Wykład 7. Podstawowe pojęcia socjologii politycznej. Typy ideologii.
Socjologia polityczna to nauka badająca relacje pomiędzy polityką a społeczeństwem.
Ogólnie opisuje:
- społeczne podstawy i efekty instytucji władzy w społeczeństwie,
- prawa i hipotezami wyjaśniającymi zależności między niepolitycznymi zjawiskami społecznymi a polityką.
Socjologię polityki mozna podzielić na:
1) socjologię zachowań politycznych
2) socjologię ruchów politycznych i partii
3) socjologię państwa i jego poszczególnych instytucji (wojsko, administracja itp.)
4) socjologię międzynarodowych stosunków politycznych
5) analizę dyskursu publicznego
Wielu socjologów uważa, że socjologia polityczna była rozwijana już w starożytności, głównie pod postacią różnych koncepcji państwa. Do prekursorów socjologii polityki można zaliczyć:
Na dorobek socjologii politycznej składają się również prace polskich autorów:
- Andrzej Frycz Modrzewski „O naprawie Rzeczypospolitej”
- Hugo Kołłątaj „Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego”
- Stanisław Staszic „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, „ Ród ludzki”, opisał typologię ustrojów: arystokracja (rządzą elity), monarchia (jeden człowiek), demokracja (wszyscy obywatele)
Władza jako zjawisko socjologiczne
- koncepcja behawioralna: władza to szczególny typ zachowania polegający na możliwości modyfikacji zachowań innych ludzi
- koncepcje teleologiczne: władza to osiąganie określonych celów, skutków
- koncepcja instrumentalna: władza to prawo stosowania szczególnych środków, zwłaszcza przemocy
- teorie strukturalne: władza to nic innego jak pewnego rodzaju stosunek między dwoma elementami struktury społęcznej (rządzącymi i rządzonymi)
- koncepcje konfliktowe: władza to jedna ze stron konfliktu, zwykle bardziej konserwatywna, podejmująca decyzje w zakresie podziału dóbr w sytuacjach konfliktowych
Władza nie istnieje bez tych, którzy się jej podporządkowują, musi być legitymizowana (uznana).
Legitymizacja władzy to istnienie społecznie akceptowanych norm, dzięki którym władza może liczyć na posłuch.
Podstawowe formy władzy:
1) tradycyjne monarchie
a) plemienne
b) absolutystyczne
c) feudalne
2) przednowoczesne demokracje
a) starożytne i średniowieczne demokracje miejskie
b) stanowe demokracje
3) nowoczesne demokracje (wolne wybory, rządy prawa, wolność słowa, prawa mniejszości)
a) parlament- gabinet
b) prezydent
c) mieszane
4) nowoczesne dyktatury
a) autorytarne
b) totalitarne
Jest ogół postaw wartości i wzorów zachowań w sferze obywatelskiej.
Czyste typy kultur politycznych (Almond i Verba):
1) parafialna kultura polityczna - kultury plemion pierwotnych, brak zainteresowania kwestiami obywatelskimi
2) poddańcza kultura polityczna - silna orientacja ku systemowi, ale brak możliwości aktywności
3) uczestnicząca kultura polityczna – decentralizacja władzy i silna aktywność obywatelska
W prawdziwym życiu zwykle doświadczamy typów mieszanych
Państwo
Państwo o organizacja plemienna, różnice:
- powstanie władzy, już nie jest utożsamiane ze społeczeństwem
- terytorialny podział ludności, który nie uwzględnia już związków krwi
- powstanie i rozbudowa aparatu państwowego
- daniny publiczne
Zbiór poglądów opisujących i oceniających rzeczywistość, których cechą wyróżniającą jest związek z interesami i dążeniami określonych grup społecznych.
W kontekście sposobu organizacji państwa można wskazać trzy klasyczne ideologie i powiązane z nimi koncepcje sprawiedliwości społecznej (które jednocześnie opisują warunki utrzymania ładu społecznego). Jest to: liberalizm, korporacjonizm oraz socjaldemokracja.
Liberalizm (koncepcja ładu społecznego zbliżona do interpretatywnej)
Wymagania zachowania ładu społecznego nie powinien ograniczać wolności (ograniczać tylko w zakresie koniecznym, każde dodatkowe ograniczenie działa ze szkodą dla społeczeństwa); przepisy które ograniczają wolność jednostek zakłócają działanie mechanizmów samoregulacyjnych.
Liberalizm ekonomiczny: jak najmniej ograniczeń gospodarczych - wolny rynek, ład, który nie wynika z regulacji, tylko z tego że jedni poszukują, a drudzy oferują towary i usługi (równowaga podaży i popytu), a ponieważ jest wolny rynek, ci, co mają lepszy pomysł i są bardziej pracowici, zorganizowani osiągają większy sukces (z korzyścią dla konsumenta).
Ład społeczny powinien opierać się na wzajemnym ścieraniu się egoizmów indywidualnych, jednak reguły tej rywalizacji powinny być takie same dla wszystkich i jasno określone, przewidywalne.
Sprawiedliwość społeczna w zakresie danin publicznych (podatków) oznacza koncepcję podatku „pogłównego”, czyli każdy za te same usługi państwa (np. ochronę mienia, akcje ratunkową, obronę granic), płaci tą sama cenę, bez względu na dochody.
Ideologia liberalna ma także wymiar obyczajowy, choć w tym zakresie koncepcja ta nie jest już taka spójna. Można wyróżnić dwie orientacje:
a. liberalizm konserwatywny,
b. liberalizm „liberalny” światopoglądowo.
Ad a) Przyjmuje się założenie, że sprawdzają się wcześniej wypracowane w kulturze normy. Konserwatyzm jest więc logicznie spójny z liberalizmem. Ład w sferze obyczajowej jest efektem wieloletniej ewolucji - panowało coś na zasadzie wolnego rynku obyczajowego i to spowodowało wykrystalizowanie się tzw tradycyjnych zasad współżycia, które teraz należy przestrzegać;
Ad b) Liberalne skrzydło zakłada, że proces budowania ładu moralnego jest stale kontynuowany, niemal wszystkie nowe systemy są dopuszczalne i dopiero społeczeństwo zdecyduje, czy się one sprawdzają, jeżeli nie, to zostaną odrzucone. Sfera obyczajności powinna być w jak najmniejszym stopniu zestandaryzowana zewnętrznie. Dopuszcza się wiele mniejszościowych odmienności.
Liberalizm jest ideologią promowaną głównie przez klasę średnią i przedsiębiorców; liberalizm na poziomie gospodarczym walczy z monopolistami, bo monopol zaburza rywalizację na rynku.
Z takiej ideologii wynika następujący model polityki społecznej:
1. państwo nie powinno ingerować ani w gospodarkę, ani w obyczajowość - powinno utwierdzać to, co obyczajowo przyjęte, by nie zakłócać równości szans
2. państwo powinno minimalizować działania w zakresie polityki społecznej, gdyż jest ona zaburzeniem równości szans.
Każda polityka społeczna zaburza równość szans stąd rezydualny model polityki społecznej (śladowy, minimalny); wolność wiążę się z odpowiedzialnością; problemy mają charakter indywidualny i dlatego przez jednostkę powinien być rozwiązany, np. straciłem pracę - szukam jej
Liberalizm sprzeciwia się (kłóci się) uspołecznieniu problemów społecznych, panuje zasada: „twoje nieszczęście - twój problem”.
Człowiek powinien mieć największą swobodę ale też i ponosić odpowiedzialność za własne działania; państwo powinno być ograniczone niemal wyłącznie do policji, wojska, w pozostałym zakresie powinien działać wolny rynek;
Słabości, zagrożenia ideologii liberalnej:
1. większy majątek wymaga większej ochrony, koszt ochrony zmienia się nie jest proporcjonalny do jego wielkości, zatem podatek „pogłówny” nie jest sprawiedliwy, bogaci powinni płacić więcej
2. zauważono, że powstaje dylemat „wspólnego pastwiska”, liberalizm nie sprawdza się, gdy trzeba zarządzać dobrem wspólnym, bo wszyscy zaczynają z takich zasobów kożystać w sposób rabunkowy
3. syndrom „rodziny sycylijskiej” - indywidualny egoizmy zaczynają się zrzeszać monopolizując pewne obszary gospodarki
4. rozwarstwienie społeczne w sferze bogactwa i dochodów, duże rozwarstwienia prowadzą do niezadowolenia społecznego i często wymagają interwencji państwa.
Korporacjonizm
Ideologia ta powstała jako efekt rzeczywistych procesów społecznych – zaczątki sięgają rewolucji przemysłowej. Tak naprawdę rozwinęła się po drugiej wojnie światowej, kiedy rozwinął się ruch związkowy i zaczął uzyskiwać coraz wyższy status. Jest więc w sporej części efektem ruchu społecznego.
Początkowo priorytetem była ochrona pracowników, którzy wytwarzają dochód narodowy, a prawie nie uczestniczą w jego podziale, stąd zogniskowanie na grupach nisko i średniowykwalifikowanych pracowników.
Zakłada się, że dobrobyt jest pochodną statusu, pozycji społecznej na rynku pracy, ukierunkowuje to działania na podnoszenie statusu zawodowego tych, których to dotyczy. Polityka społeczna jest efektem nacisku różnego rodzaju grup, rezultatem gry różnych grup, które rywalizują ze sobą.
Skutki ideologii korporacyjnej:
a) Wyrównując zróżnicowania pomiędzy pracodawcami a pracownikami w pewnym wymiarze prowadzi do innych różnic (pomiędzy różnymi pracownikami) wywołując napięcia społeczne
b) Długotrwałym efektem nacisków grup związkowych są zmiany ustawowe, a nawet konstytucyjne. Polityka społeczna jest efektem nacisków
c) Prowadzi do coraz bardziej radykalnych działań (silny wywalczy więcej) – wzajemne przebijanie się i radykalizacja używanych środków
d) System zabezpieczeń – ubezpieczenia o państwowym charakterze przysługujące wszystkim pracującym i ich rodzinom, słabo chronieni są jednak niepracujacy
e) Silnie powiązany jest z rożnymi organizacjami ideologicznymi, w tym z różnymi Kościołami. Ideologia korporacyjny bywa powiązana z ideologiami religijnymi, bo kościoły są często istotną grupą nacisku. Wpływ kościoła powoduje dopisanie wartości czy ideologii danego kościoła do szeroko rozumianych społecznych oczekiwań np. tradycyjne prawa rodziny, sprzeciw wobec eutanazji i aborcji.
f) Korporacjonizm to ideologia raczej rodzin i grup zawodowych niż jednostek, bowiem jednostka nie ma siły przebicia w zderzeniu z grupami nacisku.(jest jedną z istotnych grup naciskowych) – kościół dopisuje rodzinne wartości, walkę nie tylko o pracownika ale także o jego rodzinę
Model ten nie jest do końca spójny jak liberalizm.
Zalety:
- Sprzyja budowaniu organizacji wewnętrznej państwa, ludzie w większym stopniu wygłaszają swoje zdanie, są reprezentowani poprzez organizacje związkowe,
- Pozycja pracownika jest bardzo silna.
Słabości:
- Kto silniejszy ten wygrywa (powoduje to, że zawody sfeminizowane mają małe szanse)
- Rozwarstwienie w dostępie do usług (kto nie ma siły przebicia, ten nic nie wywalczy)
- Nadmierna ideologizacja życia społecznego i populizm (żeby zdobyć poparcie tłumu, trzeba prezentować prostą, zrozumiałą dla wszystkich ideę przewodnią, teorię świata)
- Obniżenie atrakcyjności inwestycyjnej państwa, bo silny ruch związkowy zniechęca inwestorów
- Silne wsparcie rodziny przy słabej kontroli sposobu wykorzystania tego wsparcia
Socjaldemokracja
Ideologia społecznej równości jest bardzo stara, ale w nowoczesnej socjaldemokratycznej formie pojawiła się dopiero po wsparciu jej myślą filozoficzna (głównie Marksa). W sporej części ideologia ta rodziła się w atmosferze rewolucyjnej, stąd niektóre jej odmiany mają bardzo radykalny charakter i domagają się radykalnych zmian społecznych. Niewątpliwą cechą tej ideologii, w odróżnieniu od korporacyjnej, jest wewnętrzna spójność.
Założenia:
- Społeczeństwo to inna nowa jakość, nie jest sumą jednostek (realizm społeczny).
- Państwo jest ono odpowiedzialne za dobro jednostek, bo każda jednostka poświęciła coś dla społeczeństwa.
- Państwo przejmuje funkcje zaspakajania potrzeb jednostek.
- Państwo musi zabierać im jakieś składki, aby ich utrzymywać, albo zaoferować jakieś usługi. Nie zabiera po równo wszystkim.
- Państwo musi mieć inwestycje, które te potrzeby będą zaspakajać.
- Własność prywatna nie jest najlepszą formą własności bo odsuwa większość od korzystania ze sprywatyzowanych zasobów.
Model ten wiąże się z dużym przyrostem przepisów, ustaw, regulacji i instytucji - model biurokratyczny. Postulaty:
- Prawa socjalne przysługują prawie wszystkim
- W społeczeństwie powinny być małe różnice dochodowe
- Polityka społeczna powinna być realizowana przez państwo
- Podatki powinny być progresywne, bo uznaje się, że jest to sprawiedliwe: ci co mają mało płacą prawie nic, a ci co mają dużo płacą duży podatek
ü Wyczulenie na nierówność i krzywdę społeczną (wada i zaleta)
ü Funkcjonuje w dużej ilości państw, jest społecznie pożądany
ü dowartościowanie klasy robotniczej i chłopskiej
ü Sprzyjanie publicznym dyskursom
Wady:
a. Spłaszczenie struktury społecznej – uboższe państwo bo mniejszy PKB (Produkt Krajowy Brutto)
b. Bardzo kosztowny; wzrost państwa opiekuńczego i jego rozpadanie się – wielkie zapotrzebowanie, większe podatki, mniejsza produktywność, mniejsza produkcja, mniejsze podatki – państwo rozrasta się tylko do pewnego momentu później następuje przeniesienie produkcji do innych państw
c. Zmniejszenie się skłonności do dalszego rozwoju w pewnym momencie (podatki progresywne)
d. Uzależnienie od państwa opiekuńczego
Evi0320