Polacy w Kazachstaniee 1940-46 - Stanisław Ciesielski.pdf - pribambasy

STANISŁAW CIESIELSKI

POLACY W KAZACHSTANIE 1940-1946

W latach 1940-1941 władze radzieckie przeprowadziły cztery wiel-

kie operacje deportacyjne z okupowanych ziem polskich. Był to jeden z

elementów polityki przekształcania i rozbijania zastanych tam struktur

społecznych w celu uzyskania pełnej kontroli nad ludnością. Przesiedlaną

ludność kierowano do rejonów ZSRR odznaczających się trudnymi wa-

runkami klimatycznymi. Wynikało to zarówno z represyjnego charakteru

przesiedleń, jak i z dążenia władz radzieckich do wykorzystania siły ro-

boczej zesłańców do zagospodarowania obszarów, gdzie trudno było

ściągnąć najemną siłę roboczą. Były to przede wszystkim północne tere-

ny Rosji europejskiej, Syberia i Kazachstan.

Liczebność Polaków w Kazachstanie

Pierwsza masowa wywózka nastąpiła w lutym 1940 r. i objęła

głównie polskich osadników wojskowych i kolonistów oraz służbę leśną.

Z dokumentów NKWD wynika, iż spośród 139794 deportowanych wów-

czas obywateli polskich do Kazachstanu trafiło 5549 osób, w tym do ob-

wodu akmolińskiego – 2072, do obwodu kustanajskiego – 902, do obwo-

du pawłodarskiego – 1133 i do obwodu semipałatyńskiego – 1442. Spo-

rządzone w sierpniu 1941 r. przez NKWD ZSRR zestawienie zesłańców

z lutego 1940 r. obejmowało 5379 osób, a wśród nich 4279 Polaków, 700

Ukraińców i 400 Białorusinów. Druga wielka deportacja nastąpiła w

kwietniu 1940 r. Według ówczesnych raportów NKWD objęła ona 61092

osób: członków rodzin wcześniej represjonowanych obywateli polskich

(m.in. rodziny jeńców wojennych), funkcjonariuszy policji, służby wię-

ziennej, żandarmerii, a także ziemian, fabrykantów i urzędników pol-

skich. Deportowanych rozsiedlono w obwodach: aktiubińskim – 7092

osoby, akmolińskim – 6176, kustanajskim – 8705, pawłodarskim –

11411, północnokazachstańskim – 20064 i semipałatyńskim – 7644 oso-

by. Następna grupa zesłańców trafiła do Kazachstanu w wyniku deporta-

cji przeprowadzonej późną wiosną 1941 r. Z tzw. Ukrainy Zachodniej

wywieziono wówczas niemal 12,4 tys. osób, spośród których 2291 w 3

transportach trafiło do obwodu południowokazachstańskiego (czimkienc-

STANISŁAW CIESIELSKI

kiego). 1 W czerwcu wywieziono ponad 22,3 tys. osób z zachodnich ob-

wodów Białoruskiej SRR i 12,7 tys. z Litwy. 2 Miejscem docelowym

eszelonów znów była m.in. Kazaska SRR. W sumie w toku operacji de-

portacyjnych w 1941 r. skierowano tam 15413 osób. 3 Ponieważ w odnie-

sieniu do deportowanych z Litwy trudna do określenia jest liczba osób

posiadających przed 1 września 1939 r. obywatelstwo polskie, niemożli-

we jest precyzyjne ustalenie ilu obywateli polskich w sumie trafiło na ze-

słanie do Kazachstanu w latach 1940-1941 . 4

Przywrócenie stosunków dyplomatycznych między Polską i Związ-

kiem Radzieckim i będące jego następstwem ogłoszenie tzw. amnestii

dla obywateli polskich pozbawionych wolności na terytorium ZSRR uru-

chomiło wielkie i słabo kontrolowane ruchy migracyjne. Nastąpiło wów-

czas trudne do liczbowego określenia przesunięcie ludności polskiej z

północnych obszarów ZSRR na południe, przede wszystkim ku miejscom

formowania polskich jednostek wojskowych. Kazachstan stał się waż-

nym terenem tych ruchów. Do Kazachstanu napływali zwalniani więź-

niowie i zesłańcy z północnych rejonów ZSRR, zwłaszcza z obwodów

archangielskiego i wołogodzkiego oraz z Komi. 5 Dokonywały się też

przemieszczenia na mniejsze odległości, głównie z kołchozów i sowcho-

zów do miast oraz z tzw. specposiołków do normalnych osad. Także wła-

dze radzieckie podejmowały decyzje o przesuwaniu ludności polskiej. 3

listopada 1941 r. Państwowy Komitet Obrony ZSRR zadecydował o

skierowaniu 10831 obywateli polskich przebywających w Kotłasie, Toc-

koje, Tatiszczewie i Buzułuku do Kazachstanu i o osiedleniu ich w ob-

wodach południowokazachstańskim, dżambulskim i semipałatyńskim. 6

19 listopada 1941 r. Państwowy Komitet Obrony ZSRR postanowił prze-

siedlić 36500 obywateli polskich z Uzbekistanu do Kazachstanu: 18000

do obwodu południowokazachstańskiego, 12000 do obwodu dżambul-

skiego i 6500 do obwodu semipałatyńskiego. 7 Decyzja ta została wyko-

nana tylko częściowo, jednak i tak spora grupa Polaków doświadczyła

kolejnego przymusowego przemieszczenia.

1 A. Gurjanow, Cztery deportacje 1940-41 , „Karta” 1994: 12, s.124; I. Biłas, Repre-

sywno-karalna systema w Ukrajini 1917-1953 , Kyjiw 1994, t. 2, s. 201-213.

2 W źródłach pojawiają się też inne dane: 19-28 tys., deportowanych z tzw. Zachodniej

Białorusi, 9,6-12,4 tys. z tzw. Zachodniej Ukrainy 9,6-12,4 tys. Liczbę wysiedlonych z Litwy

strona litewska ocenia na 17,8 tys. osób.

3 W. N. Ziemskow, Massowoje oswobożdienije spiecposielencew i ssylnych (1954-

1960 gg.), „Socyołogiczeskije issledowanija” 1991, nr 1, s. 26; Centralne Archiwum Wojsko-

we. Kolekcja materiałów z archiwów rosyjskich (dalej: CAW, KMzAR), t. 695 k, k.5.

4 S. Ciesielski, Polacy w Kazachstanie 1940-1946. Zesłańcy lat wojny , Wrocław 1996,

s.42-45; D. Boćkowski, Czas nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w ZSRR i opieka

nad nimi placówek polskich w latach 1940-1943 , Warszawa 1999, s. 72; CAW, KMzAR, t.

688, k. 29, t. 695k, k. 5.

5 Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (dalej:

MPiOS), t. 22, k. 106.

6 CAW, KMzAR, t.165 a, k. 2.

7 CAW, KMzAR, t.165 b, k. 2.; S. Kot, Rozmowy z Kremlem , Londyn 1959, s. 143.

Polacy w Kazachstanie 1940-1946

Ambasada polska w ZSRR i jej placówki terenowe próbowały usta-

lić liczebność polskich skupisk. Pod koniec 1941 r. liczbę obywateli pol-

skich w Kazachstanie szacowano – na podstawie mało wiarygodnych da-

nych i z wyraźną przesadą – na 139 tys. 8 Władze radzieckie ze swej stro-

ny oceniały, że 1 stycznia 1942 r. w Kazachstanie mieszkało ponad 104

tys. obywateli polskich i ich liczba nadal wzrastała. Dane ambasady pol-

skiej były jeszcze wyższe i wskazywały na obecność tam w styczniu

1942 r. ok. 113 tys., a w kwietniu ponad 121 tys. obywateli polskich . 9

Ustalenia te miały charakter szacunkowy, bowiem obok ludzi zarejestro-

wanych z imienia i nazwiska obejmowały grupy, o których posiadano

tylko ogólnikowe wiadomości. W końcu 1942 r., kiedy ambasada posia-

dała stosunkowo najlepsze rozeznanie w liczebności polskich skupisk,

pochodzące z Kazachstanu informacje mówiły o 89111 obywatelach pol-

skich. 10 Bez wątpienia na zmniejszenie się tej populacji wpływ miała

ewakuacja do Iranu armii polskiej i towarzyszących jej osób cywilnych.

Na początku 1943 r. do obwodów ałmaackiego i tałdykurgańskiego Ka-

zachstanu przesiedlono ok. 2,1 tys. obywateli polskich przebywających

wcześniej w obwodzie saratowskim. 11 Wedle dokumentacji NKWD w

1943 r., w okresie ponownego przymusowego wydawania obywatelom

polskim radzieckich dokumentów tożsamości, w Kazachstanie znajdowa-

ły się 76942 osoby, uważane przez władze radzieckie za „byłych obywa-

teli polskich”. W dokumentach NKWD z 1944 r. liczebność tej grupy w

Kazachstanie określano na 72-76 tys. osób, wśród których Polacy mieli

stanowić 60-63 %. 12

Próby obliczenia i rejestracji ludności polskiej przebywającej na te-

rytorium ZSRR podjął także utworzony w 1943 r. z woli Stalina Związek

Patriotów Polskich (ZPP). W połowie 1944 r. ZPP obliczał liczebność

ludności polskiej w Kazachstanie na 95742 osoby, a więc znacznie wy-

żej, niż czynniki radzieckie, mimo iż rejestrami swymi obejmował w za-

sadzie jedynie osoby narodowości polskiej i żydowskiej. Późniejsze ze-

stawienia ZPP nie potwierdziły jednak takiej liczebności obywateli pol-

skich w Kazachstanie. Na prośbę Zarządu Głównego ZPP 11 lipca 1944

r. rząd radziecki postanowił przesiedlić 30 tys. Polaków mieszkających w

rejonach o najtrudniejszych warunkach bytu, w tym także z niektórych

obwodów Kazachstanu, na oswobodzone terytoria ukraińskie. Z Kazach-

stanu (z obwodów akmolińskiego, aktiubińskiego i kustanajskiego) prze-

8 R. Buczek, Działalność opiekuńcza Ambasady RP w ZSRR w latach 1941-1943 , „Ze-

szyty Historyczne”, t. 29, Paryż 1974, s. 56-57.

9 Sz. D. Pirimkułow, Trudowaja diejatielnost' i socialnoje obiespieczenije polskich

emigrantow w SSS w 1943-1946 godach, „Sowietskoje sławianowiedienije” 1978, nr 2, s. 88;

AAN, MPiOS, t. 23, k. 9; t. 25, k. 20.

10 S. Ciesielski, Polacy... , s. 49.

11 CAW,KMzAR, t. 695 l, k. 34, 38.

12 AAN, sygn. CAW, KMzAR, t. 677 a, k. 39, 44.

STANISŁAW CIESIELSKI

siedlono w ramach tej akcji 10226 osób. 13 Wedle informacji ZPP z końca

1944 r., liczebność ludności polskiej w Kazachstanie wynosiła 64035

osób, 14 natomiast dane tej organizacji z grudnia 1945 r. mówiły już tylko

o 53854 osobach. 15 Trudno wyjaśnić takie różnice w ocenie liczebności

ludności polskiej, nie tłumaczą ich bowiem żywiołowe przemieszczenia,

indywidualne wyjazdy do Polski oraz na dawne wschodnie ziemie Rze-

czypospolitej. Później okazało się zresztą, iż liczba uprawnionych do re-

patriacji była znacznie wyższa, niż to obliczano w 1945 r.

Warunki bytu i pracy 16

Spośród zesłańców z lutego 1940 r. najliczniejsze grupy skierowa-

no do przedsiębiorstw pozyskiwania złota w obwodach akmolińskim i

pawłodarskim. Zakwaterowani byli na ogół zbiorowo. W barakach lub

ziemiankach tworzących przyfabryczne osiedla lokowano po kilkadzie-

siąt osób, a powierzchnia na 1 osobę wynosiła poniżej 2 m 2 . Pomieszcze-

nia przeważnie były niedogrzane, pozbawione elementarnych urządzeń

sanitarnych, wyposażone jedynie w prymitywne prycze, czasem stoły z

nieobrobionych desek. Niekiedy przez wiele miesięcy część zesłańców

musiała mieszkać w kilkudziesięcioosobowych namiotach.

Polacy deportowani do Kazachstanu w kwietniu 1940 r. oraz wio-

sną 1941 r. w większości trafili do kołchozów i sowchozów. Często mu-

sieli samodzielnie u tubylców znaleźć mieszkanie w zamian za pieniądze,

odzież, przywiezione sprzęty, bądź za świadczenie jakichś usług. Ludzie

nie dysponujący odpowiednimi dobrami, nie nadający się do pracy lub

obarczeni licznymi dziećmi mieli kłopoty ze znalezieniem kwatery. Nie-

kiedy zesłańców administracyjnie przydzielano do miejscowych rodzin

lub lokowano w pustych pomieszczeniach mieszkalnych lub gospodar-

czych, z reguły pozostających w fatalnym stanie. Budynki mieszkalne i

inwentarskie miejscowa ludność wznosiła najczęściej z bloków darni lub

gliny mieszanej ze słomą ( saman ), zagłębiając je przeważnie w ziemi dla

lepszej ochrony przed mrozami. Te ziemianki i lepianki miały jedną, naj-

wyżej dwie izby i sień lub obórkę. Polacy musieli więc tłoczyć się wraz z

gospodarzami, nieraz po kilkanaście osób w jednym pomieszczeniu,

ewentualnie zajmowali nieogrzewane pomieszczenie gospodarcze. Nie-

którzy z czasem zdobywali się na zbudowanie nowej lepianki, bądź do-

budowanie nowej izby do już istniejącego domostwa.

13 A. Głowacki, Przemieszczenie obywateli polskich w Związku Radzieckim w 1944

roku , Łódź 1989, s. 49, 52, 64.

14 AAN, Związek Patriotów Polskich w ZSRR (dalej: ZPP), t. 755, k. 150-152.

15 S. Ciesielski, Polacy ..., s. 55-56.

16 Szczegółową analizę warunków pracy i egzystencji polskich zesłańców w Kazach-

stanie wraz ze wskazaniem szerokiej podstawy źródłowej zob.: S. Ciesielski, Polacy... , s. 70-

150; S. Ciesielski (red.), Życie codzienne polskich zesłańców w ZSRR w latach 1940-1946.

Studia , Wrocław 1997, s. 79-208.

Polacy w Kazachstanie 1940-1946

Dla przetrwania długiej i surowej zimy niezbędne było zgromadze-

nie odpowiedniej ilości opału. Ze względu na niewielką ilość lasów

drewno było zdobyć trudno, a podstawowym paliwem był kiziak – mie-

szanka zwierzęcych odchodów ze słomą. Zbieraniem nawozu i miesza-

niem go ze słomą zajmowały się całe rodziny, wykorzystując wszelkie ku

temu możliwości. Na ogół jednak tego cennego paliwa nie starczało, sta-

rano się zatem gromadzić wszelkie inne materiały opałowe: słomę, stepo-

we krzewy i zielsko.

Przekleństwem i zarazem podstawą egzystencji polskich zesłańców

była praca, często przymusowa, zawsze bardzo ciężka, źle wynagradza-

na. Deportowanych w lutym 1940 r. z zasady obejmował przymus pracy

stosowany bezwzględnie wobec wszystkich uznanych za zdolnych do jej

wykonywania. Zatrudniono ich w kopalniach złota bezpośrednio przy

wydobyciu kruszcu i przy robotach pomocniczych, przy wznoszeniu

obiektów fabrycznych i mieszkalnych, budowie dróg i szlaków kolejo-

wych oraz wodociągów. Większość deportowanych w kwietniu 1940 r.

skierowana natomiast została do gospodarstw rolnych. Wobec części z

nich stosowano przymus pracy, obejmując nim nawet 12-letnie, a niekie-

dy i 8-letnie dzieci. Z drugiej jednak strony wielu osiedlonych w kołcho-

zach i sowchozach pozostawało bez stałego zatrudnienia, a więc i bez za-

robków. Czasem sytuacja ta zmieniła się już w związku z nasileniem

prac polowych, kiedy indziej dopiero na wiosnę 1941 r. Zesłańcy ci obra-

biali działki przyzagrodowe kołchoźników, sprzątali ich domostwa, pro-

dukowali kiziak, zajmowali się rękodziełem, najczęściej w zamian za je-

dzenie i mieszkanie. Było to jednak w znacznej mierze zatrudnienie sezo-

nowe i zimą problem braku pracy, a zatem i środków do życia przybrał

dramatyczne rozmiary. 17

Praca w kołchozach i sowchozach trwała 10-12 godzin dziennie, a w

okresie szczytu prac polowych przedłużana była do 16 i więcej godzin. Polscy

zesłańcy byli kierowani nie tylko do prac polowych, lecz także zajmowali się

ogrodami warzywnymi, hodowali bydło, wykonywali różne prace budowlane

i porządkowe. Prace te często przekraczały siły i umiejętności zesłańców,

zwłaszcza stanowiących wśród nich znaczny odsetek kobiet, młodzieży i osób

w podeszłym wieku.

Wiele prac rozliczanych było według trudnych do wykonania norm, a

tylko wypełnienie normy umożliwiało zaliczenie dniówki i uprawniało do

wynagrodzenia, głównie w formie towarów produkowanych przez dane go-

spodarstwo. Nawet w bogatych kołchozach stawka wynagrodzenia za dniów-

kę była niska. Bywało, że po rozliczeniu całorocznej pracy i potrąceniu za-

liczkowo wydanych przydziałów żywności całe wynagrodzenie stanowiło kil-

17 A. Głowacki, Deportacje obywateli polskich do Kazachstanu i ich osiedlenie w la-

tach 1940-1941 , [w:] S. Ciesielski, A. Kuczyński (red.), Polacy w Kazachstanie. Historia i

współczesność , Wrocław 1996, s. 294-295; S. Ciesielski, Praca polskich zesłańców w Kazach-

stanie , [w:] S. Ciesielski, A. Kuczyński, op. cit., s. 332-333.

Polacy w Kazachstaniee 1940-46 - Stanisław Ciesielski.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: