Wykład nr 1
A WIADOMOŚCI WSTĘPNE. NAUKA O USTAWIE KARNEJ
I POJĘCIE PRAWA KARNEGO - prawo karne materialne a inne skodyfikowane dyscypliny prawa karnego
1) prawo karne w znaczeniu wąskim (sensu stricto) oraz w znaczeniu szerokim (czyli sensu largo).
a) Prawo karne materialne
Prawo karne w szerokim znaczeniu obejmuje również:
b) Prawo karne procesowe (formalne), zwane procedurą karną.
c) Prawo karne wykonawcze
2) prawo karne materialne powszechne oraz szczególne
a) Zgodnie przyjmuje się, iż przepisy Kodeksu karnego tworzą prawo powszechne.
b) Prawem szczególnym (czyli z określonych względów wyspecjalizowanym) jest:
- prawo karne skarbowe
- prawo karne
- prawo dotyczące odpowiedzialności nieletnich, uregulowane w ustawie z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich.(tekst jednolity: Dz. U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 ze zm.).
c) Prawo o wykroczeniach jako dziedzina blisko spokrewniona z prawem karnym. Przepisy należące do tej dziedziny zawiera głownie Kodeks wykroczeń z 1971 r., a w zakresie procedury – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia z 2001 r.
3) Prawo karne kodeksowe, czyli zawarte w Kodeksie karnym oraz pozakodeksowe, czyli zawarte w ustawach innych niż kodeks karny (np. przepisy karne występują w ustawie prawo prasowe, ustawie o ochronie danych osobowych, ustawie o usługach detektywistycznych, ustawie o przyrodzie, prawie łowieckim).
II NAUKA PRAWA KARNEGO A NAUKI POKREWNE
1. Nauka prawa karnego jest jedna z podstawowych nauk prawnych współtworzących rozbudowany system obowiązującego w Polsce prawa. Prawo karne jako dziedzina prawa pozytywnego, a więc jako zespół obowiązujących przepisów, jest przedmiotem badań dyscypliny naukowej – nauki prawa karnego.
Naukami pokrewnymi nauce prawa karnego są dziedziny zajmujące się różnymi aspektami przestępstwa, przestępczości, kary i jej wykonywania oraz stosowania prawa karnego. Taką dziedzina jest nauka procesu karnego. Do nauk pokrewnych zaliczamy też:
2. Kryminologię - - nauka o przestępczości i przestępcy. Kryminologia nie koncentruje się jednak na przestępstwie jako pewnej kategorii normatywnej, lecz dostrzega w nim przede wszystkim określone zjawisko psychosocjologiczne (fakt społeczny). O ile przedstawiciel dogmatyki prawa karnego stara się w pierwszej kolejności zbudować definicję przestępstwa (czyli określić je na płaszczyźnie normatywnej) , o tyle dla kryminologa , badającego rzeczywistość społeczną wraz z występującymi w niej przejawami patologii, liczy się głownie odpowiedź na pytanie: dlaczego ludzie popełniają przestępstwa, jaki jest obraz przestępczości oraz w jaki sposób można zapobiegać popełnianiu przestępstw.
3. Wiktymologię – nauka o ofierze przestępstwa. Zajmuje się zjawiskiem pokrzywdzenia przestępstwem oraz osoba pokrzywdzonego.
4. Kryminalistykę – nauka o metodach i środkach wykrywania przestępstw, wykrywania i ścigania sprawców oraz uzyskiwania i utrwalania środków dowodowych dla celów procesu karnego.
W ramach kryminalistyki wyróżnia się
- taktykę kryminalistyczną (np. taktykę przesłuchania, taktykę pościgu za sprawcą);
- technikę kryminalistyczną (wykorzystuje osiągnięcia różnych dziedzin naukowych dla tworzenia metod rekonstrukcji zdarzenia przestępnego i identyfikacji sprawcy). Należą tu: daktyloskopia (czyli badanie odcisków placów), mechanoskopia (badanie śladów narzędzi przestępstwa), badanie pisma, problematyka wariografu, badania osmologiczne, etc.
5. naukę o polityce kryminalnej – działalność organów państwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Obejmuje ona:
- politykę ustawodawczą państwa w zakresie tworzenia prawa karnego;
- politykę ścigania przestępstw;
- politykę wpływania na stosowanie przez sądy kar za poszczególne rodzaje przestępstw (tzw. polityka karna);
- politykę w zakresie wykonywania kary pozbawienia wolności (polityka penitencjarna).
III FUNKCJE PRAWA KARNEGO
1. Funkcja sprawiedliwościowa – historycznie pierwotna funkcja prawa karnego.
Kara pojawiła się w społeczeństwach pierwotnych jako instynktowna reakcja na przestępstwo, jako odpłata. Chodzi w niej o zaspokojenie poczucia sprawiedliwości osoby pokrzywdzonej przestępstwem.
2. Funkcja ochronna – oznacza, że prawo karne ma służyć ochronie pewnych dóbr, których istnienie i respektowanie składa się na pewien porządek społeczny.
3. Funkcja gwarancyjna – prawo karne powinno poprzez wyraźne określenie co jest przestępstwem a co nie jest, zagwarantować jednocześnie obywatelowi, że nie będzie on pociągnięty do odpowiedzialności karnej za czyny, których prawo za przestępstwo nie uważa. . Ta funkcja łączy się z zasadą nullum crimen sine lege i służy ochronie jednostki przed arbitralnym postępowaniem organów państwowych.
IV ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO
1. Konstytucja – art. 8 w związku z art. 87 (katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego)
Prawo karne musi odpowiadać standardom konstytucyjnym.
2. Umowy międzynarodowe mogą w dwojaki sposób wpłynąć na treść polskiego prawa karnego:
a) niektóre z nich formułują zobowiązania pod adresem państw – stron, aby w określony sposób ukształtowały swe ustawodawstwo. Tego rodzaju postanowienia wpływają na polskie prawo karne za pośrednictwem ustawodawcy.
b) szereg umów zawiera przepisy, które mogą być stosowane bezpośrednio – art. 91 ust. 1 i 2 Konstytucji PR.
- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
- Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
Określając katalog praw człowieka, ww. akty prawne wpływają na treść przepisów karnych obowiązujących w poszczególnych państwach. SN (wyrok z dnia 17.10.1991, II KRN 274/91, OSNKW 1992, nr 3-4, poz. 19) uznał, iż art. 15 MPPOiP, zakazujący stanowienia ustaw karnych z mocą wsteczną, wywiera skutek bezpośredni na polskie prawo karne i wobec tego wszelkie retroaktywne przepisy karne, jako sprzeczne z normą międzynarodową, nie mogą być stosowane, nawet jeśli ustawodawca takie przepisy w ustawie karnej zamieści.
c) Instytucja skargi do ETPC w Strasburgu
2. Judykatura i doktryna
V ZASADY PRAWA KARNEGO
1. Zasada odpowiedzialności karnej za czyn
Trzeba wyjaśnić trzy pojęcia:
a) czyn – zachowanie człowieka (w postaci działania lub zaniechania), postrzegalne zewnętrznie, świadome, pozostające pod kontrolą jego woli, celowe, mające znaczenie społeczne. Nie każde zachowanie jest przez prawo karne traktowane jako czyn. Nie będzie nim zachowanie podjęte pod wpływem vis absoluta, podczas snu, czy odruch bezwarunkowy. Nie każdy czyn musi się wiązać z naruszeniem przepisów prawa.
b) czyn zabroniony – czyn, którego popełnienia zabrania ustawa karna pod groźbą kary. Stanowi „podzbiór” w ramach pojęcia „czyn”. Ustawodawca, zabraniając popełnienia czynu zabronionego, musi dokładnie określić jego znamiona.
„
c) przestępstwo – czyn zabroniony, który charakteryzuje się jednocześnie trzema cechami. Jest bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy. Stanowi podzbiór pojęcia „cz.z.”. Każde przestępstwo jest cz.z., ale nie każdy cz.z. jest przestępstwem. Jeśli czyn sprawcy nie jest bezprawny albo nie jest zawiniony albo jego społeczna szkodliwość jest znikoma sprawca nie popełnia przestępstwa i nie może zostać ukarany.
2. Zasada winy – art. 1 § 3 k.k. – nie ma odpowiedzialności karnej bez winy – nullum crimen sine culpa. Jest to zasada kodeksowa, a nie konstytucyjna. Ustawodawca w Kodeksie karnym z 1997 r. przyjął normatywną teorię winy. Sprawca czynu zabronionego ponosi odp. karną tylko wtedy, gdy z popełnienia czynu można zrobić mu zarzut. Podstawowym warunkiem personalnej zarzucalności czynu (czyli winy) jest współcześnie występowanie określonej więzi psychicznej pomiędzy sprawcą a jego czynem. Nie można ponosić odp. karnej za samo spowodowanie jakiegoś skutku (tzw. odp. obiektywna).
3. Zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej
4. Zasada humanitaryzmu - art. 40 Konstytucji, art. 3 k.k., art. 4 k.k.w. – prawo karne powinno być ludzkie, tzn. wymagania stawiane przez nie powinny być na miarę możliwości ludzi, a stosowane kary i środki karne powinny być nie powinny być okrutne, nie powinny poniżać skazanego ani wyrządzać mu zbędnych dolegliwości, nadmiernych w stosunku do celów kary.
5.
6. Zasada nullum crimen sine lege – art. 42 Konstytucji, art. 1 § 1 k.k. Pełna nazwa tej zasady brzmi: Nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori. Wynikają z niej następujące zasady szczegółowe:
a) Nullum crimen sinelege scripta – prawo karne musi być prawem pisanym i zawartym w ustawie. Por. art. 8 i art. 87 Konstytucji. Zwyczaj, orzecznictwo oraz poglądy doktryny nie są źródłami prawa.
b) Nullum crimen sine lege certa – przepisy karne muszą opisywać przestępstwo w sposób maksymalnie dokładny. Zasada określoności i przejrzystości zakazu karnego. Ustawodawca realizuje te zasadę poprzez określenie 4 grup cech istotnych dla danego czynu zabronionego. Są to:
- znamiona przedmiotu (określenie, jakie dobro prawem chronione jest atakowane przez sprawcę czynu)
- znamiona strony przedmiotowej (określenie czynu, okoliczności modalnych, a przy przestępstwach materialnych także skutku i związku przyczynowego)
- znamiona podmiotu (kto może być sprawcą danego czynu)
- znamiona strony podmiotowej (stosunek psychiczny sprawcy do czynu, umyślność/nieumyślność, także motywacja i cel zachowania sprawcy).
Ustawodawca musi na tyle precyzyjnie określić cechy czynu zabronionego, aby z jednej strony można było odróżnić czyny zabronione od niezabronionych, a z drugiej – aby można było odróżnić poszczególne typy czynów zabronionych od siebie.
c) Nullum crimen sine lege stricta – zakaz stosowania analogii na niekorzyść oskarżonego. wynika wprost z art. 1 § 1 k.k. W myśl tej zasady, sprawca odpowiada jedynie za popełnienie czynu dokładnie takiego, jaki wyczerpuje znamiona określone w ustawie karnej, a nie za popełnienie czynu podobnego do takiego czynu. Zakaz ten nie obejmuje analogii na korzyść sprawcy.
d) Lex retro non agit – zakaz wstecznego (tzw. retroaktywnego) działania prawa. Ustawa wprowadzająca odp. karna lub ją zaostrzająca nie może działać wstecz, a zatem nie może dotyczyć sprawców, którzy popełnili czyn zanim ustawa weszła w życie. Ustawy retroaktywne są nie do pogodzenia z zasadami państwa praworządnego, gdyż zaskakują obywateli, którzy mieli prawo sądzić, że zachowując się w określony sposób, nie narażają się na odpowiedzialność karną.
e) Nulla poena sine lege - kara za przestępstwo musi być określona i przewidziana w ustawie obowiązującej w czasie popełnienia czynu.
VI Ogólne pojęcie przestępstwa
1. Definicja przestępstwa
przestępstwo – czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźba kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.
Wszystkie powyższe elementy muszą wystąpić łącznie, aby można było przyjąć przestępność danego zachowania.
a) Przestępstwo: art. 7 k.k.
- Zbrodnia – art. 7 § 2 k.k.
- Występek – art. 7 § 3 k.k.
b) Wykroczenie – art. 1 § 1 k.w.
2. Przestępstwo jako czyn człowieka
3. Czyn zabroniony . Ustawowe znamiona przestępstwa
Opis przestępstwa składa się z elementów, które nazywamy ustawowymi znamionami przestępstwa, a których występowanie w czynie sprawcy musi być stwierdzone, aby można było mu przypisać popełnienie określonego typu przestępstwa.
a) znamiona opisowe
b) znamiona ocenne
4. Bezprawność czynu, sprzeczny z prawem - czyn wypełniający ustawowe znamiona jakiegoś typu przestępstwa jest co do zasady czynem bezprawnym. Jednakże mogą wystąpić sytuacje, w których mimo że czyn formalnie będzie wypełniał ustawowe znamiona jakiegoś przestępstwa, to nie będzie jednak czynem bezprawnym, przeciwnie będzie legalny – zgodny z prawem. Chodzi tu o kontratypy, czyli okoliczności wyłączające bezprawność.
Wg prof. A. Zolla sprzeczny z normą sankcjonowaną będzie tylko taki czyn, który narusza lub co najmniej naraża na niebezpieczeństwo dobro prawne, a jednocześnie narusza wykształconą przez wiedzę i doświadczenie regułę postępowania z tym dobrem.
5. Wina – tylko czyn zawiniony może stanowić przestępstwo, zatem nie popełnia przestępstwa (choć może popełnić czyn zabroniony) ten, komu nie można przypisać winy w czasie czynu (np. nieletni, niepoczytalny). Prawo karne opiera się na odpowiedzialności subiektywnej, co oznacza, że sprawca czynu tylko wtedy może odpowiadać karnie za popełnienie przestępstwa, jeżeli można mu postawić zarzut winy. Wina musi być przypisana sprawcy w czasie czynu, czyli w czasie działania lub zaniechania działania, do którego sprawca był obowiązany (art. 6 § 1 k.k.). Z jednej strony wina stanowi uzasadnienie stosowania kary wobec sprawcy czynu przestępnego (funkcja legitymująca winy), z drugiej – stopień winy wyznacza granice wymierzonej sprawcy kary (art. 53 § 1 k.k. – kara nie może przekraczać stopnia winy) – funkcja limitująca winy.
6. Społeczna szkodliwość czynu – klarownie wyjaśnia tą kwestię komentarz pod red. T. Bojarskiego. Przestępstwem jest czyn społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.
a) Jest to element materialny w katalogu warunków przestępności ludzkiego zachowania, oznacza społeczna rację penalizacji określonych zachowań.. Nawiązuje do starej zasady, że drobiazgi w sensie społecznym nie powinny być traktowane jako przestępstwa. Materialne ujmowanie przestępstwa czyni ogólne pojęcie przestępstwa niezamkniętym, wprowadza możliwość jego elastycznej oceny. Ostatecznie to nie ustawa decyduje o granicach czynu zabronionego. lecz organ stosujący przepis.
b) Czyny zabronione mogą wykazywać różny stopień społecznej szkodliwości. Wyznacznikiem domniemanego stopnia społecznej szkodliwości jest chociażby podział czynów zabronionych na przestępstwa i wykroczenia; podział przestępstw na zbrodnie i występki; rozróżnianie typów podstawowych, kwalifikowanych i uprzywilejowanych. czy wreszcie samo zagrożenie karą konkretnego czynu zabronionego.
c) s. sz. jest kategorią stopniowalną. Jej znikomość prowadzi do zniesienia przestępności czynu i i obliguje do umorzenia wszczętego postępowania.
d) Ocena s.s.sz. jest wypadkową przesłanek przedmiotowych i podmiotowych, wymienionych w art. 115 § 2 k.k., który podaje kryteria stopniowania społecznej szkodliwości. Ustawodawca nie zdefiniował samego pojęcia społecznej szkodliwości, lecz określił, jakie okoliczności należy brać pod uwagę przy ocenie jej stopnia. K.k. wyróżnia różne stopnie społecznej szkodliwości:
– znikomy (art. 1 § 2 k.k., art. 100 k.k.)
- nieznaczny (art. 66 § 1 k.k., art. 59 k.k.)
- znaczny (art. 94 § 1 k.k.)
e) Sąd ma obowiązek zawsze badać stopień społecznej szkodliwości przy wymiarze kary (art. 53 k.k.).
7. Klasyfikacja przestępstw
Kryteria:
a) waga przestępstwa (art. 7 k.k.):
- zbrodnie – art. 7 § 1 k.k.
- występki – art. 7 § 2 k.k.
b) forma winy (art. 8 k.k.)
c) - umyślne
d) – nieumyślne
c) forma czynu
- przestępstwa z działania – mogą być popełnione tylko przez działanie: art. 197 k.k., art. 159 k.k.
- przestępstwa z zaniechania – mogą być popełnione tylko przez zaniechanie: art. 240 k.k., art. 162 k.k.
- przestępstwa, które mogą być popełnione przez działanie lub przez zaniechanie: art. 233 k.k.
d) znamię skutku – kryterium występowania wśród znamion danego typu przestępstwa znamienia skutku:
- formalne (bezsuktowe) – skutek nie należy do znamion: art. 212 k.k., 161 k.k.
- materialne (skutkowe) – skutek należy do znamion : art. 288 k.k., art. 156 k.k.
Pojęcie skutku w prawie karnym rozumiane jest szeroko. Jest to zmiana w świecie zewnętrznym, która może mieć różny charakter i która da się oddzielić od danego zachowania się.
e) typy przestępstw
- typ podstawowy: art. 148 k.k.
- typ kwalifikowany art. 148 § 2 i 3 k.k.
- typ uprzywilejowany: art. 148 § 4 k.k.
f) tryb ścigania
- przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego – zdecydowana większość, zasada na gruncie prawa karnego;
- przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego: art. 212 k.k., art. 216 k.k., art. 217 k.k. (naruszenie nietykalności cielesnej), art. 157 § 2 k.k.; art. 60 k.p.k.
- niektóre przestępstwa publicznoskargowe mogą być ścigane dopiero wówczas, gdy pokrzywdzony złoży wniosek o ściganie: zgwałcenie (art. 197 k.k.), kradzież na szkodę osoby najbliższej (art. 278 § 4 k.k.)
B ZASADY OBOWIĄZYWANIA USTAWY KARNEJ
1. Czas popełnienia przestępstwa – art. 6 § 1 k.k. – czas popełnienia czynu zabronionego to zawsze i tylko czas zachowania się sprawcy, tzn. czas działania lub zaniechania, co oznacza, że czas popełnienia czynu zabronionego może być tylko jeden. Nie jest czasem popełnienia czynu zabronionego moment wystąpienia skutku w wypadku przestępstw materialnych (skutkowych).
2. Miejsce popełnienia przestępstwa – decyduje o zakresie działania zasady terytorialności – art. 6 § 2 k.k.
Miejsc popełnienia przestępstwa może być kilka i wystarczy, by jedno z nich znajdowało się w Polsce, by można było zastosować zasadę terytorialności.
- instytucja przekazania - przejęcia ścigania – wyjątek od zasady terytorialności.
C STRUKTURA PRZESTĘPSTWA
Ustawowe znamiona przestępstwa – zawarte w ustawie cechy zdarzenia, których całokształt określa przestępstwo, a które musza być udowodnione w postępowaniu karnym, aby mogło nastąpić prawidłowe skazanie za przestępstwo.
Rodzaje znamion:
...
gosicka