JÓZEF BOCHEŃSKI - STO ZABOBONÓW (Krótki filozoficzny słownik zabobonów).pdf - TRADITION - bk53

JÓZEF BOCHEŃSKI

STO ZABOBONÓW

Krótki filozoficzny słownik zabobonów

P r i nte d in Poland

Wydawnictwo PHILED spółka z o.o.

w yd a n i e II

nakład: 2000 egz.

D r u k : Oficyna Wydawniczna “Dajwór"

KRAKÓW 1994

PHILED

Józef Bocheński

Przedmowa do drugiego wydania

Pierwsze wydanie tej książki zredagowane w roku 1986, ukazało się

nakładem Instytutu Literackiego w Paryżu (“Kultura") w roku 1987.

W międzyczasie rzecz doczekała się paru przedruków w prasie

nielegalnej. Posiadam takie dwa wydania. Pierwsze firmy “In plus",

bez daty, formatu 13, 5x19 cm z posłowiem autora zawierającym hasło

“zabobon". Drugie firmy “Oficyna Wydawnicza Margines", z roku

1987, formatu 9x14 cm. Korzystam ze sposobności, aby podziękować

odważnym wydawcom, którzy wiele ryzykowali dla rozpow-

szechnienia moich poglądów w czasie “wojennym". Pozostaje jednak

faktem, że nie miałem dotąd możności wprowadzenia poprawek.

Niniejsze wydanie jest pierwszym wznowieniem przepracowanym

przeze mnie.

To przepracowanie nasuwa problem. Gdy rzecz się ukazywała po

raz pierwszy Polska była jeszcze okupowana przez Rosjan i agentów

rosyjskich, którzy narzucali marksizm-leninizm szkołom i publika-

cjom w zasięgu ich władzy. Dlatego wydawało mi się wówczas po-

trzebnym poświęcić stosunkowo wiele miejsca temu “najbogatszemu ze

znanych nam zbiorowi zabobonów", jakim ów marksizm jest.

Obecnie jednak stosunki się zmieniły. Przynajmniej część wspomnia-

nych agentów utraciła władzę. Marksizm-leninizm zbankrutował tak-

Sto zabobonów

Józef Bocheński

że w wielu innych krajach. Można było sobie zadać pytanie czy nie

należy usunąć zbyt licznych wzmianek o tym zabobonie. Po namyśle

postanowiłem jednak tego nie czynić. Zbyt wielu moskiewskich

agentów zachowało w Polsce część władzy. Zbyt wielu ludzi korzących

się niedawno przed cudzoziemskimi bredniami zajmuje wysokie

stanowiska. Co gorsze, duch kompromisu najgorszego rodzaju zdaje się

panować w znacznej części starszej polskiej inteligencji. Wydaje mi

się zarazem, że zawleczone z Moskwy głupstwa nie zaginęły w

Polsce bez reszty.

W tych warunkach wskazane było zachować bez zmian ustępy doty-

czące marksizmu i marksizmu-leninizmu. Nie zmieniłem także termi-

nologii w hasłach dotyczących etyki, aczkolwiek (np. w “Podręczniku

mądrości") używam obecnie innej niż w roku 1986. Wprowadzone

poprawki są więc niemal wyłącznie stylistyczne, albo mają służyć

większej jasności wykładu.

Przedmowa do pierwszego wydania

Starożytni Egipcjanie nazywali coś, co odpowiada naszemu zmar-

twychwstaniu, “wychodzeniem na światło". Otóż tak książeczka jest

poświecona właśnie takiemu wychodzeniu na światło, intelektualnemu

zmartwychwstaniu - i to dwojako. Najpierw jako rodzaj rachunku su-

mienia autora, który hołdował ongiś wielu spośród opisanych tutaj

zabobonów a dziś, Bogu dzięki uwolnił się od nich, wyszedł z ciemności na

światło. Jest następnie wydana w nadziei, że pomoże temu czy

innemu Czytelnikowi w jego walce o wolność od błędów. Chciałaby

także odegrać, choć raczej ubocznie, rolę małego wstępu do filozofii

takiej, jak ją pojmuje autor.

W tytule książeczki jest parę wyrażeń, które wymagają komentarza.

Mowa jest więc najpierw o zabobonach. Nie jestem pewny, czy słowo

zostało wybrane trafnie - może byłoby poprawniej mówić o

przesądach, a nawet o błędach. Bo wyrażenie “zabobon" ma jakby

posmak czegoś magicznego: nazywa się przecież “zabobonnym"

człowieka, który jest przekonany, że może coś uzyskać przez wypo-

wiadanie tajemniczych słów, albo przez kłucie igłą lalki woskowej.

Chodzi zatem zwykle o coś praktycznego, o rodzaj absurdalnej

techniki. Natomiast wiele omówionych tutaj mniemań - może nawet

większość - ma charakter teoretyczny, nie praktyczny, a więc i nie

magiczny. Jeśli mimo to używam tej nazwy, to dlatego, że ona

oznacza czasem w naszym języku także teoretyczne błędy - a poza

Fryburg Szw. 4 lipca 1992

Józef Bocheński

Sto zabobonów

Józef Bocheński

tym dlatego, że jest mocniejsza, że daje pełniejszy wyraz mojej

postawie wobec głupstw, jakimi są zabobony. W każdym razie defi-

niuję “zabobon" w następujący sposób: wierzenie, które jest (l) oczy-

wiście w wysokim stopniu fałszywe, a mimo to (2) uważane za na

pewno prawdziwe. Tak np. astrologia jest zabobonem w moim zna-

czeniu słowa, bo jest oczywiście i skrajnie fałszywa, a mimo to jest

uważana za zbiór pewników.

Powie mi ktoś, że używając tej raczej obelżywej nazwy, obrażam

czcigodne zasady wytwornej przyzwoitości koleżeńskiej. Bo w świecie

filozofów przyjęto obchodzić się elegancko z najgorszymi nawet

idiotyzmami. Kiedy jeden mędrek powiada, że świata nie ma, albo że

istnieje tylko w jego głowie; kiedy drugi mędrek dowodzi, że ja nie

mogę być pewny, czy w tej chwili siedzę, a trzeci poucza nas, że nie

mamy świadomości, ani uczuć - mówi się, że to jest “pogląd",

“mniemanie", “filozoficzna teoria" i wykłada się ją z namaszczeniem

studentom. Otóż ja, proszę mi wybaczyć, nazywam to wszystko za-

bobonem i mówię wyraźnie, że takie jest moje mniemanie. Sta-

nowczo za daleko poszliśmy w uprzejmości względem zabobonnych

mędrków. Wypada raz wreszcie z tym skończyć, odróżnić hipotezę

naukową od widzimisię demagoga, naukę od fantazji, uczciwy wy-

siłek filozoficzny od pustej gadaniny. A to tym bardziej, że owa

gadanina miewa, niestety, tragiczne skutki: wystarczy pomyśleć o

dialektyce Hegla i o mordach, jakich w jej imię dokonano.

Tyle o “zabobonie". Jeśli chodzi o “filozoficzny", to muszę się

przyznać, że jeśli moje podejście jest stale filozoficzne (tj. od strony

najbardziej oderwanej), to treść zabobonów omówionych w tej ksią-

żeczce nie zawsze ma charakter filozoficzny - niektóre należą raczej

do dziedziny ekonomii politycznej, względnie socjologii. Jeśli się

nimi tutaj zajmuję to z trzech względów. Najpierw dlatego, że sam

byłem ofiarą tych zabobonów. Następnie dlatego, że szanowni koledzy

ekonomiści i socjologowie zdają się być zwykle tak bardzo zajęci

pozytywnymi dociekaniami, że czasu im już nie staje na zwalczanie

przesądów i zabobonów należących do ich własnych dziedzin. Kto

widział na przykład kiedy nowoczesną krytykę ekonomii marksistow-

skiej (która jest przecież zbiorem oczywistych zabobonów), napisaną

przez uczonego ekonomistę? Filozofowie dali nam co najmniej tuzin

monografii krytycznych o zabobonach w filozofii marksistowskiej -ale

kiedy się prosi o coś podobnego dotyczącego ekonomii politycznej,

ekonomiści odsyłają zwykle do jakichś sprzed wieku. Chcąc więc czy

nie chcąc, filozof musi podjąć się roli burzyciela zabobonów także gdy

chodzi o pewne sprawy należące do dziedziny ekonomii i socjologii.

Dochodzi do tego wreszcie wzgląd na charakter filozofii, która z

jednej strony zajmuje się najbardziej oderwanymi aspektami

wszystkich przedmiotów, a z drugiej strony jest, że tak powiem,

burzycielką zabobonów z powołania.

Można by co prawda sądzić, że niektóre, powiedzmy wulgarne,

zabobony, jak astrologia i numerologia, nie mają nic wspólnego z fi-

lozofią, nawet w tym szerokim słowa znaczeniu. Ale, przyglądając się

bliżej tym skrajnym wypadkom, łatwo stwierdzić, że u źródeł leżą i tu

pomysły filozofów. Astrologia wywodzi się przecież w prostej linii z

filozoficznego wierzenia w “inteligencje" rządzące gwiazdami -

wierzenia, do którego przyznawali się najwybitniejsi nawet filozofowie,

Aweroes na przykład, aby tylko jedno wielkie nazwisko wymienić. A

numerologia zawdzięcza przecież swoje powstanie, przynajmniej po

części, Pitagorasowi i jego uczniom, którzy uczyli, że liczby są czymś

arcyważnym, podstawowym w kosmosie. Ba, sam Platon był w

późniejszym wieku wyznawcą tego poglądu, bo uczył, że liczby są

istotą rzeczy. Nie jest też pikantności pozbawiona okoliczność, że

Galileusz, twórca nowoczesnej nauki, był także filozofem, który się

otwarcie przyznawał do takiego platonizmu.

A jeśli tak jest z astrologią i numerologia, cóż dopiero powie-

dzieć o dialektyce, o idealizmie, o humanizmie i innych gusłach,

którym świat zdaje się dziś hołdować? Tutaj pochodzenie zabobonów

z dzieł dawniejszych kolegów po fachu jest chyba jasne. Filozof nie ma

doprawdy z czego być dumny; ale o tym za chwilę.

Jedna grupa wierzeń, które zaliczyłem tutaj do zabobonów, nasuwa

trudność innego rodzaju. Chodzi mianowicie o wierzenia należące do

dziedziny moralności, a więc dotyczące norm postępowania, jak na

Józef Bocheński

Sto zabobonów

przykład altruizmu, kary i miłości. Trudność polega na tym, że moim

zdaniem filozofia jest (albo przynajmniej powinna być) nauką, a nauka

rozprawia wyłącznie o faktach, o tym co jest, nie o normach, przy-

najmniej nie w tym sensie, by mogła przepisywać co ma być. Jeśli

mimo to mowa jest w “Słowniku" także o takich wierzeniach, to dlatego,

że przyznający się do nich popadają w sprzeczność z normami, które

oni sami uważają za obowiązujące. Innymi słowami chodzi z

mojego punktu widzenia o coś, co można by nazwać zabobonem

logicznym, nie zabobonem etycznym.

Niezależnie od podziału zabobonów na mniej i bardziej filozo-

ficzne, zasługuje na wzmiankę inne rozróżnienie. Ufam, że większość

zabobonów omówionych w tym słowniku zainteresuje także niefa-

chowego filozofa, ale niektóre spośród nich są tak dalece techniczne, że

publiczność zwraca na nie uwagę tylko w drodze wyjątku. Przykładem

tych ostatnich jest idealizm teoriopoznawczy. Jeśli poruszyłem je tutaj

mimo ich ezoterycznego charakteru, to ze względu na złowrogie

skutki takich pozornie czysto technicznych i oderwanych błędów. Gdyby

odnośne wywody wydały się za trudne, autor prosi o ich opuszczenie w

lekturze - a jako okoliczność łagodzącą dla siebie pozwala sobie

przytoczyć znaną prawdę, że filozofia jest badaniem zagadnień

przedstawiających pewien interes wyłącznie dla filozofa (Bertrand

Russell).

Warto też może zwrócić uwagę, że podczas gdy pewne zabobony -

jak na przykład humanizm - powstają na skutek zaprzeczenia

faktom, a inne, jak astrologia, wynikają z pogwałcenia elementarnych

zasad metodologii, to przyczyną jeszcze innych jest pomieszanie pojęć.

Zabobony dotyczące demokracji (aż sześć znaczeń słowa!), idealizmu i

komunizmu są pod tym względem typowe. Jest nawet faktem

zastanawiającym, że mamy aż takie pomieszanie pojęć. Moim zdaniem

odpowiedzialna jest za to postawa znacznej większości filozofów

nowożytnych (XVI-XIX wiek), którzy, w przeciwieństwie do filozofów

dawniejszych, lekceważyli sobie analizę językową i oddawali się

spekulacjom nad pojęciami “samymi w sobie", zapominając, że pojęcia są

po prostu znaczeniami słów. Jak się pięknie wyraził jeden z moich

dawnych uczniów: oddawali się bujaniu o pojęciach bujających w po-

wietrzu. Lektura ich dzieł doprowadziła do tego, że przestano zwracać

uwagę na wieloznaczność większości słów i popadano przez to w za-

bobony.

W tytule mowa jest poza tym o “krótkim" słowniku. Mam na myśli nie

tylko to, że wzięte pod uwagę zabobony są omówione pokrótce, ale

także fakt, że wymieniam zaledwie drobną część znanych zabobonów

filozoficznych. Można by więc zapytać, jakiego klucza użyłem w

wyborze haseł. Odpowiadam, że żadnego pisałem po prostu o

zabobonach, które mi na myśl przychodziły, a więc naturalnie przede

wszystkim o tych, których sam byłem ongiś ofiarą. Być może, że

opuściłem wskutek tego wiele ważnych zabobonów - ale na to nie ma już

rady. Skądinąd wydaje mi się, że porcja głupstw omówionych poniżej

jest dostatecznie wielka, aby przydać się w kuracji, mającej na celu

oprzytomnienie, “wyjście na światło".

Przeglądając spis zabobonów, z którymi się rozprawiam, nie mogę

oprzeć się przykremu uczuciu, które Niemcy nazywają, zdaje się,

Katzenjammer, a co po polsku można by bodaj określić (nie bardzo

polskim co prawda) słowem “chandra". Mój słownik pokazuje, że w

naszym świecie panuje aż tyle zabobonów - i jakich zabobonów! Nie

potrzeba być wyznawcą zabobonu o stałym Postępie Ludzkości, aby

przecież ufać, że ludzie XX wieku są choć trochę przytomniejsi, choć

trochę rozumniejsi od troglodytów. A tymczasem lista zabobonów

wyznawanych przez miliony w Londynie, Nowym Jorku i Paryżu zadaje

kłam tej pobożnej nadziei. Trudno oprzeć się uczuciu wstydu, że się do

takiego pokolenia należy. Jeśli o mnie chodzi, przykrość jest tym

większa, że, jak wspomniałem, byłem sam ślepym zwolennikiem wielu

spośród wymienionych tutaj zabobonów. Gorszy jeszcze jest, że tak

powiem, mój wstyd zawodowy: mam na myśli grupę zawodową

filozofów, do której należę, a która tak ciężko zawiniła, wymyślając

albo przyczyniając się do powstania aż tylu zabobonów. Wreszcie uwaga

jeszcze bardziej osobista. Kto zechce zaglądnąć do niniejszego

słownika, stwierdzi łatwo, że nosi on charakter wysoce obrazoburczy,

że nazywam w nim “zabobonami" wiele poglą-

JÓZEF BOCHEŃSKI - STO ZABOBONÓW (Krótki filozoficzny słownik zabobonów).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: