialność za swe postępowanie .

              Kolejny egzystencjalista Edmund Husserl opracował tzw. metodę fenomenologiczną. Twierdził on, iż „…filozofia powinna się zajmować analizowaniem zjawisk- fenomenów- czyli istoty rzeczy, będących bezpośrednim doświadczaniem tego, co dane.”[6] Fenomenologia nawołuje do odrzucenia domysłów po to, aby przyjrzeć się światu takiemu jaki jest. Wyzbycia się przesądów i poddaniu analizie tego co ukazuje się w świadomości.               Egzystencjaliści skupiali się na przyjmowaniu punktu widzenia pojedynczej osoby. Na odkrywaniu jej indywidualności. Akcentowali niepowtarzalność i wolność człowieka, a także to, że ma on prawo wyboru. Sam decyduje o tym czy będzie postępować racjonalnie i samodzielnie określa cel własnego życia. Wartościuje poprzez dokonywanie wyborów, przez co ustala własne kryteria oceny wartości, bowiem nie istnieją kryteria uniwersalne.

Cele edukacyjne

              Celem kształcenia według filozofii idealizmu jest poszukiwanie przez uczniów prawdy. Aby ją poznać wychowanek musi poddać się systematycznym studiom, dążyć w swoim działaniu do prawdy, piękna i dobra. Idealiści jak już wspomniałam sprzeciwiali się jakoby kształcenie zawodowe było priorytetem edukacji. Uważali, że edukacja powinna mieć raczej charakter ogólny i dawać możliwość osiągnięcia doskonałości. Co prawda nie ma nic złego w chęci zdobycia umiejętności zawodowych, aby móc później zarabiać na życie lecz nie należy czynić z kształcenia zawodowego najważniejszego celu edukacji młodego człowieka. W przeciwnym razie doprowadzi to do wytworzenia się u wychowanka postawy konsumpcyjnej, charakteryzującej się żądzą posiadania i ciągłym dążeniem do pomnażania zasobów materialnych. Postępowanie takie sprawi, iż uczeń straci szansę na osiągnięcie pełni życia. Materialistyczne podejście do życia uniemożliwia człowiekowi przyjęcie szerszej perspektywy spoglądania na świat.

              Kształcenie powinno umożliwiać uczniom wykorzystanie tkwiącego w nich potencjału, aby mogli uczynić swe życie moralnie doskonałym. Poznać prawdę i żyć według jej reguł. Zapoznać się ze spuścizną kulturową poprzednich pokoleń, a także wnieść swój własny wkład w tworzenie dziedzictwa dla swych następców.

              Edukacja w duchu realizmu obiera za cel wspieranie i udzielanie pomocy człowiekowi w dążeniu do szczęścia. Umożliwianie mu osiągnięcia doskonałości poprzez rozwijanie jego możliwości, zdolności. Celem kształcenia jest przekazanie wychowankom uporządkowanej wiedzy, a także motywowanie ich do samorealizacji. Wskazywanie drogi polegającej na odpowiednim, racjonalnym doborze celów i rozwijaniu posiadanego przez ucznia potencjału, jego zadatków. Umożliwianie samookreślenia, uświadomienia sobie, które cele są wartościowe i do których trzeba dążyć, stworzenie własnej „ hierarchicznej drabiny wartości” i wyzbyciu się wewnętrznych konfliktów. Edukacja powinna również wzbogacać doświadczenia estetyczne wychowanka, dostarczać mu wiedzy ułatwiającej odbiór sztuki i dzieł artystycznych.

              Tomiści oddzielają nauczanie od wychowania, ale nie przeczą, że są to procesy skorelowane. Uważają wychowanie za pojęcie obszerniejsze od kształcenia, proces, który trwa całe życie i w którym udział biorą różne osoby i instytucje. Polega na kształtowaniu nowej osoby, nowego człowieka. Natomiast kształcenie to formalna edukacja w szkole, za którą odpowiedzialność ponoszą nauczyciele. Rola rodziców jest bardzo ważna to oni wpajają dziecku określone wartości i przygotowują pewnego rodzaju „bazę” dla późniejszej edukacji szkolnej. W edukacji według filozofii tomistycznej dużą wagę przywiązuje się zarówno do rozwoju intelektualnego, jak i duchowego. Tomistyczna edukacja szkolna, podobnie jak edukacja realistyczna, ma pobudzać rozwój intelektualny ucznia. Wychowankowi przekazywana jest wiedza z zakresu nauk humanistycznych
i ścisłych. Doskonaleniu podlega także rozwój społeczny i religijny. Przedstawiciele realizmu teistycznego uważają także, że jednym z głównych zadań edukacji( zwłaszcza w szkole katolickiej) powinna być edukacja moralna, a więc przekazywanie wartości duchowych. Wychowanek podejmuje studia teologiczne, religijne i uczestniczy w religijnych obrzędach. Poznaje godne naśladowania wzorce, wartości, prawdy wiary, którymi powinien kierować się w działaniu i przy dokonywaniu wyborów.

              Natomiast w edukacji egzystencjalistycznej priorytetem jest podkreślanie wyjątkowości i niepowtarzalności każdej jednostki, jej indywidualności, wolności, a także odpowiedzialności za dokonywanie wyborów, poprzez które uczeń określa swoją osobowość. Cele edukacyjne nie są narzucane odgórnie, ponieważ to człowiek odpowiada za własną edukację. Wychowanie powinno wspomagać rozwój świadomości ucznia. Pozwolić mu na dokonywanie swobodnych decyzji, nauczyć odróżniać wybory ważne od tych mniej istotnych. Każdy uczeń sam decyduje o użyteczności przekazywanej mu wiedzy. Jej wyznacznikiem jest wartość jaką ta wiedza ma dla jednostki. Nauczyciel nie może ograniczać indywidualności ucznia. Ponadto swych wychowanków powinien traktować podmiotowo.

Koncepcja szkoły i program nauczania.

              Szkoła i edukacja filozofii idealistycznej opiera się na teorii postępu i cywilizacji, pojmowanych jako”…następujących po sobie stadiach rozwoju kultury…odzwierciedlających coraz wyższy i bardziej zaawansowany poziom cywilizacyjny…”.[7] Wychowankom przekazywana jest wiedza , której zasób rośnie
w miarę upływu czasu. Wiedza ta powinna być uporządkowana i tworzyć poszczególne segmenty( przedmioty), a treści stawać się bardziej złożone. Wiadomości uczniów są cały czas wzbogacane w miarę przechodzenia wychowanków na kolejne etapy kształcenia. Szkoła jest „skarbnicą” wiedzy, umiejętności i prawd, przekazywanych następnym generacjom,a także wzorów postaw i zachowań. Jej zadaniem jest należyte przygotowanie wychowanka do samodzielnego, dorosłego życia. Program nauczania jak już wspomniałam zorganizowany jest w formie poszczególnych przedmiotów, posiadających charakter pojęciowy. Najwyższe miejsce zajmują przedmioty ogólne- filozofia, teologia, matematyka, historia, sztuka a także literatura. Są bowiem bardzo użyteczne, a nawet uniwersalne, znajdują zastosowanie w wielu sytuacjach, ponadto przekazują uczniom pożądane wzorce moralne, kulturowe, osobowe i cenne wartości. Zawierają treści poznawcze, przechowują tradycję. Ponadto są stymulatorem poznawczym dla wychowanków, ponieważ dzięki nim uczeń może samodzielnie tworzyć własną drabinę hierarchii wartości. Przedmioty bardziej szczegółowe są mniej cenione i zajmują niższe miejsce w hierarchii ważności programów nauczania. Język natomiast jest podstawowym narzędziem komunikacji międzyludzkiej i jego nauczanie odbywa się na poziomie podstawowym.

              Według stanowiska realistycznego szkoła ma charakter formalny. Jest wyspecjalizowaną instytucją, a jej cel to rozwijanie u uczniów umiejętności racjonalnego myślenia. Powinna zatrudniać kompetentne i wykształcone grono pedagogiczne, potrafiące przekazać własną wiedzę swoim podopiecznym. Uczeń rozwija tu swój intelekt, nabywa wiedzę z zakresu określonych przedmiotów i umiejętności badawcze. Realistyczna koncepcja szkoły zakłada, iż nadrzędnym celem jej działania jest organizowanie kształcenia akademickiego. I temu celowi placówka powinna się całkowicie poświęcić. Nie powinna natomiast pełnić funkcji socjalnych (t.j. dożywiania dzieci, organizowania akcji prozdrowotnych, rekreacyjnych itp.), gdyż działalność ta zabiera zbyt dużo czasu oraz pochłania znaczne koszty, a więc jest nieekonomiczna. Ponadto dostarcza nauczycielom dodatkowych obowiązków i zadań, przez co ich aktywność zostaje rozdzielona pomiędzy nauczanie dzieci, a obowiązki socjalne, wpływając negatywnie na realizację właściwej roli placówki szkolnej.

Program nauczania podobnie jak w idealistycznej filozofii wychowania przedstawiony jest w układzie przedmiotowym, według stopnia trudności, uwzględniając wiedzę uprzednią uczniów. Ponadto przy doborze treści nauczania ważną rolę spełniają naukowcy- eksperci, albowiem to ich badania i wiedza zawarta jest we wszelkich materiałach, książkach , z których korzystają uczniowie w trakcie edukacji. Na poziomie elementarnym program obejmuje naukę umiejętności czytania, pisania, liczenia, z których to wychowanek będzie korzystał na dalszej drodze edukacyjnej. Treści zawarte w programach nauczania ustalają uznani specjaliści w tej dziedzinie i autorytety.

              Szkoła według tomistów jest instytucją społeczną, której zadaniem jest ,również jak
w poprzednich systemach filozoficznych,  pobudzanie rozwoju młodego człowieka, wdrażanie go do używania rozumu. Ale także integracja z innymi członkami społeczeństwa i uczestnictwo w życiu społecznym. Lecz, aby człowiek mógł w tym społeczeństwie funkcjonować, niezbędne jest posiadanie przez niego wiadomości z zakresu prawa, polityki i ekonomii. Wiedzę tę wychowanek nabywa właśnie w szkole, obok nauki podstawowych umiejętności mówienia, czytania, pisania oraz rachowania. Tutaj podobnie jak w filozofii idealistycznej wyżej w hierarchii stoją przedmioty ogólne, niżej są przedmioty szczegółowe. Za najbardziej cenione i wartościowe uważa się te dziedziny, które przyczyniają się do rozwoju duchowego i osobowości wychowanka – teologia i poznawanie Pisma Świętego. Dużą wagę tomiści przywiązują również do przedmiotów: filozofii i logiki, gdyż przygotowują ucznia do podejmowania decyzji. W programie nauczania znajdują się również dyscypliny naukowe pomagające funkcjonować w życiu doczesnym i przedmioty kształcące umiejętności zawodowe, bowiem praca spełnia istotną rolę w życiu człowieka.

              Jeśli chodzi koncepcję szkoły z punktu widzenia systemu egzystencjalistycznego, to jest ona odmienna od poprzednio prezentowanych. Egzystencjalista, John Holt postuluje o wprowadzenie tzw. ”otwartej edukacji”. Proponuje, aby nauczanie odbywało się w formie lekcji otwartej. Dzięki takiemu rozwiązaniu wychowanek może sam wybrać czego chce się uczyć ,co ma dla niego wartość . Wskutek czego posiada motywację i chęci do nauki, robi to co go interesuje. Takie środowisko uczenia się i wychowania eliminuje wszelkie zakazy
i nakazy, a także nie przymusza młodych ludzi do nauki. Wskutek czego nie tłumi się potencjału uczniów zdolnych, którzy posiadają zapał do nauki, lecz sprzeciwiają się nauce w tradycyjnym, zestandaryzowanym systemie szkolnym, w którym oczekuje się od nich odpowiedzi zgodnych ze zdaniem nauczyciela lub z treścią „klucza” zawartego na ostatniej stronie podręcznika. Wychowankowie powinni posiadać wolny wybór i swobodę co pozytywnie wpływa na kształtowanie się ich osobowości oraz rozwoju intelektualnego
i emocjonalnego. Uczeń w tradycyjnej szkole ulega procesowi selekcji i indoktrynacji, przestaje być człowiekiem wolnym, który posiada własne zdanie. Zostaje mu przypisana „etykietka” i określona rola społeczna, często nie zgodna z jego chęciami i oczekiwaniami. Ucznia ocenia się tu przez pryzmat jego osiągnięć i wyników w nauce
i z góry określa się jego dalszą drogę zawodową, a przecież każdy z nas ma swoją dziedzinę nauki, w której jest dobry. Gdyby każdy był znakomity we wszystkim co robi, to świat byłby szary i nudny, a ludzie identyczni (przynajmniej pod względem umysłowym). Dlatego należy pielęgnować swoją indywidualność. Natomiast otwarta lekcja umożliwia wychowankowi poszerzenie wiedzy z dziedzin, które go interesują, fascynują. Na samodzielne kierowanie własnym procesem uczenia się.

              Lekcja w systemie edukacji otwartej nie przebiega w sposób sztywny, szablonowy. Jest dynamiczna. Jej kierunek wyznacza sam uczeń, a nauczyciel dostosowuje tok lekcji do potrzeb i problemów wychowanków. Także relacja ucznia i nauczyciela jest elastyczna i swobodna, w ramach rozsądku oczywiście.

...