pawlowski_teoria_pytan_zastosowania.pdf

150

zdrowego 21 . Odniesienie do systemu wartości widoczne jest także

w sporach, zdawałoby się czysto metodologicznych 22 , o takie spra

wy, jak: Czym jest ocena etyczna lub estetyczna? Jakie cechy wy

różniają w sposób swoisty normę etyczną? Czy można uzasadnić

normy etyczne, zwłaszcza etyczne normy naczelne? Czy można

mówić o zachodzeniu stosunku wynikania logicznego między nor

'••'. Część druga

ZASTOSOWANIA

mami prawnymi lub etycznymi? 2 3 Czy normy są równoważne

ocenom? Innymi słowy: Czy to, co się w etyce wyraża za pomocą

norm, można w sposób równoważny wyrazić za pomocą ocen?

Definicje odnośnych pojęć, jakie się z okazji tych sporów

formułuje — pojęć oceny (normy) etycznej, oceny estetycznej,

uzasadnienia norm, wynikania logicznego między normami —

reprezentują któryś z wyróżnionych tutaj typów perswazyjnych

przemian zakresu lub ładunku emocjonalnego definiowanego po

jęcia. Zaangażowanie w problem wartości jest — jak się zdaje —

nieuchronną konsekwencją charakteru rozważanych zagadnień.

A. NAUKI SPOŁECZNE

Rozdział VI

TEORIA PYTAŃ I JEJ ZASTOSOWANIA

Informacje wstępne

Od czasu, gdy postawa empiryczna rozpowszechniła się w

naukach społecznych, nader często stosowanym zabiegiem ba

dawczym jest komunikowanie się za pomocą pytań i odpowie

dzi. Istotnym składnikiem badania za pomocą kwestionariusza,

ankiety lub wywiadu jest pytanie i skojarzona z nim odpowiedź 1 .

Nie :est to jednak jedyny składnik, który w tego rodzaju sytua

cjach występuje. Jeśli się chce, aby badanie osiągnęło zamierzony

cel w sposób optymalny, należy w przeprowadzaniu go brać pod

uwaigę liczne związane z nim elementy: 1) pytanie, 2) osobę py

tana, 3) osobę pytającą, 4) cel badania, 5) sytuację, w której prze

prowadza się badanie i która obejmuje czynniki natury psycho

logicznej, socjologicznej, politycznej itp. A oto przykłady sytuacji,

w których ujalwnia się wpływ wymienionych czynników na spo-

- L Por. w związku z tym J. Sowa, Niektóre definicje zdrowia psy

chicznego. Analiza krytyczna poglądów E. Fromma i K. Homey, [w:] Mo

ralność i społeczeństwo. Ksiąga Jubileuszowa dla Marii Ossowskiej, War

szawa 1969.

- Por. w związku z tym H. Lenk, Kann die sprachanalytische Mo-

ralpliilosophie neutral sein~>, [w:] H. Albert i E. Topitsch (red.),

Wissenschaftslehre und Gesellschaft, Darmstadt 1971.

! * Wynikanie logiczne jest pojęciem, które ma określony sens jako re

lacja zdefiniowana na zbiorze zdań, tj. wyrażeń prawdziwych lub fałszy

wych. A'orm etycznych i prawnych nie uznaje się na ogól za zdania w

tym sensie. Powstaje zatem problem prawomocności zastosowania poję

cia wynikania w odniesieniu do norm lub heterogenicznych układów prze

słanek złożonych z norm oraz zdań.

1 Niekiedy można się spotkać z szerokim rozumieniem terminu „kwe

stionariusz" obejmującym wszystkie lub niemal wszystkie spotykane na

terenie socjologii przypadki komunikowania się za pomocą pytań. Tak

np. 3. Nowak, Metody badań socjologicznych, Warszawa 1965, s. 65,

proponuje ,,[...] aby kwestionariuszem nazywać wszelki uprzednio przy

gotowany, podporządkowany celom badania zbiór pytań, bez względu na

to czy pytania są mniej, czy bardziej sprecyzowane, czy oczekuje się na

nie długiej i wyczerpującej odpowiedzi czy też tylko podkreślenia jednej

odpowiedzi uprzednio przygotowanej, wreszcie czy odpowiedź wpisywana

jest przez badanego, czy też przez ankietera, lub też osobę prowadzącą

wywiad".

152

sób przeprowadzenia badania. Przypuśćmy, że celem badania jest

otrzymanie od respondenta pewnej ściśle określonej informacji.

Należy wówczas zadbać o to, by struktura i sens pytania były

dla respondenta jasne, tak aby wiedział on, o co się go pyta

i jakiego rodzaju odpowiedzi się od niego oczekuje. Szczególnie

dogodną formą są w lej sytuacji tzw. ,,pytania zamknięte"-. For

mułując pytania należy się liczyć z wiedzą respondenta i unikać

nieuzasadnionego założenia znawstwa, tj. założenia, że respondent

posiada wiedzę o sprawach, których pytanie dotyczy, że jasno

zdaje sobie sprawę ze swoich postaw, dyspozycji lub motywów.

Jeśli pytanie dotyczy spraw drażliwych, np. ze względów obycza

jowych, psychologicznych lub politycznych, należy się zastanowić

nad formą pytania, a mianowicie: czy są dostatecznie duże szanse

uzyskania rzetelnej odpowiedzi na pytanie wprost, czy raczej na

leży pytać pośrednio, uzyskując informacje, z których można bę

dzie wyprowadzić wnioski na temat spraw będących przedmiotem

bezpośredniego zainteresowania. Wnioski takie wyprowadza się

zwykle nie z samych uzyskanych odpowiedzi, lecz przy założeniu

pewnych dodatkowych twierdzeń o zależnościach psychologicz

nych, socjologicznych itp. Należy w związku z tym wyraźnie

zdać sobie sprawę z tego, jakie zależności się przyjmuje (jawnie

lub milcząco) i czy ich przyjęcie jest uzasadnione.

Inaczej pod wieloma względami będzie przebiegać badanie

np. w przypadku wywiadu psychoanalitycznego. Często właśnie,

celem pytania nie jest otrzymanie informacji na temat, którego

pytanie dotyczy, lecz funkcjonuje ono raczej jako bodziec ma

jący zapoczątkować łańcuch reakcji słownych, w których ujaw

nią się ukryte cechy struktury psychicznej badanego. Do osiąg

nięcia tego celu nie przyczynia się, zdaniem specjalistów, określo-

ność i precyzja pytania, lecz właśnie ich przeciwieństwo. Po

trzebne są też wówczas pytania nie tylko nie liczące się z zaso

bem wiedzy respondenta, a przeciwnie, dotyczące spraw, o któ

rych wie on niewiele, co jest przeciwieństwem postępowania

zgodnego z zasadą meprzyjmowania nieuzasadnionego założenia

153

znawstwa, a co ułatwia podobno ujawnienie ukrytych cech struk

tury psychicznej respondenta. W sytuacji omawianego rodzaju

pytania otwarte są bardziej przydatne od pytań zamkniętych.

Omówione przykłady świadczą o tym, że dopiero wzięcie pod

uwagę wszystkich czynników, występujących w procesach ko

munikowania się za pomocą pytań, pozwoli na opracowanie wa

runków dobrego wywiadu czy kwestionariusza. Teorię naukową

zajmującą się badaniem takich procespw można by określić mia

nem ogólnej teorii pytań. Logiczna teoria pytań, której przedmiot

analizy ogranicza się wyłącznie do samych pytań, stanowiłaby je

dynie niezbędny fragment ogólnej teorii. Jest oczywiste, że tego

rodzaju ogólna teoria zakładałaby wiedzę wielu innych dyscyp

lin, takich.np. jak psychologia, socjologia, teoria informacji, lo

gika, metodologia. Jak wiadomo, teoria taka, niestety, nie istnie

je. Istnieją jedynie jej fragmenty, rozsiane w artykułach i książ

kach w postaci analiz przykładów wadliwie sformułowanych py

tań lub źle przeprowadzonych wywiadów; zawierają one również

rozmaite praktyczne wskazówki. Jedyną systematycznie opraco

waną częścią ogólnej teorii jest właśnie logiczna teoria pytań.

W niniejszym rozdziale przedstawię ważniejsze pojęcia logicz

nej teorii pytań oraz dokonaną za ich pomocą klasyfikację pytań.

Wprowadzony aparat pojęciowy wykorzystam następnie do prze

prowadzenia analizy niektórych rodzajów błędów, jakie można

spotkać w pytaniach stanowiących część składową stosowanych

na terenie nauk społecznych wywiadów, kwestionariuszy lub an

kiet. Omówię również niektóre zagadnienia dobrego wywiadu

lub kwestionariusza, które można sformułować i rozważyć dopie

ro na terenie pgólnej teorii pytań.

W 1938 r. ukazał się w Encyklopedii wychowania artykuł

K. Ajdukiewicza, zawierający analizę zdań pytajnych. Ten inte

resujący z punktu widzenia teorii nauki, a zarazem praktycznie

doniosły temat podjęto w literaturze światowej dopiero wiele

lat później. W chwili obecnej zagadnieniem pytań zajmuje się

wielu autorów; ukazało się też wiele interesujących i wartościo

wych prac, w których analiza pytań wychodzi daleko poza tam

te wczesne osiągnięcia, a niekiedy przedstawiona jest w postaci

systematycznej teorii. Wśród autorów polskich zagadnieniem py

tań zajmują się przede wszystkim T. Kubiński, J. Giedymin oraz

2 Mam tu na myśli logiczny sens pojęcia „pytanie zamknięte", róż

ny — jak się wydaje — od znaczenia ustalonego w socjologii. Do spra

wy tej nawiążę jeszcze w dalszym ciągu tego rozdziału. •

154

H. Hiż 3 . Spośród autorów zagranicznych najobszerniejsze, syste

matyczne opracowania teorii pytań znajdujemy u N. Belnapa,

D. Harraha i L. Aqvista. W niniejszej pracy wykorzystam osiąg

nięcia kilku różnych autorów, przede wszystkim jednak oprę się

na książce Belnapa 4 , w której autor przedstawia podstawowe po

jęcia, a także klasyfikację pytań.

W mowie potocznej pytanie może pełnić kilka różnych funk

cji; przede wszystkim może być poszukiwaniem informacji przez

osobę formułującą pytanie. Inne zastosowanie pytań ma miejsce

wówczas, gdy osoba pytająca chce sprawdzić, jaki zasób infor

macji posiada osoba pytana. Sytuacja tego rodzaju występuje po

spolicie w procesach nauczania, ale także .poza nimi, mp. w bada

niach socjologicznych, gdy znajomość pewnych faktów lufo posia

danie pewnych informacji może być wskaźnikiem zainteresowa

nia się ze strony respondenta sprawami, których pytanie dotyczy.

Pytanie może również pełnić rolę swoistego typu bodźca, mające

go wywołać ciąg reakcji słownych, w których ujawniłyby się po

stawy i dyspozycje respondenta. O tej funkcji pytań, znajdują

cej zastosowanie w wywiadach psychologicznych lub socjologicz

nych, wspominałem już poprzednio.

Rozmaite funkcje pytań spotykanych w życiu codziennym

i w nauce łączy wspólnota zewnętrznej struktury — gramatyczna

postać pytania. Postać ta może oczywiście być różna, zależnie od

typu pytania, które wyraża. Mowa potoczna pozwala jednak wy

powiedzieć to samo pytanie zarówno za pomocą zdania mające

go gramatyczną postać pytania, jak też za pomocą zdania oznaj-

mującego. Pytania wypowiadane są też z reguły w formie skró

towej, uniemożliwiającej często dokładne ich zrozumienie. In

nym źródłem trudności jest wieloznaczność składniowa lub se

mantyczna pytań spotykanych na terenie mowy potocznej.

Względy tego rodzaju powodują, że logiczną teorię pytań skon

struowano dla języka sztucznego, dokładnie określonego pod

względem składniowym i semantycznym. Nie znaczy to jednak, że

z logicznej teorii pytań nie da się wyprowadzić żadnych poży-

155

tocznych wskazówek dla pytań formułowanych w morwie potocz

nej. Wprost przeciwnie, teoria ta dostarcza pożytecznego narzę

dzia analizy, której przykłady podam w dalszej części rozwa

żań (s. 176 n.).

Na terenie ogólnej teorii pytań przeprowadza się rozróżnienie

między dwoma ważnymi rodzajami pytań: pytaniami zamknię

tymi i otwartymi 3 . Oto kilka przykładów pytań obu rodzajów:

1) Czy mieszka Pan(i) w mieście mającym powyżej 10 tysięcy

mieszkańców? 2) Które z wymienionych niżej czasopism Pan(i)

abonuje? (tu następuje wyliczenie tych czasopism) — przykłady

pytań zamkniętych;, 3).Jak układają się stosunki produkcyjne w

przedsiębiorstwie socjalistycznym? 4) W jaki sposób spędza

Pan(i) najchętniej czas wolny od pracy? — przykłady pytań

otwartych. Z podanych przykładów widać, że pytania zamknię

te wyznaczają dokładnie postać zdań Stanowiących możliwe bez

pośrednie odpowiedzi na te pytania. Odpowiedź bezpośrednią na

pytanie (1) stanowi zdanie: Mieszkam w mieście mającym po

wyżej 10 tysięcy mieszkańców bądź zaprzeczenie tego zdania.

Odpowiedzią bezpośrednią na pytanie (2) będzie zdanie: AbonUję

czasopismo x; bądź koniunkeja takich zdań; w miejsce zmiennej

x wstawiona zostanie każdorazowo nazwa jednego z wymienio

nych w pytaniu czasopism. Liczba członów tej koniunkcjii będzie

odpowiadać liczbie czasopism abonowanych przez respondenta.

Należy zwrócić uwagę, że w mowie potocznej pytania zamknię

te są często formułowane w sposób skrótowy, co może powodo

wać trudności w odtworzeniu dokładnej postaci zdań nadających

się na bezpośrednie odpowiedzi na te pytania. Dokładną i pełną

postać różnego typu pytań zamkniętych podaje logiczna teoria

pytań; za jej pomocą możemy przeprowadzać analizę i ewentual

ną rekonstrukcję pytań zamkniętych formułowanych w mowie

potocznej.

- W przypadku pytań otwartych nie wiadomo dokładnie, o co

się pytamy, i w konsekwencji nie wiadomo też, co należy odpo

wiedzieć. Odpowiedź na pytanie otwarte może przyjąć bardzo

3 Bibliografią podaję na końcu książki (s. 338).

4 N. B e 1 n a p, An Analysis of Questions, California 1963.

5 Podobne rozróżnienie przeprowadza się w socjologii. Odnosi się jed

nak wrażenie, że pojęcia te są tam nieco inaczej rozumiane.

156

157

różną postać, zależnie od rozmaitych czynników — psychologicz

nych, socjologicznych i innych, które determinują werbalne za

chowanie się respondenta. Pytania otwarte zostawiają responden

towi szeroki margines swobody w wyborze odpowiedzi. Ta cecha

pytań otwartych stanowi ich wach; bądź zalotę, zależnie od oko

liczności. Jest cna wadą zawsze wówczas, gdy zadając pytanie

chcemy, by respondent dokładnie nas zrozumiał i by udzielił

ściśle określonej odpowiedzi. Stanowi ona natomiast zaletę w tych

wszystkich sytuacjach, w których z takich czy innych względów

nie jest wskazane lub nawet niemożliwe dokładne wyznaczenie

w pytaniu postaci odpowiedzi.

Znaczenie pytań otwartych sprowadza się często do roli ogól

nikowych nagłówków lub tytułów, w których informuje się ja

koś w sposób mglisty i niedoskonały o tym, jakiego rodzaju

zagadnieniami zajmuje się autor zatytułowanej w ten sposób

książki, artykułu czy odczytu. Dopiero przystępując do szczegó

łowego wyłożenia treści, formułuje on swoje zagadnienia za po

mocą szeregu pytań „na serio", tzn. pytań zamkniętych. Tak np.

ogólnikowe pytanie otwarte: Jaki przebieg miała kampania wy

borcza do Parlamentu Brytyjskiego?, może Się w treści artykułu

skonkretyzować w postaci następujących pytań zamkniętych: Czy

wszyscy uprawnieni do głosowania wzięli w nim udział? Czy

procent głosujących był we wszystkich rejonach kraju taki sam?

Czy N. N. został wybrany? Czy były jakieś demonstracje poli

tyczne przed lokalami wyborczymi? O której godzinie oddano

ostatni glos w takim a takim lokalu wyborczym? W jakiej gru

pie społecznej (spośród grup wyraźnie wymienionych) był naj

większy odsetek osób, które nie wzięły udziału w głosowaniu,

mimo iż były do tego uprawnione? itp.

Często jest jednak tak, że owo mgliście sformułowane za po

mocą pytania otwartego zagadnienie nie jest jedynje nagłówkiem

dostarczającym ogólnikowej informacji, która zostaje następnie

skonkretyzowana, lecz stanowi wszystko, na co nas stać w danej

nauce w określonym stadium jej rozwoju. Jest bowiem oczywi

ste, że aby móc formułować zagadnienia w postaci pytań zam

kniętych, musimy dysponować odpowiednią aparaturą pojęcio

wą oraz pewną wiedzą o danej dziedzinie zjjaiwisk, co oznacza,

że nauka zajmująca się badaniem tych zjawisk osiągnęła już

pewne konieczne minimum rozwoju. Można też powiedzieć, że

jeden z ważnych aspektów rozwoju nauki polega na tym, iż w

formułowaniu zagadnień przechodzi się od ogólnikowego języka

pytań otwartych do precyzyjnego języka pytań zamkniętych.

• Logiczna teoria pytań

Jak już poprzednio wspomniałem, logiczna teoria pytań jest

nadbudowana nad językiem, który jest ściśle określony pod

względem składniowym i semantycznym. Język naturalny nie

spełnia tych warunków, co jednak nie przekreśla użyteczności

logicznej teorii pytań dla krytycznej analizy pytań formułowa

nych w tym języku. Wykorzystam tu teorię pytań zawartą we

wspomnianej poprzednio książce Belnapa. Ograniczę się jednak

tylko do omówienia tych pojęć, które są niezbędne do przed

stawienia jego klasyfikacji pytań. W szczególności pominę roz

ważania Belnapa nad strukturą syntaktyczną i semantyczną ję

zyka logicznej teorii pytań. Rozważania te, niezmiernie intere

sujące i ważne do pełnego zrozumienia tej teorii, mniejsze mają

znaczenie dla tego typu jej zastosowań, z jakim mamy do czynie

nia w niniejszej pracy.

Istotę logicznej teorii pytań widzi Belnap w określeniu sto

sunku między pytaniem a odpowiedzią. Każde pytanie prezentu

je pewien zbiór alternatyw, natomiast odpowiedź wybiera pe

wien podzbiór tego zbioru. Z tego samego zbioru alternatyw

można zbudować różne pytania w zależności od sposobu, w jaki

ów wybór ma zostać dokonany. Porównajmy pod tym względem

następujące dwa pytania: 1) Które z wymienionych filmów wi

dziana) Pan(i): Bariera, Czerwona pustynia, Bulwar Zachodzące

go Słońca, Symfonia pastoralna? 2) Który z wymienionych fil

mów (proszę wymienić dokładnie jeden) widział(a) Pan(i): Barie

ra, Czerwona pustynia, Bulwar Zachodzącego Słońca, Symfonia

pastoralna? Oba powyższe pytania prezentują ten sam zbiór al

ternatyw. Są to jednak różne pytania, ponieważ każde z nich

stawia inne żądanie wyboru. W odpowiedzi na pytanie (1)

158

respondent winien wymienić wszystkie obejrzane przez siebie

filmy, w odpowiedzi zaś na pytanie (2) — tylko jeden z tych fil

mów. Oczywiście, dwa pytania mogą się różnić pod względem żą

dania wyboru niekoniecznie tylko wtedy, gdy są to pytania zbu

dowane na podstawie tego samego zbioru alternatyw. Różnica

taka może zachodzić między dowolnymi dwoma pytaniami.

Poznaliśmy dotąd dwa rodzaje czynników determinujących

typ pytania: zbiór prezentowanych alternatyw oraz żądanie wy

boru. Uzupełnimy je obecnie trzecim, który w teorii Belnapa

określony jest jako żądanie roszczenia zupełno-

ś c i 6 . Roszczenie zupełności określa, jaka część prawdziwych al

ternatyw prezentowanych w pytaniu znajduje się, zdaniem re

spondenta, w odpowiedzi bezpośredniej na to pytanie. Weź

my pod uwagę następujące trzy pytania: 1) Jaki jest przy

kład liczby pierwszej leżącej w przedziale [2, 10]? 2) Które z wy

mienionych niżej urządzeń znajdują się w Panami) mieszkaniu:

woda bieżąca, ubikacja, łazienka, elektryczność, gaz, centralne

ogrzewanie? 3) Który z wymienionych niżej czynników jest zda

niem Pana(i) najważniejszym powodem rozchodzenia się mał

żeństw: zbyt młody wiek zawierających małżeństwo, zdrada mał

żeńska, zawieranie małżeństwa bez należytego wzajemnego pozna

nia się, małżeństwo w ogóle nie odpowiada dzisiejszym ludziom,

pijaństwo męża (żony), zawieranie małżeństwa bez liczenia się

z warunkami materialnymi, złe pożycie fizyczne w małżeństwie,

praca zawodowa kobiet i ich niezależność finansowa 7 . Pytania (2)

oraz (3) wymagają, aby respondent w odpowiedziach bezpośred

nich wymienił wszystkie, jego zdaniem, prawdziwe alternatywy

spośród prawdziwych alternatyw prezentowanych w tych pyta

niach. W pytaniach tych zawarte jest więc tzw. maksymalne

roszczenie zupełności. Różnica między pytaniami (2)

i (3) polega na tym, że (3) w przeciwieństwie do (2) zakłada, iż z.biór

wszystkich prawdziwych alternatyw jest jednoelementowy; wszy

stkie pozostałe alternatywy prezentowane w pytaniu są fałszy-

159

we 8 . Inaczej ma się sprawa z pytaniem (1). Stawia ono tzw. mi

nimalne roszczenie zupełności, będące w istocie re

zygnacją z jakiegokolwiek roszczenia. Wybierając w odpowiedzi

jakieś alternatywy respondent nie deklaruje tu, jaką część alter

natyw prawdziwych, prezentowanych w pytaniu, stanowią alter

natywy przez niego wybrane. Warto zwrócić uwagę na to, iż py

tania (1) i (3) są identyczne pod względem żądania wyboru —

oba wymagają, by odpowiedź bezpośrednia zawierała dokładnie

jedną z prezentowanych alternatyw — jednakże różnią się pod

względem roszczenia zupełności: pierwsze zawiera minimalne,

drugie zaś maksymalne roszczenie zupełności.

Między maksymalnym a minimalnym roszczeniem zupełności

istnieje cała gama stopni pośrednich. Wyobraźmy sobie np. sy

tuację, w której chodzi o sprawdzenie skuteczności reklam za

mieszczonych w jakimś czasopiśmie. Załóżmy dalej, że wymaga

to przeprowadzenia wywiadów z pewną liczbą abonentów tego

czasopisma. Jest oczywiście obojętne, którzy abonenci zostaną wy

brani, byleby stanowili oni próbę losową dostatecznie liczną, np.

stanowiącą 1% ogółu abonentów. W tej sytuacji pytanie: Któ

rzy ludzie stanowią l°/o abonentów redagowanego przez Pana

czasopisma?, jest właśnie przykładem pytania, którego roszcze

nie zupełności nie jest ani maksymalne, ani minimalne, lecz za

wiera się między tymi dwoma krańcami 9 .

Żądanie wyboru można zawsze przedstawić za pomocą liczby

naturalnej lub układu takich liczb. W przeciwieństwie do tego

roszczenie zupełności określa się za pomocą zwrotów kwantyfiku-

jących, takich jak: „wszystkie alternatywy", ,/wszystkie alterna

tywy z wyjątkiem jednej" lub ogólnie: „wszystkie alternatywy

z wyjątkiem tylu a tylu", „1% alternatyw" lub ogólnie: „tyle a

tyle procent alternatyw" itp. W dalszej części pracy, która ma się

dopiero ukazać, Belnap zamierza sformułować ogólne określenie

tego rodzaju zwrotów kwantyfikujących. Zgodnie z zapowiedzią

8 Zgodnie z rozpowszechnionym rozumieniem tego terminu element

najważniejszy w jakimś zbiorze to taki jedyny przedmiot, iż wszystkie

inne elementy tego zbioru są mniej ważne. Inne również często spotyka

ne rozumienia nie wykluczają istnienia więcej niż jednego elementu naj

ważniejszego.

9 Por. N. Belnap, op. cit., s. 32.

• Dla uproszczenia będę w dalszym ciągu używał skrótu „roszczenie

zupełności".

7 Jest to modyfikacja pytania zawartego w: A. Podgórecki, Zja

wiska prawne w opinii publicznej, Warszawa 1964, s. 88.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: