LUCYNA TOMCZAK, Formy adresatywne we współczesnej rodzinie.pdf

(56 KB) Pobierz
25220442 UNPDF
L UCYNA T OMCZAK
Formy adresatywne
we współczesnej rodzinie
Do podj˛cia tego zagadnienia skłoniły mnie nast˛puja˛ce pytania:
1. Czy współczesna sytuacja rodzinna, w której dzieja ˛ si ˛ akty komunikowania, obra-
mowuje je jakimi´ warunkami?
2. Czy jest jeszcze odczuwana i oddawana w formach j˛zykowych pewna hierarchia
członków rodziny?
3. Czy mo˙na mówi´ o okre´lonych wzorach i regularno´ci u˙ycia form zwracania si˛
do partnera w kr˛gu najbli˙szej rodziny?
4. Czy i jak w tych formach adresatywnych funkcjonuja˛ nazwy własne? Czy sa˛ czyn-
nikiem innowacyjnym, czy całkowicie zawieraja˛ si˛ w pewnych wzorach komunikacji
j˛zykowej?
Ankieta przeprowadzona w´ród 80 studentów wrocławskiej polonistyki w latach 1982–
1985 dostarczyła konkretnych przykładów, a ich analiza powinna da´ odpowied´ na
postawione wy˙ej pytania.
Polscy j˛zykoznawcy w swych pracach po´wi˛conych temu zagadnieniu u˙ywaja˛
nast˛puja˛cych okre´le´: „formy zwracania si˛ do odbiorcy” 1 , „sposoby zwracania si˛ do
drugich” 2 , a „formy zwracania si˛ do osób drugich” zast˛puje A. Zar˛ba terminem „formy
adresu” 3 . Z pewno´cia˛ sa˛ to okre´lenia jednoznaczne, cho´ niezbyt dogodne ze wzgl˛du
na swa˛ analityczna˛ konstrukcj˛, dlatego trudno mi si˛ nie zgodzi´ z nast˛puja˛ca˛ opinia˛
E. Tomiczka: „Ze wzgl ˛ du na brak jednoznacznego terminu w j ˛ zyku polskim, okre´laja ˛ -
cego w sposób adekwatny ten typ wypowiedzi performatywnych (...) – proponujemy
zasta˛pi´ ów niewygodny termin opisowy terminem krótszym f o r m y a d r e s a t y w-
n e (=FA)” 4 . Termin ten jest rzeczywi´cie wygodniejszy, bo syntetyczny, z tego te˙
powodu u˙ywam go w swym artykule.
E. Tomiczek w cytowanym wy˙ej, bardzo cennym studium socjolingwistycznym, za-
kłada: „i˙ FA tworza˛ w j˛zyku znacznie rozbudowany system adresatywny, który ze
wzgl˛du na swe ´rodki j˛zykowe, jak równie˙ ich pozaj˛zykowe determinaty aktu komu-
nikacji j˛zykowej, nosi´ b˛dzie cechy w aspekcie stylistycznym mniej lub bardziej formal-
ne” 5 , nast˛pnie przeprowadza klasyfikacj˛ szczegółowa˛ systemu adresatywnego (s.36–45)
oraz analiz˛ konfrontatywna˛ pronominalnych i nominalnych FA w j˛zyku polskim i nie-
72
mieckim (s.46–203). Jeden z punktów tej analizy brzmi: „Polska i niemiecka tytulatura
familiarna” 6 . Stwierdzenia i uwagi w nim zawarte b˛da˛ stanowi´ punkt odniesienia dla
moich rozwa˙a´ i porówna´.
Pytania mojej ankiety brzmiały nast ˛ puja ˛ co:
A.
I W jakiej formie zwracasz si˛ (i Twoje rodze´stwo) do członków:
1. najbli˙szej rodziny:
a) rodziców,
b) rodze´stwa,
c) dziadków.
2. dalszej rodziny (ciotki, wujowie itp.)
II W jakiej formie zwracaja˛ si˛ do Ciebie członkowie najbli˙szej rodziny:
a) rodzice
b) rodze´stwo,
c) dziadkowie.
III W jakiej formie zwracaja˛ si˛ do siebie członkowie najbli˙szej rodziny:
a) rodzice,
b) dziadkowie.
B. Czy w tych formach adresatywnych wyst ˛ puja ˛ nazwy własne?
1. Czy sa˛ to:
a) zdrobnienia lub przekształcenia imion,
b) inne nazwy.
2. W jakich sytuacjach si˛ ich u˙ywa?
3. Jaka jest ich motywacja okoliczno´ciowa?
Otrzymane odpowiedzi pozwoliły na uchwycenie nast˛puja˛cych relacji w bezpo´red-
niej interakcji:
1. Dziecko 7 – matka
1.1. Dziecko
matka
O relacji: nadawca
ojciec, matka E. Tomiczek pisze: „=FA w zasadzie: t a t a /
t a t o i m a m a / m a m o wzgl. mo˙liwe deminutiva np. t a t u ´, m a m u s i a itp.,
lecz równie˙ I (imi˛) jako FA z pomini˛ciem tytulatury – charakterystyczne dla niektórych
młodych mał˙e´stw. Rzadziej: d z i a d e k / d z i a d k u i b a b c i a / b a b c i u ze
wzgl˛du na (obecno´´) wnuków” 8 .
FA zawarte w moich ankietach:
a)
MAMUCHNA, MAMU ´ , MATECZKO, MUSIA – (<mamusia), MUTTI, BABCIU – ‘po
urodzeniu si˛ bratanicy’
b)
EWULA/WULA – (i. m. Ewa), HEDWI ´ /JADZIUCHNA – ‘nieraz ˙artem’, HELUSIA –
‘pieszczotliwie, sporadycznie’, KRY ´ KA – (i. m. Krystyna) ‘w chwilach poufało´ci’,
PANI ZOSIE ´ KO – (i. m. Zofia) ‘tylko w bliskiej rodzinie’
c)
MUSZENIA – (n. m. Muszy´ska)
73
d)
FRYFRACZKU (?) – ‘pieszczotliwie’, GRUBASIE – ‘tusza, a nazwisko + suf. -owa’,
KRUPA – ‘bo cz˛sto gotuje krupnik’, STARA, STARSZA lub po imieniu.
Tylko 13 osób u˙ywa wymienionych wy˙ej form adresatywnych, ró˙nie motywowa-
nych. Najcz˛´ciej sa˛ to deminutywa, czy nawet hipokorystyka 9 odimienne wyra´nie
zdradzaja˛ce nastawienie uczuciowe nadawcy (np. HEDWI ´ , HELUSIA).
Niektórzy nadawcy doskonale zdaja˛ sobie spraw˛, ˙e naruszaja˛ pewne reguły, konwe-
ncje j˛zykowe, sta˛d uwagi typu: ‘˙artem’, ‘pieszczotliwie’ itp. Jedynie w dwu wypadkach
złamane zostały do´´ ostro wszelkie warunki aktu komunikowania mi˛dzy dzieckiem
a matka˛ (GRUBASIE, STARA/STARSZA). Je˙eli te formy sa˛ u˙ywane rzeczywi´cie
w ka˙dej sytuacji (co wydaje si˛ mimo wszystko mało prawdopodobne), nale˙y je uzna´
za całkowicie wyzbyte elementów rytuału j˛zykowego. Dowodza˛ istnienia relacji typowo
kole˙e´skich, partnerskich mi˛dzy dzieckiem a matka˛, cz˛sto wynikaja˛cych ze wspólnych
zainteresowa´ (moda, film itp.). FA zawarte w punkcie d/ nale˙a ˛ ju˙ do zupełnie innej
klasy antroponimów nieoficjalnych 10 , gdy˙ maja˛ motywacj˛ apelatywna˛, nale˙y wi˛c
uzna´ je za przezwiska 11 . One równie˙ zdradzaja˛ postaw˛ emocjonalna˛ nadawcy i zawie-
raja ˛ zdecydowanie pozytywna ˛ konotacj ˛ . Starej, spetryfikowanej formy: mamo + 3. os. l.
p. orzeczenia, która słu˙y wyra˙aniu szacunku (czynnik wpływu) 12 u˙ywaja˛ tylko trzy
osoby, ale jest jeszcze ˙ywa. E. Tomiczek, o wypowiedziach typu: „Kiedy mamusia kupi
mi to?” pisze, i˙: „u˙ywane sa ˛ one jeszcze w´ród ´redniego i starszego pokolenia i raczej
w ´rodowiskach wiejskich. W´ród młodej generacji uwa˙ane sa˛ ju˙ za archaiczne” 13 .
Stwierdzenia K. Pisarkowej ida˛ dalej i poparte sa˛ nast˛puja˛ca˛ argumentacja˛: „to ju˙
niemal dokonana ´mier´ formy trzeciej osoby orzeczenia w funkcji osoby drugiej (i
mianowniku w funkcji wołacza): Czy babcia przyjechała rano? (...) w grupie społecznej:
rodzina. Jej charakterystyka zawierała w sobie kiedy´ poj˛cia «intymno´´», ale te˙ «insty-
tucja» (rodzina), władza, a dzi´ ogranicza si˛ raczej niemal do czynnika «intymno´´». Na
skutek tej zmiany socjologicznej w ko´cu zapanowały w j˛zyku ogólnym formy: Przyje-
chała´ rano (ew. babciu)?” 14 . Wnioski te wydaja˛ si˛ słuszne, cho´ uwa˙am i˙ „´mier´”
formy 3. os. orzeczenia w funkcji 2. os. jeszcze si˛ nie dokonała, wszak ankietowani to
ludzie w wieku 20–23 lat. Pozostałe osoby stosuja˛ formy ogólnie przyj˛te, najcz˛´ciej
Mamo + 2. os. l. p.
1.2. Matka
dziecko
O tej relacji za E. Tomiczkiem: „=FA w zasadzie tylko I, lecz szczególnie wobec
małych dzieci u˙ywane sa ˛ pieszczotliwe T ´ typu: CÓRECZKO, CÓRUCHNO itp. SYN-
KU, SYNECZKU itp.” 15
FA zawarte w moich ankietach:
a)
ALUSIA – (Alicja); ANKA, ANULA – (Anna), ANU ´ ; BEATECZKO, BEBI, BEBU-
NIA, ATECZKA – (Beata) ‘tak nazywała si˛ w dzieci´stwie’, BECIU – (Beata); BO ´ KA
– (Bo˙ena); DANA, DANU ´ KA – (Danuta); DZIDZIU, DZIDEK – (Stefan); ELA,
ELUNIU, ELU ´ , ELII – (El˙bieta) ‘wołaja˛c’; IROCZKA – (Irena); JE˛DREK –(Andrzej);
KRYSIA, KRZY ´ –(Krystyna); KRZYSIEK – MISIEK – (Krzysztof); LALA, LALKA,
LALUNIA – (Alicja); MACIEK – ‘drugie imi˛’; MANIA – (Marta) ‘tak nazywała si˛
w dzieci´ stwie’; MARIOLA, MARIOLUNIA – (Maria); MIGDAŁ – kontaminacja imion
74
syna i córki Michał)(Magda; MIRU ´ CIU – (Mirosława); PIETIA – (Piotr); RENATKA
– (Renata); WITIA –(Witold) ‘matka Rosjanka’,
b)
CZARNE SŁONECZKO – ‘ciemne włosy – nieraz pieszczotliwie’; DZIECINKO – ‘w
momentach intymnych’; DZIECKO; KOTKU; NIUNIECZKO; PIKU ´ – (Piotr), PINIEK
– (Piotr); RYBKA – ‘do syna’, SZCZUREK – ‘do syna’, TOTO, BIBI – ‘W pustyni
i w puszczy’; ˙ ABCIA – ‘do syna’.
Powy˙sze przykłady ´wiadcza˛, i˙ matka w stosunku do dziecka ma o wiele wi˛ksza˛
swobod˛ w wyborze okre´lonych form zwracania si˛ do´. Wydaje si˛, ˙e w najwy˙szym
stopniu zale˙a˛ one od cech rodzinnych interakcji. Je˙eli rodzin˛ tworza˛ ludzie rzeczywi´cie
z˙yci z soba˛, szanuja˛cy si˛ wzajem, to w rodzinie takiej matka pełni istotna˛ rol˛ i tworzy
atmosfer˛ intymno´ci i przyja´ni. Jednym z eksplicytnych przejawów tej serdecznej atmo-
sfery, silnych wi˛zi emocjonalnych mi˛dzy członkami rodziny, jest sposób zwracania si˛
przez matk ˛ do dziecka, zdecydowanie pozbawiony cech systemowych, wskazywanych
przez E. Tomiczka 16 . W´ród FA w tej relacji przewa˙aja˛ hipokorystyka odimienna lub
spieszczenia antroponimów odapelatywnych, powstałe droga˛ mutylacji 17 podstawy i u˙y-
ciu formantów melioratywnych (DZIECINKO, NIUNIECZKO, BECIU, ALUSIU, LA-
LUNIA). Wzmocnienie nacechowania emocjonalnego FA dokonuje si˛ te˙ przez u˙ycie
antroponimów z ˙e´skimi wykładnikami rodzaju np. RYBKA czy ˙ ABCIA w odniesieniu
do syna.
Nieraz jako FA wyst˛puja˛ dezintegracje imienia dokonane przez ich nosicieli jeszcze
w dzieci´stwie np. ATECZKA (Beata). Mamy tu jeden przykład gry j˛zykowej, gdy˙
droga˛ kontaminacji dowcipna mama utworzyła antroponim MIGDAŁ (Michał, Magda,
imiona syna i córki). Inna mama pieszczotliwie, w sytuacjach intymnych, zwraca si˛ do
córki CZARNE SŁONECZKO od ciemnych włosów. W pozostałych wypadkach matka
u˙ywa formy deminutywnej imienia (EWKA, BEATKA) ba˛d´ okre´le´ fakultatywnych:
SYNKU, CÓRECZKO, CÓRKO, DZIECKO.
ojciec 18
FA wyekscerpowane z ankiet:
a)
FATRZE – ‘czasem’; OJCIEC; TATUCHNA; TE ´ CIU!; DZIADKU – ‘po urodzeniu
si ˛ bratanicy’,
b)
JÓZIO – ‘sporadycznie, pieszczotliwie’; ROMUCHNA (Roman) – ‘czasem’; PANIE
FRANKU – ‘wesoło w rodzinie, w´ród przyjaciół’; PANIE JANKU – ‘czasem’; GRZE ´
– ‘nie od imienia ojca’,
c)
FEDOR – (n. Fedorczuk); MUSZKA – (n. Muszy´ski), p.1.1.; MISIU, STARO ´ .
Jedynie 11 osób spo´ród ankietowanych stosuje wymienione FA. Sa˛ to spieszczenia od
podstawowego TATO (TATUCHNA), czy od imienia (JÓZIO, ROMUCHNA), ba˛d´
odapelatywne (MISIU, STARO ´ ). Zanotowano tak˙e w funkcji FA derywaty odnazwi-
skowe (FEDOR).
Za zupełnie pozasystemowe (wg klasyfikacji E. Tomiczka) nale˙y uzna´ takie formy:
2. Dziecko – ojciec.
2.1. Dziecko
75
PANIE JANKU, PANIE FRANKU czy PANI ZOFIO w odniesieniu do rodziców. E. To-
miczek stwierdza, i˙ PAN, PANI to: „standardowe formy zwracania si˛ do drugiej osoby
stosowane – najogólniej rzecz biora˛c – w tych wypowiedziach performatywnych, w któ-
rych z racji społecznych konwencji j ˛ zykowych i obyczajowych niemo˙liwe jest u˙ycie
pronominalnej FA TY” 19 . Pragmatyka j˛zykowa wskazuje, ˙e jest to mo˙liwe, gdy w gr˛
wchodzi czynnik ekspresji.
Istnienie FA – STARO ´ , MISIU czy TE ´ CIU w odniesieniu do ojca, obok wcze´niej
ju˙ scharakteryzowanych, ´wiadczy o ogromnej sile ró˙norodnych interakcji zachodza˛-
cych we współczesnej rodzinie, łamia˛cych konwencje obyczajowe i j˛zykowe. Przecie˙
jeszcze w latach trzydziestych polska rodzina była typowo patriarchalna; autorytet ojca był
w niej niepodwa˙alny. O istnieja˛cym jeszcze dzi´ pewnym dystansie mi˛dzy ojcem
a dzieckiem mo˙emy wnioskowa´ na podstawie u˙ycia przez 6 osób ankietowanych formy
wyra˙aja˛cej szacunek (czynnik wpływu) 20 : TATO, TATU ´ + 3. os. l. p. (przypomnijmy,
˙e formy tej w odniesieniu do matki u˙ywaja˛ trzy osoby). Pozostałe osoby u˙ywaja˛ formy
powszechnej: TATO, TATUSIU + 2. os. l. p.
2.2. Ojciec
Wnioski dotycza˛ce relacji ojciec
dziecko b˛da˛ w du˙ym stopniu zbie˙ne z uwagami
dziecko, nie potwierdzaja˛ natomiast kolejnego punktu „pragma-
tyki tytularnej” E. Tomiczka 22 . W uzyskanym materiale uderza du˙a ilo´´ deminutywów,
a jeszcze wi ˛ ksza hipokorystyków odimiennych oraz spieszcze´ odapelatywnych, np.
KOCIA˛TKO itp. W dwóch wypadkach podana jest motywacja okoliczno´ciowa nowych
antroponimów. Zwraca uwag˛ dowcipna i nacechowana emocjonalnie forma:
TY CHRZESTNA CÓRKO BELIALA.
Te przykłady, jak i inne dotycza˛ce relacji analizowanych wcze´niej, dobitnie ´wiadcza˛,
i˙ FA sa˛ coraz istotniejszym przejawem interakcji społecznej w rodzinie, a zwłaszcza dwu
czynników tej interakcji: intymno´ci i integracji 23 . Dowodza ˛ , ˙e współczesna rodzina nie
jest ju˙ instytucja˛ pod despotyczna˛ władza˛ ojca, a stała si˛ zwia˛zkiem bliskich sobie osób,
opartym przede wszystkim na zaufaniu, przyja´ni i serdeczno´ci.
3. Dziecko – rodze´stwo
O relacji tej E. Tomiczek pisze: „FA w zasadzie tylko I, lecz w niektórych sytuacjach
lub stanach emocjonalnych tak˙e (BRAT, SIOSTRA – L. T.), przewa˙nie jednak jako
formy zdrobniałe, np. BRACISZKU, SIOSTRZYCZKO” 24 .
3.1. Dziecko
rodze´stwo
dziecko 21
Formy z ankiet
a)
BEATECZKO, BEACIU – (Beata), p.1.2., BRATUNIA, BRATKA (Beata); DANULA
(Danuta); ELUNIA (El˙bieta), ELU ´ (El˙bieta) – p.1.2.; IROCZKA (Irena) – p.1.2.;
IWEK, IWULEK (Iwona); KRZYSIEK – MISIEK – p.1.2.; MACIEK – p.1.2.; MANIA
(Marta) – p.1.2.; MARIOLA, MARIOLUNIA (Maria) – p.1.2.; NATA, RENATEK (Re-
nata),
b/
DZIE˛CIOŁY – ‘do córek’; KI ´ KA, KOCIA˛TKO; KROPEK/KROPKA – ‘była gruba’;
MAŁY, MERYNOS – ‘ma kr˛cone włosy’; PIKU ´ – p.1.2.; RYBA – ‘do córki’; RYBKA
– ‘do syna’ p.1.2.; TY CHRZESTNA CÓRKO BELIALA (?); ˙ ABCIA – ‘do syna’ p.1.2..
na temat relacji matka

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin