Wykład 9.Teorie zmiany społecznej.
Społeczna zmienność nurtuje socjologię od samego początku. August Comte postrzegał dynamikę społeczną jako jeden z dwóch podstawowych działów socjologii. Koncepcja rozwoju, zmiany społecznej zajmowała też Herberta Spencera. W zasadzie trudno sobie wyobrazić socjologię bez poszukiwania pytania o przyszłość, bez wiedzy o społecznych przemianach.
Początkowo wiedza o zmianie społecznej miała postać historiozoficznych analiz przeszłości, pokazujących postęp od prostszych form świadomości (np. u Comte'a religijnej) do bardziej złożonych (u Comte'a naukowej). Zmiana kojarzyła się zatem wyłącznie z postępem.
Kolejne koncepcje rozwoju społecznego skupiały się na bardziej konkretnych zmianach postrzeganych z mniejszej perspektywy czasowej. Z czasem też zaczęły powstawać bardziej rozbudowane i współczesne teorie zmiany społecznej.
Klasyczne teorie zmiany społecznej
Tradycyjnie dominują dwa sposoby myślenia o zmianie społecznej: rewolucyjny, reprezentowany przez marksistowskie teorie zmiany społecznej oraz ewolucyjny, reprezentowany przez różne koncepcje mieszczące się pod wspólna nazwą ewolucjonizmu.
Marksizm
Marks wychodzi od opisu i oceny współczesnej mu rzeczywistości, którą postrzega jako niesprawiedliwą i pełną napięć. Podstawowym problemem było nierówne rozłożenie środków produkcji i kapitału pomiędzy społecznymi klasami. Klasa najbardziej liczna nie miała bowiem wspomnianych zasobów niemal wcale, podczas gdy nieliczni posiadali je niemal wszystkie. Taka sytuacja wiązała się z rosnącym wewnętrznym napięciem rozsadzającym strukturę społeczną niejako od środka, stąd Marks nie miał wątpliwości, że kapitalizm to przejściowa forma społecznej struktury, ale chciał procesy dziejowe przyspieszać.
Rozwój dziejowy według Marksa przebiega etapami:
- wspólnota pierwotna
- formacja azjatycka
- formacja antyczna
- społeczeństwo feudalne
- społeczeństwo burżuazyjne
- społeczeństwo komunistyczne
Zmiany formacji były konsekwencją zmian technologii i własności środków produkcji: „Żarna dają nam społeczeństwo, któremu przewodzi pan feudalny, młyn parowy - społeczeństwo, w którym wysuwa się na czoło przemysłowy kapitalista". Środki produkcji stanowiły "Bazę" a typ formacji społecznej powiązaną z bazą "Nadbudowę", która z kolei określała również społeczną świadomość. Stąd znane powiedzenie "byt określa świadomość".
Ponieważ siły i technologie wytwórcze stale się rozwijają co pewien czas zmieniać sie również musi nadbudowa, zatem koniec kapitalizmu jest koniecznością historyczną. Zmiany jednak zachodzą dopiero wtedy, kiedy narastające niedopasowanie, konflikt zostanie uświadomiony przez szerokie masy społeczne zdolne do dokonania zmiany.
Reasumując klasyczna teoria marksistowska to koncepcja: zmiany gwałtownej (rewolucyjnej), zmiany zachodzącej w społeczeństwie burżuazyjno-kapitalistycznym końca XIX wieku, zmiany utożsamianej z postępem, zmiany motywowanej czynnikami społecznymi, narastającymi sprzecznościami, zmiany wywołanej a nie samoistnej.
Ewolucjonizm
Prekursorem ewolucyjnej koncepcji rozwoju społecznego był Herbert Spencer, który w odróżnieniu od Marksa, wierzącego w społeczny charakter praw kierujących zmianami, postrzegał te prawa jako przyrodnicze. Rozwój społeczny był dla niego niczym więcej niż ewolucyjna adaptacja zachodząca w całym świecie ożywionym.
Zatem zmiana społeczna (tak jak przyrodnicza) przebiegała od rozproszonych form prostych (wielość plemion) do zintegrowanej formy złożonej (złożone społeczeństwo przemysłowe). Wyłania się tutaj specyficzne kryterium rozwoju społecznego jakim jest złożoność strukturalna. Im bardziej złożona struktura społeczna, im bardziej skomplikowany podział pracy, im wyższa specjalizacja itd. tym bardziej rozwinięte społeczeństwo.
Inną różnicą była perspektywa czasowa: Marks zapatrzony był w przyszłość, zajmowało go badanie formacji społecznej, która nastąpi po kapitalizmie, Spencer przeciwnie spoglądał w przeszłość obserwując prostsze, a zatem łatwiejsze do opisu, formy społeczne, bowiem był przekonany, że społeczeństwo kapitalistyczne jest zwieńczeniem ewolucyjnych form rozwojowych.
Inaczej też ewolucjoniści opisywali etapy rozwoju społecznego. Kolejnymi typami społecznej organizacji było:
- społeczeństwo zbieracko-myśliwskie
- rolnicze społeczeństwo kopieniackie
- rozwinięte społeczeństwo rolnicze (pług)
- społeczeństwo przemysłowe (złożone maszyny)
Współczesne teorie zmiany społecznej: neoewolucjonizm, neomarksizm
Ewolucyjne teorie zmiany społecznej były i są współcześnie rozwijane w zmodyfikowanej formie jako neoewolucjonizm. Ich twórcy, uwzględniając odkrycia antropologii kulturowej, wzięli juz pod uwagę możliwość zróżnicowania ścieżek rozwojowych kultur i społeczeństwa.
Część teorii neoewolucjonistycznych (zwanych teoriami konwergencji), mimo uwzględnienia zróżnicowania rozwojowego różnych społeczeństw, nadal jednak utrzymuje, że te różne ścieżki wcześniej czy później doprowadzą do tego samego rezultatu, czyli rozwiniętego społeczeństwa kapitalistycznego (przemysłowego).
Neoewolucjonizm
Wiele defektów i uproszczeń koncepcji ewolucyjnej zostało wyeliminowanych w nowszym ich wariancie zwanym neoewolucjonizmem. Po pierwsze wyróżniono:
- ewolucje ogólną
- ewolucję konkretną
Ewolucja ogólna odpowiadała mniej więcej wyobrażeniom Spencera, ale ewolucja konkretna opisywała już konkretne ścieżki rozwojowe poszczególnych kultur, które mogły być zróżnicowane. Neoewolucjoniści złamali więc założenie jednoliniowości rozwoju. W ich koncepcji społeczeństwa, choć generalnie przechodzą podobne etapy rozwojowe (ewolucja ogólna) to jednak mogą do nich dochodzić w odmienny sposób (ewolucja konkretna).
Bardziej współczesne koncepcje opisują rozwój społeczny od społeczeństwa tradycyjnego do informacyjnego:
- społeczeństwo tradycyjne oparte na rolnictwie, podstawowym podmiotem gospodarczym jest gospodarstwo domowe,
- społeczeństwo przemysłowe oparte na przemyśle, gospodarce rynkowej i wysokiej specjalizacyjności (złożony podział pracy)
- społeczeństwo poprzemysłowe: masowa produkcja zostaje zastępowana rozrostem usług, istota pracy przesuwa się z wytwarzania na kontakt z drugim człowiekiem
- społeczeństwo informatyczne: rozwój technologiczny umożliwia skupić się na komunikacji, człowiek albo komunikuje się z innymi w celu realizowania usług, albo komunikuje się z maszyną, zaczątki społeczeństwa globalnego
Teoria konwergencji
To koncepcja zakładająca, że neoewolucjonizmem, że wszystkie kultury z biegiem czasu będą się do siebie zbliżać (na skutek działania mechanizmów ewolucji ogólnej). Ta właśnie konwergencja umożliwi integrację systemów społecznych. W myśl tej teorii nawet przeciwstawne systemy polityczne (jak np. Kapitalizm i socjalizm) w istocie są jedynie innymi drogami prowadzącymi do tego samego celu. W tym wypadku rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego.
Przekonanie to było tak silne, że obserwując historyczne zjawisko upadku systemu socjalistyczno-komunistycznego w Europie, poprzedzonego jeszcze upadkiem faszyzmu, okrzyknięto "końcem historii". Wydawało się że wspomniane dwie odmienne ścieżki rozwojowe w końcu się zeszły, otwierając wspólną świetlaną perspektywę dalszego rozwoju. Niestety okrzyki radości okazały się przedwczesne. Zmiany społeczne zachodzą dalej.
Na skutek wydarzeń historycznych (rozwój i panowanie w wielu krajach inspirowanego marksizmem komunizmu), trudny do pełnej akceptacji, radykalny marksizm został współcześnie zastąpiony koncepcjami neomarksistowskimi.
Chociaż marksistowskich inspiracji szukać możemy w wielu teoriach konfliktu (por. np. koncepcję Ralpha Dahrendorfa), pełna realizację znalazł marksizm dopiero w neomarksizmie.
Wśród nurtów neomarksistowskich wspomnieć można:
- neomarksizm analityczny Erika O. Wrighta (pozbawiony aspektów ortodoksyjnych i uwzględniający współczesne oblicze gospodarki rynkowej i kapitałowej, adaptujący główne założenia Marksa nie tylko na poziomie makrospołecznym, ale również mikro)
- neomarksowskie koncepcje systemów światowych (globalizacji) (zastosowanie podstawowych mechanizmów zmiany społecznej do analizy wielkich, ponadnarodowych organizmów społecznych i gospodarczych, sekwencyjna koncepcja rozwoju)
Neomarksizm analityczny
Chcąc zachować emancypacyjną orientację marksizmu, a jednocześnie wyeliminować kwestie radykalnie ortodoksyjne, Erik Olin Wright zaproponował analityczna wersję tej klasycznej koncepcji.
1. Akceptując emancypacyjne tezy Marksa (zmniejszenie dysproporcji rozkładu dóbr społecznych pomiędzy różnymi klasami), Wright odrzuca jednokierunkową i nieuniknioną zmianę społeczną w stronę społeczeństwa komunistycznego (bezklasowego). W nowej koncepcji, klasa jest tylko jednym z wielu elementów (a nie jedynym elementem, jak u Marksa) wyznaczających strukturę społeczną i napędzających historyczny rozwój.
2. Analiza napięć klasowych powinna być dokonywana nie tylko z perspektywy makrospołecznej (jak czynił to Marks), ale również mikro. Na tym najniższym poziomie bowiem dostrzec można mechanizmy, które mogą emancypację klasową przyspieszać, bądź opóźnić. W tym zakresie Wright analizował kariery społeczne (przechodzenie od posady do posady), w szczególności kariery awansu klasowego. Wykazał, że na poziomie mikro często ludzie realizują kariery i osiągają emancypację nie przekraczając granic klasowych (np. dobrze usytuowani wykwalifikowani fachowcy itp.)
3. Wright analizował też fenomen rozwoju klasy średniej, jako przykład emancypacji nie połączonej z pełnym przejściem do klasy posiadaczy środków produkcji. Klasa średnia jest zatem rodzajem ogniwa pośredniego: z jednej strony świadczy pracę właścicielowi firmy lub przedsiębiorstwa, z drugiej – często nadzoruje pracę innych i posiada pewne środki produkcji (np. prywatną praktykę).
Neomarksowskie koncepcje systemów światowych
Postępująca globalizacja finansowo-gospodarcza zainspirowała do adaptacji koncepcji marksistowskiej do analiz systemów ponadnarodowych (ponadpaństwowych). Koncepcje te opierają się na następujących głównych założeniach:
1. Uwspólniane mechanizmy gospodarcze w coraz większym stopniu ujednolicają organizację klasową oraz sytuację członków poszczególnych klas.
2. Ujednolicenie to nie jest jednak równomierne. Można wyróżnić:
- "centrum" (główne potęgi gospodarcze i militarne świata) obszar gdzie uwspólnienie sytuacji społecznej następuje najszybciej i w najszerszym zakresie,
- „peryferie”, obszar gdzie zmiany zachodzą później i w ograniczonym zakresie,
- „półperyferie”, na które składają się mniejsze narody i słabsze gospodarki z obszaru centralnego oraz najsilniejsze państwa peryferyjne.
3. Dynamika światowej gospodarki ma charakter cykliczny stąd i napięcia społeczne (klasowe) okresowo słabną i przybierają na sile. Zmiany tempa rozwoju są efektem:
- zwykłych mechanizmów samoregulacyjnych gospodarki rynkowej (fluktuacja ekonomiczna) działających w cyklach pięcioletnich (cukl Juglara), dwudziestopięcioletnich (cykl Kuznetsa) oraz stupiędziesięcioletnich (cykl Kondratiewa),
- stałej walki państw z obszaru centralnego o wpływy na państwa peryferyjne i zmieniających się rezultatów tej walki
4. Złożoność sytuacji społecznej w systemach ponadnarodowych oraz ich fluktuacja zmniejszają szansę (ryzyko) wielkich rewolucji, dochodzi co najwyżej do rewolucyjnych zmian lokalnych, które nie przekładają się na zmianę pozycji klasowych.
Evi0320