Krzysztof Samela
Coś się w otaczającym nas świecie rozsypało, rozpadło i nie da się już tego pozbierać i scalić w spójny system. Ani nauka, ani sztuka, ani nawet – co obserwujemy w wyraźnym kryzysie światopoglądowym europejskich społeczeństw – filozofia i religia, nie są w stanie uczynić z naszego życia jednolitej, niesprzecznej opowieści. [...] Czas wielkich narracji się skończył, nadeszła pora małych narracji, prowadzonych przez podmioty cząstkowe, przyszedł czas fragmentów, poświęconych wycinkom rzeczywistości. [...] Oczywista wiemy, co to znaczy. To symptomy wyczerpania kondycji.
Łuszczykiewicz Piotr
Współczesne kierunki rozwoju arteterapii – podsumowanie cyklu artykułów
pt. „Terapia sztuką”
Postmodernizm jest zjawiskiem złożonym, a z powodu braku określających go kryteriów niemożliwym jest precyzyjne zdefiniowanie jego estetyki i granic. Określa się tym pojęciem nowe tendencje w wielu dziedzinach życia społecznego np. w sztuce, naukach humanistycznych, społecznych, a nawet w naukach medycznych. Tak jak modernizm charakteryzował dualizm pojęciowy np.: prawda – fałsz, dobro – zło, nauka – sztuka, tak postmodernizm cechuje radykalny relatywizm negujący obiektywność opartą na idei uniwersalnego rozumu i doświadczenia. Znajduje to wyraz w ponowoczesnym odczytywaniu idei arteterapii. Z poprzednich artykłów wynika, że główne dziedziny arteterapii, czyli muzykoterapię, biblioterapię, dramoterapię, choreoterapię i arteterapię wizualną, można sklasyfikować na kilka sposobów:
· w zależności od form, metod, czy też kierunków naukowych wykorzystywanych w procesie terapeutycznym,
· w zależności od sposobu organizacji działań arteterapeutycznych (np. choreoterapia indywidualna lub choreoterapia grupowa),
· w zależności od formy aktywności pacjenta (np. muzykoterapia percepcyjna lub muzykoterapia wykonawcza),
· w zależności od celu terapii, funkcji i roli arteterapeuty oraz typu uczestników terapii (np. biblioterapia kliniczna lub biblioterapia rozwojowa).
Od ostatnich dziesiątków lat XX wieku w arteterapii, jak zresztą w całej kulturze, zaobserwować można zwrot od „panoptycznego drylu moderniostycznego” cechującego się ścisłą (a najlepiej kontrastową) klasyfikacją pojęciową świata. Zwłaszcza podział na arteterapię kliniczną (leczniczą) i rozwojową (wychowawczą) z uwagi na ogólnie propagowaną holistyczną koncepcję człowieka, pozbawiony został logicznego sensu. Życie we współczesnym świecie to proces podporządkowany ciągłym przeobrażeniom społecznym, warunkującym rozwój człowieka. Współczesna psychodeliczna kultura na wskroś zurbanizowanego i uprzemysłowionego zachodnio – europejskiego świata staje się często szczególnie niebezpieczna dla uczestniczącego w nim człowieka. Bywa, że nieustająca zmienność otoczenia obserwowana przez jednostkę powoduje w niej poczucie niepokoju, osamotnienia i lęku prowadzącego do depresji czy nawet całkowitego wycofania się z otaczającego świata. Ta wszechobecna niestałość i niestabilność „wytworzyła psychologiczną i kulturową pustkę w zakresie naturalnych systemów pomagania” (cyt. za Cz. Czebała), którą potęguje również poczucie ogromnego osamotnienia jednostki w ponowoczesnym społeczeństwie. I właśnie tę pustkę z powodzeniem stara się wypełniać kulturoterapia czy też terapia przez sztukę. Powstające gabinety pomocy psychologicznej (psychoterapeutyczne i arteterapeutyczne) nie są przejściową modą przychodzącą z zachodu lecz naturalną potrzebą wytworzoną przez współczesną kulturę. W nich to człowiek zagubiony, z poczuciem lęku, niedostosowania szuka pomocy, a często jedynie kontaktu z drugim człowiekiem. Kulturoterapeuta operujący technikami psychoterapeutycznymi podejmuje działania zmierzające do zaspokojenia elementarnych potrzeb kontaktu i komunikacji międzyludzkiej (społecznej), koryguje postawy do otaczającego świata, a także zmierza do pomocy w samorealizacji i kompensacji potrzeb pacjenta/klienta. Działania te idą w kierunku rehumanizacji w celu korzystnego wpływania na ludzkie środowisko oraz panujące w nim stosunki społeczne, a takie działania terapeutyczne mają charakter profilaktyczno – korekcyjny i jako takie przenikają proces zarówno terapii jak również nauczania i wychowania. Dlatego trudno jednoznacznie stwierdzić czy takie działania kulturoterapeutyczne mają charakter jedynie rozwojowy (wychowawczy) czy już kliniczny (leczniczy) zwłaszcza, że współcześnie Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje zdrowie jako dobrostan zarówno fizyczny, psychiczny jak i społeczny, a nie tylko jako brak choroby.
Arteterapia jako metoda lecznicza jest formą psychoterapii, a ta w ogólnym rozumieniu ma na celu doprowadzenie do zmian pozwalających na usunięcie lub zmniejszenie nasilenia objawów chorobowych1.
Jako odrębna (alternatywna) forma pomocy, arteterapia ma swoje źródło w naukach humanistycznych, przyrodniczych oraz sztuce artystycznej, jednakże jej główne filary tkwią w trzech dyscyplinach naukowych:
· psychologii – a właściwie psychoterapii, z której czerpie techniki wykorzystywane w terapii psychologicznej,
· medycynie – diagnozowanie i leczenie zaburzeń psychicznych, somatycznych, somatopsychicznych i psychosomatycznych,
· sztukach artystycznych – opiera się na środkach terapeutycznych mająca swoje źródło w różnych dziedzinach sztuki.
Kulturoterapię oraz terapię przez sztukę wykorzystuje się w trzech obszarach ludzkiej aktywności:
· obszar pomocy psychologicznej,
· obszar edukacji,
· obszar rehabilitacji fizycznej.
Obszar pomocy psychologicznej obejmuje swoim zasięgiem takie dziedziny kulturoterapeutyczne jak psychoterapia, psychoedukacja (terapia pedagogiczna), trening interpersonalny oraz socjoterapia. W zasadzie przesłanki psychologiczne wspomnianych form pomocy upodabniają do siebie wymienione dziedziny kulturoterapeutyczne. Choć każda z nich realizuje te same cele, to różnice pomiędzy poszczególnymi formami pomocy psychologicznej zauważyć można w momencie wskazania nadrzędnego celu i sposobu ich realizacji oraz doboru procedur do ich osiągnięcia. Psychoterapia ma charakter głównie korekcyjny, eliminuje zaburzenia psychiczne i emocjonalne; trening interpersonalny stymuluje oraz wzmacnia rozwój osobisty i społeczny, ma charakter głównie kreacyjno – korekcyjny, choć może przyjąć formę korekcyjną wtedy, gdy chodzi o eksplorację problemów intrapsychicznych i interpersonalnych występujących u większości ludzi psychicznie zdrowych. Zdobywanie nowych doświadczeń, umiejętności i wiedzy jest głównym celem kreacyjnych treningów psychoedukacyjnych. Socjoterapia natomiast ma charakter głównie psychokorekcyjny (edukacyjny i rozwojowy) ukierunkowany na zmniejszanie i eliminowanie zaburzeń zachowania oraz niektórych zaburzeń emocji, choć te ostatnie mieszczą się w obszarze psychoterapii. Każda z opisanych form pomocy psychologicznej przyjmuje formę arteterapii w momencie wprowadzenia sztuki (muzyki, książki, teatru itd.) do procesu terapii jako środka werbalnej i/lub niewerbalnej komunikacji.
Za sprawą psychoedukacji i socjoterapii obszar edukacji częściowo nakłada się na obszar pomocy psychologicznej. Zasadne jest jednak jego wyróżnienie, gdyż pojęcia kształcenia pedagogicznego, edukacji kulturalnej czy też edukacji przez sztukę nie mieszczą się w obszarze pomocy psychologicznej, a stanowią odrębną dziedzinę ludzkiej aktywności, w której kulturoterapia i arteterapia, jako kreatywne techniki edukacyjne, odgrywają istotną rolę. Od kilkudziesięciu lat zaobserwować można pewne nurty reformatorskie w systemie edukacji i kształcenia. Powoli i z wielkimi oporami odchodzi do lamusa założenie, że „uczeń jest jak glina, którą można w dowolny sposób kształtować”. Zastępuje je przekonanie, iż „uczeń jest podmiotem i pełnoprawnym uczestnikiem dialogu edukacyjnego. W tym kontekście rola edukacji polegać mogłaby na kształtowaniu jego poczucia wolności, poczucia własnej wartości, nawyku poszukiwania alternatyw wobec istniejących rozwiązań oraz krytycznym ale jednocześnie konstruktywnym podejściu do wyłaniających się problemów” (cyt: za Zb. Melosikiem). Celem nowoczesnej edukacji kulturalnej, zarówno dzieci jak i dorosłych, jest świadome i celowe działanie zmierzające do zmian w wiedzy, umiejętnościach i skłonnościach poznawczych oraz zainteresowaniach jednostki. „Jako przygotowanie do uczestnictwa w kulturze jest kształceniem umiejętności społecznego komunikowania się, [...] jest przysposobieniem jednostki do różnych dziedzin życiowej aktywności” (cyt. za A. Horbowskim). Aby uzyskać pożądany przez pedagogów efekt dydaktyczny czy też wychowawczy nie można ograniczać się tylko do wysłużonych werbalnych metod nauczania takich jak wykład, pogadanka czy dyskusja. Koniecznym staje się więc wprowadzenie nowoczesnych sposobów edukacyjnych opartych na stymulowaniu, budzeniu refleksji, emocjonalnym zaangażowaniu, rozwijaniu inteligencji i umiejętności myślenia, nowoczesnym działaniu, wreszcie ukierunkowaniu zainteresowań ucznia. Wprowadzenie metod aktywizujących wzmacnia twórcze poszukiwanie i w miarę oryginalne rozwiązywanie problemów pozwalających na wiązanie teorii z praktyką. Bez wątpienia takimi technikami są techniki arteterapeutyczne oparte na dziedzinach sztuki takich jak teatr (drama, dramoterapia, psychodrama, socjodrama), literatura (biblioterapia), film oraz muzyka (muzykoterapia), taniec (choreoterapia), czy sztuki wizualne (arteterapia wizualna). Dla przykładu: Biblioterapia, jako kreacyjna forma terapii w obszarze edukacji, opierająca swoje działanie np. na procesie biograficznego doświadczenia poszczególnych uczestników spotkania jakiejś dowolnej, jednakże zorganizowanej i zaprzyjaźnionej grupy ludzi, może być okazją do refleksji i dyskusji uczestników nad problemami związanymi z ludzkim życiem i miejscem w społeczeństwie, czy też egzystencją w świecie wartości. Jak twierdzi E. Dubas: „biograficzne doświadczenie, jeszcze raz przypomniane, odtworzone, przeżyte i uświadomione, może uczyć, może wyjaśniać, nasuwać nowe rozwiązania, może prowokować je, przez to stymulować rozwój i modyfikować osobowość uczestników zajęć”.
Arteterapię, a szczególnie pewne jej techniki muzykoterapeutyczne i choreoterapeutyczne, wykorzystuje się również w obszarze rehabilitacji leczniczej, która definiowana jest jako działanie zmierzające do przyspieszenia procesu naturalnej regeneracji organizmu lub zmniejszania następstw spowodowanych chorobą czy kalectwem wybranych grup schorzeń:
· narządu ruchu,
· układu krążenia,
· układu oddechowego.
Ponadto arteterapię (najczęściej pewne techniki muzykoterapii, choreoterapii i arteterapii wizualnej) wykorzystuje się w procesie kształtowania rozwoju fizycznego, który może być procesem edukacyjnym. Kształtowanie fizycznego rozwoju dziecka związane jest z:
· kształtowaniem siły mięśniowej i wydolności fizycznej,
· kształtowaniem szybkości, skoczności i gibkości,
· kształtowaniem koordynacji ruchowej.
Z informacji zawartych w powyższym rozdziale, można wysunąć następujące wnioski:
· W okresie ostatnich kilkudziesięciu lat pojawiły się nowe tendencje w wielu dziedzinach życia społecznego, w tym również w terapii, pielęgniarstwie i medycynie, gdzie rozpoczęto prowadzenie na szeroką skalę medycznych badań nad problemem jakości życia ludzi chorych i zdrowych.
· W naukach medycznych powoli przyjmuje się holistyczna koncepcja człowieka jako jednostki o nierozerwalnej całości soma i psyche.
· Człowiek jako niepowtarzalna indywidualność przestaje podlegać klasyfikacjom, które tworzą naukowcy dla własnych i sobie znanych celów. Autonomia współczesnego człowieka nie pozwala na modernistyczne „szufladkowanie”. W arteterapii odchodzi się od podziału na techniki kliniczne i rozwojowe.
· Kulturoterapia jako dziedzina interdyscyplinarna wyrasta na gruncie nauk humanistycznych i przyrodniczych, a arteterapia posiada jeszcze jeden filar – sztukę artystyczną.
· Kulturoterapia i arteterapia wykorzystywana jest w przenikających się wzajemnie obszarach ludzkiej aktywności: pomocy psychologicznej, edukacji oraz rehabilitacji fizycznej.
Powyższymi rozważaniami kończymy cykl artykułów o arteterapii geriatrycznej zatytułowany „Terapia sztuką”. Jednocześnie rozpoczynamy nową serię, która poświęcona będzie metodą terapii wychodzącym poza obręb sztuki i jej wartości leczniczych. Kolejny cykl nosić będzie nazwę - Kulturoterapia. Zapraszam do lektury.
e-mail: samela@kajros.pl
www.kajros.pl/samela
kasia.otrembnik