Choroby genetyczne (gr. genetes = rodzic, zrodzony) – grupa chorób wywołana mutacjami w obrębie genu lub genów, mających znaczenie dla prawidłowej budowy i czynności organizmu.
Ze względu na rodzaje mutacji wyróżnia się choroby genetyczne niedziedziczące się, które powstają wskutek mutacji DNA tylko w komórkach somatycznych, oraz choroby genetyczne dziedziczące się, wywołane mutacjami istniejącymi we wszystkich komórkach ciała, również w komórkach prapłciowych, odpowiedzialnych za wytwarzanie komórek jajowych i plemników. Od rozległości zmian w materiale genetycznym zależy, czy ma się do czynienia z chorobami spowodowanymi przez aberracje chromosomowe, czy z chorobami, których przyczyną są mutacje punktowe.
Często spotykanymi aberracjami chromosomowymi są trisomie polegające na występowaniu w komórce trzech chromosomów homologicznych zamiast dwóch. Mogą one powstać w wyniku nieprawidłowej segregacji chromosomów w czasie podziału mejotycznego, prowadzącego do powstania gamet (prezygotycznie), lub po zapłodnieniu, a także wskutek nieprawidłowego rozdziału chromosomów podczas mitotycznych podziałów bruzdkowania (postzygotycznie). Aberracje chromosomów mogą wystąpić również jako skutek działania promieniowania jonizującego - aberracje popromienne chromosomów.
U człowieka często spotykane są trisomie trzech z 22 autosomów - 13. (zespół Pataua), 18. (zespół Edwardsa) i 21. (zespół Downa) oraz zaburzenia w liczbie chromosomów płci (w tym trisomia chromosomu X). Innego typu trisomii praktycznie nie obserwuje się, gdyż powodują zbyt głębokie nienormalności, co w efekcie staje się przyczyną obumierania płodu we wczesnych etapach rozwoju zarodkowego.
Zespół Downa, trisomia 21 (ang. Down syndrome, trisomy 21), dawniej nazywany mongolizmem – zespół wad wrodzonych spowodowany obecnością dodatkowego chromosomu 21. Eponim pochodzi od nazwiska brytyjskiego lekarza Johna Langdona Downa, który opisał go w 1866 roku. W 1959 roku Jérôme Lejeune odkrył, że u podstaw zespołu wad wrodzonych leży trisomia 21. chromosomu.
Osoby z zespołem Downa mają mniejsze zdolności poznawcze niż średnia w populacji zdrowej. Wahają się one od lekkiej do umiarkowanej niepełnosprawności intelektualnej. Zaburzenia rozwojowe manifestują się głównie jako skłonność do zawężonego myślenia lub naiwność. Niewiele osób wykazuje niepełnosprawność intelektualną w stopniu głębokim. Częstość występowania zespołu Downa szacuje się na 1 przypadek na 800–1000 żywych urodzeń.
Wiele objawów przedmiotowych zespołu Downa jest niecharakterystycznych i spotyka się je także u osób z prawidłowym kariotypem( Kariotyp - kompletny zestaw chromosomów komórki somatycznej organizmu.). Zalicza się do nich: pojedynczą bruzdę dłoniową (zamiast podwójnej bruzdy na jednej lub obu dłoniach), migdałowaty kształt oczu spowodowany fałdem nad powieką, krótsze kończyny, osłabione napięcie mięśniowe oraz wystający język. U osób z zespołem Downa istnieje zwiększone ryzyko wystąpienia: wad wrodzonych serca, refluksu żołądkowo-przełykowego, nawracających infekcji ucha, zespołu bezdechu śródsennego i chorób gruczołu tarczowego.
Ostateczny stopień rozwoju i komfort życia dziecka z zespołem Downa mogą poprawić działania zainicjowane już we wczesnym dzieciństwie tj. prawidłowa opieka lekarska, akceptacja i zaangażowanie rodziny oraz edukacja i szkolenie zawodowe. Istnieją jednak pewne fizjologiczne i genetyczne ograniczenia, których nie można pokonać.
Trisomia 21 objawia się zespołem wad wrodzonych, z których większość (79%) to wady małe, nie wpływające na jakość życia, określane też jako cechy dysmorficzne. Obok nich chorzy często mają też duże wady, np. wady wrodzone serca – wymagające leczenia chirurgicznego. Stałymi cechami zespołu są upośledzenie umysłowe i pierwotny niedobór odporności.
U noworodków z zespołem Downa występuje wiotkość mięśni spowodowana słabym ich naprężeniem. Hipotonia mięśni częściowo odpowiada za tendencję do otwierania ust i wysuwania języka. Występuje zwiększona ruchomość kończyn w stawach. Waga i wzrost są przeciętne przy urodzeniu, w okresie dojrzewania może wystąpić nadwaga. Ostateczny wzrost jest niższy niż średnia w populacji.
Nie ma wady wrodzonej występującej ze 100% częstością u chorych z trisomią 21. Najczęstsze z nich to:
ñ krótkogłowie, umiarkowane małogłowie, spłaszczona potylica
ñ płaski profil twarzy
ñ mongoloidalne ustawienie szpar powiekowych (przyśrodkowe kąty oka poniżej poziomu kątów bocznych)
ñ hipoplazja lub aplazja zatok czołowych
ñ krótkie podniebienie twarde
ñ zmarszczka nakątna (epicanthus)
ñ niewielki hiperteloryzm oczny
ñ jasne plamki na tęczówce (zwane plamkami Brushfielda)
ñ drobne zmętnienia soczewki w badaniu w lampie szczelinowej
ñ zaburzenia refrakcji, najczęściej krótkowzroczność (70%)
ñ oczopląs (35%)
ñ zez (45%)
ñ stożek rogówki (6%)
ñ zaćma wrodzona (3%)
ñ atrezja przewodu łzowego (20%)
ñ mały nos z płaską nasadą i szerokim grzbietem
ñ wystający język (glossoptosis), co spowodowane jest mikrognacją i małą objętością jamy ustnej
ñ pobrużdżony język, tzw. język mosznowy
ñ nisko osadzone, małe małżowiny uszne, często mały lub nieobecny płatek
ñ zaburzenia słuchu (66%)
ñ hipoplazja zębów
ñ pojedyncza bruzda dłoni, nazwana też bruzdą małpią (45%)
ñ dysplastyczny środkowy paliczek (brachymesophalangia) palca V (60%)
ñ klinodaktylia V palca (50%)
ñ zwiększony odstęp między paluchem a drugim palcem stopy
ñ charakterystyczne dermatoglify:
ñ pojedyncza zmarszczka na piątym palcu ręki
ñ zwiększona ilość pętli linii papilarnych po łokciowej stronie (35%)
ñ marmurkowata skóra (cutis marmorata)
ñ krótka szyja, rzadziej płetwistość szyi
ñ fałd skóry na karku w okresie niemowlęcym
ñ miękkie, delikatne i rzadkie włosy skóry głowy
ñ hipoplazja miednicy z poszerzeniem bocznych części talerzy kości biodrowych i spłyceniem kąta panewkowego
ñ wrodzone wady serca:
ñ wspólny kanał przedsionkowo-komorowy
ñ ubytek przegrody międzyprzedsionkowej
ñ ubytek przegrody międzykomorowej
ñ przetrwały przewód tętniczy
ñ wypadanie płatka zastawki mitralnej
ñ nieprawidłowy przebieg tętnicy podobojczykowej
ñ wady przewodu pokarmowego (12%):
ñ atrezja dwunastnicy
ñ choroba Hirschsprunga
ñ atrezja odbytu
ñ wady kośćca
ñ niezrośnięcie łuków kręgów lędźwiowych (37%)
ñ 11 par żeber
ñ niestabilność dźwigaczowo-obrotnikowa (12%)
ñ nadmierna ruchomość potyliczno-dźwigaczowa (8,5%)
ñ nieprawidłowy ząb obrotnika (6%)
ñ hipoplastyczny tylny łuk kręgu C1 (26%)
ñ wady układu moczowo-płciowego
ñ stosunkowo małe prącie
ñ zmniejszona objętość jąder.
Większość chorych ma opóźnienie umysłowe od łagodnego (IQ 55–70) do średniego (IQ 35–55) stopnia. Iloraz inteligencji dzieci z mozaikowatością jest wyższy o 10–30 punktów.
Osoby z łagodnym stopniem upośledzenia umysłowego radzą sobie w codziennym życiu potrzebując jedynie niewielkiej pomocy ze strony opiekuna, w przypadku cięższego stopnia upośledzenia umysłowego konieczna jest pomoc w każdej dziedzinie, np. myciu się, ubieraniu się, robieniu zakupów, czy wypełnianiu formularzy. Osoby upośledzone umysłowo i fizycznie wymagają opieki przez 24 godziny na dobę.
Trisomia 13. pary chromosomów. Przykładowe skutki: niedorozwój umysłowy, niezrośnięty otwór międzyprzedsionkowy w sercu, wnętrostwo(wada rozwojowa u noworodków męskich, polegająca na niewłaściwym umieszczeniu jednego lub obu jąder w jamie brzusznej lub kanale pachwinowym zamiast w mosznie. Niezstąpienie jąder grozi ich przegrzaniem, co sprzyja powstawaniu nowotworów jądra oraz może doprowadzić do zatrzymania produkcji plemników, czego skutkiem jest niepłodność ), szczelina w tęczówce, rozszczep wargi (tzw. zajęcze usta). Ok. 0,02% dzieci rodzi się z tą chorobą. Takie dzieci najczęściej umierają w pierwszym roku życia, jedynie kilka procent dożywa 3 lat - spowodowane jest to wewnętrznymi wadami wrodzonymi.
Objawy i przebieg
Trisomia 13 wiąże się z dużym ryzykiem poronienia lub urodzenia martwego dziecka. Najczęściej spotykane objawy u dzieci urodzonych z zespołem Pataua to:
ñ niska masa urodzeniowa;
ñ ubytek skóry skalpu (aplazja skóry głowy);
ñ holoprozencefalia przebiegająca z wadami narządu wzroku (anoftalmią, mikroftalmią, hipoteloryzmem lub cyklopią) nieprawidłowo wykształconym nosem oraz tzw. trąbką (proboscis), rozszczepem wargi i (lub) podniebienia;
ñ wady małżowin usznych (niskie osadzenie, zniekształcenie małżowin);
ñ anomalie kończyn (polidaktylia pozaosiowa, ustawienie palców w kształcie "kurka od strzelby", pojedyncza bruzda zgięciowa, wydatna pięta);
ñ wady sercowo-naczyniowe (przetrwały przewód tętniczy, dekstrokardia, ubytek przegrody międzykomorowej, ubytek przegrody międzyprzedsionkowej);
ñ wady nerek (torbielowatość nerek, wodonercze);
ñ wady rozwojowe mózgowia i cewy nerwowej;
ñ napady drgawek;
ñ hipotonia mięśniowa;
ñ przepukliny, przepuklina pępkowa;
ñ naczyniaki włośniczkowe w okolicy czoła;
ñ wnętrostwo;
ñ wady rozwojowe macicy.
Około 70% dzieci z zespołem Pataua umiera w ciągu pierwszego półrocza życia, do pierwszego roku życia umiera dodatkowo 10%, przypadki dożycia chorego do późnego dzieciństwa są niezwykle rzadkie
Trisomia 18. pary chromosomów. Powoduje niedorozwój umysłowy. Prowadzi do śmierci we wczesnym dzieciństwie z powodu poważnych nieprawidłowości w budowie wewnętrznej (m.in. niezrośnięty otwór międzyprzedsionkowy). Częstość występowania zespołu szacowana jest na 1:8.000 urodzeń. Około 95% płodów z trisomią 18 ulega spontanicznemu poronieniu. 30% żywo urodzonych dzieci z zespołem Edwardsa umiera w pierwszym miesiącu życia, tylko 10% przeżywa 1 rok . Częstość zespołu Edwardsa wzrasta z wiekiem matki, podobnie jak w zespole Downa. Zespół Edwardsa cztery razy częściej dotyczy dziewczynek niż chłopców .
ñ niska masa urodzeniowa noworodka (dystrofia wewnątrzmaciczna)
ñ deformacje czaszki:
ñ mikrocefalia (małogłowie)
ñ łódkogłowie (scaphocephalia)
ñ dolichocefalia
ñ wydatna potylica (91% )
ñ hiperteloryzm
ñ wąskie szpary powiekowe (80%)
ñ wady rogówki i tęczówki
ñ mikrognacja
ñ mikrostomia (86% )
ñ poszerzenie szwów i ciemiączek
ñ nisko osadzone, dysplastyczne małżowiny uszne
ñ pojedyncza bruzda zgięciowa dłoni
ñ nadmiar skóry na szyi (86% )
ñ szeroko rozstawione brodawki sutkowe (hiperteloryzm brodawek sutkowych – 90%)
ñ anomalie szkieletu:
ñ krótki mostek (blisko 100%)
ñ zwichnięcie stawów biodrowych (82% )
ñ deformacje zgięciowe palców, nakładające się na siebie palce
ñ stopa końsko-szpotawa (89% )
ñ aplazja kości promieniowej
ñ wydatne pięty
ñ zgięcie podeszwowe paluchów ("młotkowaty paluch" – 89%)
ñ rozszczep tylny kręgosłupa
ñ dodatkowe ciemiączka
ñ wady serca:
ñ przetrwały przewód tętniczy (PDA)
ñ ubytek przegrody międzykomorowej (VSD)
ñ uchyłek Meckela
ñ wady rozwojowe nerek
ñ atrezja przełyku
ñ hipoplazja paznokci (blisko 100% )
ñ zmiany dermatoglifów
ñ wady narządów płciowych
ñ hipoplazja warg sromowych większych (blisko 100% )
ñ przerost łechtaczki (89% )
...
anmaria53