Pamiętnik z powstania warszawskiego - opracowanie.doc

PAMIĘTNIK

Z POWSTANIA WASZAWSKIEGO

Życie i twórczość Mirona Białoszewskiego

   Twórczość Mirona Białoszewskiego zapewniła mu stałe miejsce w literaturze współczesnej. Najwięcej uznania zdobył sobie Pamiętnik z powstania warszawskiego oraz poezja lingwistyczna podnosząca do rangi przedmiotu lirycznych uniesień rzeczy codziennego użytku, a nawet odpady, wykorzystująca szczególne walory jeżyka potocznego, „niskiego”, który – w odnowionych układach składniowych i struktu­rach słowotwórczych – w oryginalny zaskakujący sposób prowadzi do poetyckich refleksji i wzruszeń. Przystępując do rozważań na temat zapisu obrazów z udręczonej powstaniem Warszawy, warto w ogólnym zarysie poznać twórczość autora tego nietuzinkowego dzieła, niezwykłego zarówno na tle innych utworów tego gatunku jak i wśród tekstów ukazujących losy ludzi podczas działań powstańczych w stolicy w 1944 r.

   Miron Białoszewski urodził się 30 czerwca 1922 r. w Warszawie, zmarł w tym samym mieście 17 czerwca 1983 r.1 Kształcił się w sto­licy i tam studiował polonistykę na tajnym uniwersytecie. Po upadku powstania został wywieziony na przymusowe roboty do Niemiec. Po powrocie do kraju pracował jako sortownik listów na poczcie, reporter w prasie codziennej. Kontynuował studia polonistyczne. Jako poeta debiutował w 1947 r. m.in. wierszami o tematyce powstańczej („Warszawa”). Publikował też swoje teksty w „Odrodzeniu”, pisywał piosenki i utwory dla dzieci.

   W 1955 r. wraz z L. Heringiem i L. Murawską Białoszewski założył eksperymentalny Teatr na Tarczyńskiej (w mieszkaniu L. E. Stefańskiego), później nazwany Teatrem Osobnym, dla którego pisy­wał również programy dramatyczne z wykorzystaniem własnych tek­stów. Teatr ten działał do 1963 r.

   Ważną datą w biografii M. Białoszewskiego był rok 1956 – wtedy ukazał się pierwszy tom poezji pt. Obroty rzeczy – Autora mylnie kojarzono z tzw. „pokoleniem 56”, ale dostrzeżono, że jest to twórca określony przez doświadczenia wojenne. Z dużym zainteresowaniem przyjmowano również kolejne tomy: Rachunek zachciankowy (1959), Mylne wzruszenia (1961), Było i było (1965). Największy sukces przy niósł Białoszewskiemu Pamiętnik z powstania warszawskiego opublikowany w 1970 r. Pisarz otrzymał w 1971 r. nagrodę ministra kultury i sztuki II stopnia. W 1973 r. ukazały się dramaty pt. Teatr Osobny i tom prozy Donosy rzeczywistości. Kolejne publikacje to proza: Szumy, zlepy, ciągi (1976), Zawał (1977) i poezja: Odczepić się (1978). Ukoronowaniem uznania dla twórcy było przyznanie mu w 1980 r. nagrody literackiej m. Warszawy.

   Zaskoczeniem dla czytelników i krytyków było podniesienie do rangi poetyckiego tematu przedmiotów codziennego użytku, zwykłych szarych rzeczy, zniszczonych sprzętów, obiektów należących do sfery kiczu, taniego jarmarku, często kalekich i skazanych na wyrzucenie. Z motywami tematycznymi współgra dążenie do wykorzystania mowy potocznej, a nawet nieporadnej czy wykolejonej, z błędami językowymi. Zapis codzienności opiera się niekiedy na prezentacji elementów przypomnianych, snów, spotkań, stopniowo przechodzi w rejestr układający się w całość – jakby dzien­nik czy kronikę rodową2 – by następnie rozwijać się w bardziej rozbu­dowane struktury ewoluujące w kierunku prozy. Małe historyjki, anegdoty, spostrzeżenia, opisy miejsc, reakcji ludzkich, stanów emocjonalnych i wyglądów rzeczy są podstawą Pamiętnika z powsta­nia warszawskiego.

   Miron Białoszewski był twórcą niezależnym, niepodporządkowanym ideologiom czy organizacjom. Jego dorobek wyróżnia się na tle literatury współczesnej oryginalną tematyką i sposobem ujęcia. Potrafił – wykorzystując realia codzienności i zwykłość „niskiego” języka – prowadzić czytelnika do wzruszeń oraz refleksji na wysokim szczeblu odbioru. Dokonał swoistego połączenia realizmu z metafizyką, szarości i powszedniości z poezją. Odnowił w ten sposób pojmowanie liryki. Przestała być zastrzeżona dla wielkich uniesień i estetycznych niepowtarzalnych przedmiotów – weszła w zwyczajne życie na zasadzie działań sprzężonych, tak jak codzienność wkroczyła do wierszy.

   Równie niezwykłym zjawiskiem na tle gatunku i relacji o powsta­niu warszawskim był Pamiętnik, najsłynniejsze dzieło prozą Mirona Białoszewskiego. Ponieważ niniejsze opracowanie jest poświęcone szczegółowej prezentacji tego tekstu, w tym miejscu poprzestaniemy jedynie na stwierdzeniu, że warto się z nim zapoznać w osobistej lek­turze oraz przemyśleć je w oparciu o nasze opracowanie.

Okoliczności powstania utworu

Pamiętnik z powstania warszawskiego przedstawia obrazy z okresu od l sierpnia do 9 października 1944 r., układające się w relację o zagładzie miasta prowadzoną z perspektywy cywila. Utwór wyrósł z osobistych doświadczeń autora, który w opisywanym przez siebie okresie przebywał w Warszawie. Od czasu przeżywania zagłady miasta do spisania spostrzeżeń, rozmów, rejestru faktów i sytuacji minęło ponad dwadzieścia lat. Nie jest to więc natychmiastowa relac­ja, ale prowadzona z długiego dystansu. Zastosowanie poszczegól­nych słów składających się na konkretny przywołany w tekście dia­log, nie może więc być oddaniem dokładnego brzmienia wypowiedzi z tamtego okresu. Jest to raczej sposób na odtworzenie atmosfery czasu zagrożenia, ucieczki, poszukiwania pożywienia, ratowania rannych – a więc klimatu dramatycznych chwil, które były udziałem samego autora. Pisarz stara się o zachowanie wartości dokumentalnej zapisu – pieczołowicie oddaje szczegóły topograficzne, okoliczności przemieszczania się ludzi, kiedy nie jest czegoś pewien, wyraźnie to sygnalizuje. Mimo upływu ponad dwudziestu lat od wydarzeń, Pamiętnik sprawia wrażenie świeżości i autentyczności relacji. Można je przypisywać sile doznań, które pozostały w pamięci pis­arza.

   Przyglądając się zdarzeniom i ludziom z pozycji cywilnego oby­watela ginącego miasta, Białoszewski dąży do ukazania, jak bardzo tragedia Warszawy dotknęła całą ludność – zwłaszcza narażonych na głód, rany i śmierć mieszkańców, którzy nie byli zaangażowani w walkę. Białoszewski miał wtedy 22 lata; nie należał do żadnej kon­spiracyjnej organizacji i nie brał udziału w walkach: jego Pamiętnik jest zapisem doświadczeń cywila. Pierwsze dni powstania przeżył na pograniczu zach. Śródmieścia i Woli, gdzie mieszkał z matką, następ­nie przedostał się z falą uciekinierów na Stare Miasto, a stąd pod koniec sierpnia z oddziałami powstańczymi do Śródmieścia. Tu przetrwał z ojcem i bliskimi do kapitulacji, po czym zesłany został do niemieckiego obozu pracy; do Warszawy powrócił w lutym 1945.3

   Pierwsze fragmenty Pamiętnika ukazały się w prasie w 1965 r.4 Całość została opublikowana w 1970 r. Utwór powstawał w latach sześćdziesiątych, w szczególnym dla naszego kraju okresie narastania kryzysu, totalitarnego terroru władzy, poniżania ludzi, nowej fali antysemityzmu, która zaowocowała wymuszonym wyjazdem z Polski wielu Żydów w 1968 r. Był to więc etap innych, ale także dotkliwych zagrożeń dla obywateli ówczesnej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, który mógł doprowadzić do przelewu krwi. Jak wiemy z historii, już po ukazaniu się utworu Białoszewskiego doszło do wystąpień robotników w obronie godności Polaka, właściwych warunków pracy i płacy, a także – w konsekwencji – w imię dążenia do uzyskania choćby niewielkiego obszaru swobody we własnym kraju. Protestom Polaków przewodzili stoczniowcy z Gdańska. Wypadki te doprowadziły do tragicznej w skutkach reakcji władzy – strzałów do gdyńskich stoczniowców (Grudzień 1970 r.) udających się do swojego zakładu pracy. Wydaje się, że nieprzypadkowo Miron Białoszewski właśnie u schyłku lat sześćdziesiątych dojrzał do wypowiedzenia nastrojów, lęków i w podtekście przestróg wynikających z zagłady osamotnionej w walce Warszawy w 1944 r.

   W polityce, prasie, radiu i telewizji obowiązywała swoista nowo-mowa, pustosłowie oparte na propagandzie sukcesu, ideologiczna demagogia. W poezji odnową języka zajęła się Nowa Fala. Ani do wydarzeń powstania, ani do czasu tworzenia Pamiętnika nie przy­stawała taka stylistyka. Nie był też tu stosowny ton heroicznej bohaterszczyzny. Jak gdyby z konieczności dzieło Białoszewskiego powstało w języku zupełnie odbiegającym od literackich stereotypów (to zagadnienie szerzej omawiamy w jednym z kolejnych rozdziałów).

   Pisarz uważał, że literatura powinna być tworzona w taki sposób, aby nadawała się do czytania na głos. W myśl tej idei Pamiętnik był właściwie tekstem mówionym (rejestrowanym na taśmie magneto­fonowej) a następnie spisywanym.

   Wpadłem na pomysł mówienia do magnetofonu, a przyjaciele z Żoliborza mi przepisali.

   „Pamiętnik” był najpierw pisany, ale potem to pisanie dyktowałem na magnetofon, żeby ktoś mógł to przepisać na maszynie. Więc prze­chodził cały przez ucho.5

   Jak sam pisarz wyznaje w utworze, powstał on z „gadania” przez dwadzieścia lat z ludźmi o tym największym i najważniejszym dla autora przeżyciu. Tekst zrodził się więc z osobistych emocji i doświadczeń, na które nakładały się też opowieści innych uczest­ników wydarzeń, a także z potrzeby sformułowania i przekazania innym relacji z „drugiego powstania warszawskiego” – jak je nazywał Białoszewski w odniesieniu do „pierwszego”, tzn. powstania w getcie.

Streszczenie

   Tekst poprzedza motto: Historia przyszła do mnie, a nie ja do niej. I przeszła się po nas fest.6

   Relacja rozpoczyna się od l sierpnia, od pierwszego dnia powsta­nia. Narrator (Miron) przedstawia wygląd ulicy i stan pogody tego dnia (mieszkał przy Chłodnej nr 40 z matką). Sytuacja była jeszcze normalna. Informuje czytelników, że pisze tekst z perspektywy czasu i przeżyć. Często wybiega w przeszłość, zwłaszcza kojarzy fakty i charakter zdarzeń z okresu powstania z tymi z września 1939 r. Zapewnia, że opisuje tylko prawdę, choć może dokładność niektórych detali nie jest wystarczająca. Teraz mam czterdzieści pięć łat, po tych dwudziestu trzech łatach, leżę na tapczanie cały, żywy, wolny, w dobrym stanie i humorze, jest październik, noc, 67 rok, Warszawa znów ma milion trzysta tysięcy mieszkańców (5).

   l sierpnia po południu, na prośbę matki, Miron udał się na ul. Staszica do kuzynki Teika po chleb. W drodze powrotnej zauważył zamieszanie, dowiedział się o zabiciu dwóch Niemców na Ogrodowej. Poszedł ze Staszkiem do Ireny R, koleżanki z tajnego uniwersytetu (o siódmej był umówiony z Haliną, która mieszkała na Chmielnej 32 z Zochą i Ojcem Mirona – zapis imion, pisownia wyrazu Ojciec – według M. Białoszewskiego). Słychać odgłosy strze­laniny. Trzeba było zostać na noc u Ireny.

   W deszczu i huku wystrzałów przebiegał drugi dzień powstania. Miron nie przyłączył się do walczących, ale uczestniczył w budowa­niu barykad, najpierw prowizorycznych, a potem solidnych, z płyt chodnikowych wyważanych łomami dostarczanymi przez tramwa­jarzy. Co pewien czas autor podaje ogólną sytuację na frontach II wojny, np. Na zachodzie szła od czerwca ofensywa aliantów przez Francję, Belgię, Holandię. I od Włoch. Front rosyjski stał na Wiśle. Warszawa weszła w drugi dzień powstania (7). W mieście ustaliło się kilka frontów, trwały walki o poszczególne części ulic. Z nadzieją czekano na nadciągający od Modlina front niemiecko-rosyjski. Kolejne wachy (kamienice opanowane przez Niemców, którzy strze­lali z okien) zagrażały ludziom. Słychać było pociski z dział, samolo­ty zrzucały bomby, czołgi miażdżyły barykady. Matka przybiegła do Ireny, by sprawdzić, co się dzieje z Mironem. W pochmurne dni 2 i 3 sierpnia – spadło dużo bomb, były pożary, budowanie barykad, ucieczki do piwnic i schronów. W bramie na Chłodnej zatknięto polską flagę. Niemcy zareagowali natychmiastowym ostrzałem. Rozeszła się wieść, że hitlerowcy wysadzili wachę na rogu Waliców. Zniszczono przy tym pięć kamienic. Wszędzie kłębił się rudoszary pył. Ludzie uciekali na Wolę, a następnego dnia ci sami i inni z Woli przed Ukraińcami, którzy mordują i palą na stosach ludzi. Została zdobyta wącha i Chłodna była wolna. Materiał ze zniszczonych kamienic wykorzystywano do budowy kolejnych barykad. Stale słychać naloty i spadające bomby. Pan Hanneberg podcinał i zrzucał druty tramwajowe, żeby zaplątały się pod czołgi. Jego dwaj synowie zginęli w powstaniu.

   Krakowskie Przedmieście zostało zniszczone. Polaków gnano przed czołgami, żeby powstańcy do nich strzelali. Za pomocą tych żywych tarcz Niemcy wdzierali się coraz głębiej, zaś powstańcy musieli ustępować. Stale ktoś mówi o zbombardowaniu kolejnych ulic.

   Miron postanowił wrócić do domu. Zastał tam dawną ich sublokatorkę, Żydówkę, którą nazywał Babu Steru. Teraz występowała pod nazwiskiem nieżyjącej Zosi Romanowskiej. Była to odważna kobieta, która z tupetem jeździła na pomoście tramwaju „Nur für Deutsche” (Tylko dla Niemców) i wykłócała się z Niemcami w tłoku (dobrze mówiła po niemiecku). Handlowała agrafkami, czeską biżuterią. Wyprowadziła się z kuchni Białoszewskich w obawie przed dozorczynią, która zorientowała się, że to Żydówka. Stefa przeżyła wiele wojennych przygód. Została aresztowana, kiedy ktoś podrzucił jej w tramwaju opaskę. Została wraz z innymi odbita przez powstańców. 5 sierpnia, w czasie powstania, po dwu latach, znowu zamieszkała z rodziną Białoszewskich.

   Trwają naloty, trzeba chować się w schronach, domy obracają się w gruzy, płoną. Ludzie modlą się, krzyczą, uciekają w popłochu z ulicy, potykają się o leżące ciała zabitych. Zbombardowano szkołę na Lesznie, zginął m.in. syn pani Górskiej. Ciągle ktoś wzywa do gaszenia pożarów, brakuje wody, podstawowym środkiem gaśniczym jest ziemia. Oprócz bomb spadają bombki zapalające, które trzeba szybko przysypywać ziemią. Miron z matką i Stefą w popłochu udają się do ciotki Józi na Ogrodową 49. Tam mężczyźni biją się siekierami, kobiety przy kuchniach – wybuchają różne konflikty. Bombardowanie się nasila, trzeba chronić się w piwnicy. Dochodzą wieści o mordowaniu przez Ukraińców. Kilkadziesiąt tysięcy osób zabito na samej Woli 5 i 6 sierpnia. Niektóre niedostrzeliwane pod­palono razem z tamtymi niby-zabitymi. Rzucało się ich na wspólne stosy. Ze szpitala Świętego Stanisława, róg Wolskiej i Młynarskiej (teraz Szpital Zakaźny nr 1), rozstrzeliwali i wyrzucali żywcem chorych przez okna na dziedziniec. Tam podpalali, jak szło. Żywych czy nie. Zagrzebywali na miejscu (18-19). Białoszewski dodaje, że jako dziennikarz widział rzędy ciał podczas ekshumacji w 1946 r.

   Pomógł sanitariuszce zanieść rannego do powstańczego szpitala w stronę Sądów. Inni obawiali się wyjść ze schronu. Miron zastanawia się, czy wtedy latały gołębie i dochodzi do wniosku, że chyba uciekły lub się pochowały. Warszawa była opanowana przez żywioł walki.

   Odwiedziwszy Irenę i jej dwie znajome w piwnicy na Chłodnej, Miron zaproponował im wyprawę w stronę Starówki, na Rybaki, gdzie spodziewał się zastać przyjaciela, Swena. Były tam dwupiętrowe żelbetowe bloki. Powstał projekt, żeby przepłynąć Wisłę a potem udać się w kierunku na Żerań i Jabłonną, gdzie stacjonują Rosjanie. Okazało się, że Miron zabrał z sobą klucze od domu, chciał wrócić, ale powstańcy go poinformowali, że tam są już Niemcy. Po wielu trudnościach Irena, Jadźka, Heńka i narrator docie­rają do celu. Okazuje się, że Swen, jego narzeczona, Matka, ciotka, jej syn Zbyszek, pani Ad. (autor używa skrótów niektórych nazwisk) z małą córeczką śpią w schronie.

   Życie mieszkańców Warszawy przeniosło się do piwnic. Tam na prowizorycznych legowiskach nocowali, gotowali na kuchniach zro­bionych z trzech cegieł, spacerowali połączonymi korytarzami piwnicznymi, modlili się, słuchali radiowych wiadomości, przekazy­wali sobie gazetki powstańcze wydawane przez różne organizacje (zwłaszcza AK i AL), w wyznaczonym miejscu załatwiali potrzeby fizjologiczne, gromadzili wodę na wypadek pożaru. Nauczyli się żyć w nienormalnych warunkach, by za wszelką cenę chronić się przed pociskami i bombami. Nad tym podziemnym miastem w pewnych dzielnicach toczyła się zacięta walka, w innych było spokojnie, rosły rośliny. Wojna doprowadziła do tego, że nie tylko wybrzeża, ale i Aleje Jerozolimskie były obsiane i obkwitłe w lipcu kartoflami (25).

   7 sierpnia wyjaśniło się, że przepłynięcie Wisły jest niemożliwe. Nawet w nocy Niemcy pilnują i strzelają. Narrator przypomina sobie, jak żałował, że nie było go w Warszawie podczas słynnego 12-godzinnego bombardowania Warszawy 25 września 1939 r. Teraz, kiedy był w centrum zdarzeń, najchętniej by stąd uciekł.

   Siostry Sakramentki (pisownia z wielkiej litery – za M. Białoszewskim) wydawały przy ul. Starej darmowe obiady do ok. 13 sierpnia. Chętnie z nich korzystano, bo kończyła się żywność. Wyskakiwano na podwórze po dynie, które zaraz zjadano.

   Autor opisuje zabytkowe budowle, m.in. należące do zgromadzeń zakonnych, kościoły, bramy – wspomina o stylu architektonicznym, o detalach zdobiących wnętrza i frontony.

   Powstańcy starali się utrzymać najważniejsze obiekty w swoich rękach: wodociągi, elektrownię na Powiślu, magazyny żywności na Stawkach. Z czasem tracili kolejne pozycje i dzielnice. Zaczynało brakować wody, trzeba było chodzić po nią w miejsca, gdzie w wodociąg trafiła bomba lub do odległych studni. Łączność odbywała się kanałami – informacje przenosiły dziewczęta i mali chłopcy.

   Próba przeprowadzki do tunelu, do odnalezionej ciotki Trocińskiej, okazała się nieporozumieniem – podczas gdy na górze panowały upały, pod ziemią w przeciągu było bardzo zimno. Trzeba było ulokować się na nowo w piwnicy. Swen zaangażował się w prowadzenie wspólnych modlitw przy ołtarzu. On i autor Pamiętnika napisali litanię z prośbami wynikającymi z aktualnych potrzeb. Oto jej fragment:

   Jej tekst rozpropagował w piwnicach pewien inżynier. Stała się wówczas bardzo popularna.

   Rozeszła się wieść, że Niemcy wprowadzili do walki nową broń („V”). Pewnego dnia nie wrócił na noc tramwajarz. Poszukiwanie nie dało rezultatu. Powstańcy nie mieli wystarczająco dużo broni i żywności. Alianci próbowali dokonywać zrzutów, ale było ich mało i najczęściej upadały na stronę Niemców. Było coraz więcej ciężko rannych. W piwnicach powstawały kolejne szpitale. 13 sierpnia Niemcy podstępnie doprowadzili do śmierci wielu ludzi. Pozwolili Polakom zdobyć czołg, a kiedy ci w euforii prowadzili go ulicami wśród wiwatujących tłumów, doszło do wybuchu.

   Kończyły się suchary zgromadzone przez Mamę Swena. Jedna z sąsiadek poprosiła chłopców o przyniesienie mąki z jej mieszkania – trochę dla niej, resztę dla swoich. Widmo głodu było przerażające – mimo strachu Swen i Miron przynieśli żywność. Kolejna wyprawa w tym celu omal nie zakończyła się katastrofą (pocisk), ale też była uwieńczona sukcesem (Miron uciekł, Swen przyniósł mąkę).

   Warszawa paliła się. Powstanie nie poruszyło reszty Polski. Wojska radzieckie nie przyszły z pomocą. Siły walczących i zapasy żywnoś­ci oraz broni kurczyły się. Niemcy zdobywali kolejne ulice i dziel­nice. Ludzie stale nasłuchiwali odgłosów bomb. Niektóre okazywały się niewypałami. Autor starał się oddać odgłosy, świsty, podmuchy, wybuchy przy pomocy odpowiednio dobranych i zapisanych głosek, np. wh...sz...wh rzsz...wh...sz (49).

   Wspólnym wysiłkiem, metodą taśmową, wymieniono wodę w beczce przeciwpożarowej, która coraz bardziej śmierdziała i była źródłem konfliktów.

   15 sierpnia, w uroczystość Matki Bożej Królowej Polski i cudu nad Wisłą (1920), modlono się na wspólnej mszy św. (około 500 osób) w piwnicznej kaplicy. Był to piętnasty dzień powstania. Mówiono o Rosjanach, którzy nie reagują, czekano na drugi cud. Msza zakończyła się pieśnią Boże, coś Polskę... Znowu zaczęło się bom­bardowanie. Paliły się zabudowania Sakramentek, a one zabijały zwierzęta i rozdawały ludziom, opatrywały rannych – z sióstr klauzurowych, ukrytych za kratą, stały się działaczkami, wspomagały też wojsko, które część żywności oddawało cywilom (niestety, mięso nieświeże).

   Miron postanowił odwiedzić ciotkę Lipmcię (Olimpie) i babkę Franię (ciotkę Mamy i jej córkę), żeby dowiedzieć się czegoś o swo­jej Matce (ciągle sam miał klucze od mieszkania). Z trudem dotarł na Bielańską 16 do ciotki oraz do pałacu do babci. Niczego się nie dowiedział, poza tym, że na Chłodną nie uda się dojść, ale został dobrze nakarmiony gęstym krupnikiem.

   Miron przypomina wrzesień 1939 r., klęskę, śpiewaną po pod­wórzach piosenkę Dnia pierwszego września. Wówczas wydawało się, że z Warszawy pozostały gruzy, a tymczasem całkowite zniszcze­nie dokonało się później: podczas likwidacji getta i w powstaniu warszawskim. Miron przypomina Wielkanoc 1943 r., kiedy Polacy świętowali, korzystali z rozrywki w lunaparku na placu Krasińskiego, gdy paliło się getto i wiało gęstym dymem. Ocenia, że powstańcy źle obliczyli siły Niemców. Warszawa wciąż żyła nadzieją na pomoc. Ludzie obawiali się, że Niemcy wejdą do piwnic i wymordują ich granatami. Kobiety zaczęły nawoływać do poddania się.

   17 sierpnia, w dzień św. Jacka i św. Mirona, narrator poszedł do kościoła św. Jacka. W jego wnętrzu jeszcze groźniej brzmiały odgłosy pocisków i „szafy”, która potrafiła wyrwać w górę cztery piętra. W gazetce zamieszczono wiadomość o zbombardowaniu katedry. Mówiono, że tam, wśród barykad z konfesjonałów i worów z cukrem, toczyła się walka. Podobnie we wnętrzu kościoła Świętego Krzyża (powstańcy na kościele. Niemcy na organach – 62).

   Narrator opisuje metody przeprawiania się w inne miejsca kanałami, rozmowy prowadzone w kolejce do latryny, zbiorowe mod­litwy w poszczególnych piwnicach, gotowanie i jedzenie, w które sypał się tynk z sufitu podczas wybuchów bomb. Miron żartobliwie stwierdza, że w czasie wojny następuje wybuch matriarchatu – kobie­ty z troski o bliskich nakazują kryć się, nie wychodzić. Z miasta znikają zwierzęta – psy i koty. Są przedmiotem polowania (głód staje się coraz bardziej dotkliwy).

   W Warszawie było 55 tysięcy powstańców. Często do różnych prac angażowali cywilów. Takie akcje były bardzo ryzykowne. Miron opisuje przenoszenie barykady, zakończone upuszczeniem przez kogoś blachy i błyskawicznym ostrzałem. Ludzie stale się przemieszczają. Uciekają w pozornie spokojniejsze miejsca. Przybywają też znajomi – Lusia Romanowska z Mareczkiem, jej matka – pani Rymińska i ciotka tejże – pani Zosia. Następuje wymia­na informacji, co dzieje się w różnych dzielnicach. Po zbombardowa­niu bloku przyszedł ksiądz, który udzielił ostatnich sakramentów. Po odmówieniu Spowiedzi powszechnej wszyscy przyjęli komunię świętą z pragnienia (74) – nie było opłatków.

   Przeniesienie się do dużego schronu nie dawało poczucia bez­pieczeństwa. Można było wyjść z zagrożonych terenów kanałami, ale trzeba było mieć specjalną przepustkę. Podjęto decyzję o ucieczce do Sakramentek. Po nocnej pracy z 25 na 26 sierpnia przy okopach Miron wraz z bliskimi wyruszył w nowe miejsce. Została tylko ciotka Zosia. Wejście po odsłoniętej skarpie było bardzo ryzykowne. Trzeba było pomagać pani Rymińskiej. Wysypały się przy tym nie­sione przez narratora suchary. W obawie przed głodem starał się jak najwięcej zebrać, ryzykując życiem. U Sakramentek był nieludzki tłok (tysiąc osób pod kościołem). Kolejne miejsca też już były zajęte (ludzie chronili się w kościołach i pod gruzami wielkich budowli oraz w innych ocalałych choć w części budynkach). Po wędrówkach i rozczarowaniach postanowili zostać w piwnicach Izby Rzemieślniczej przy ul. Miodowej. Ułożyli nowe legowiska z desek, zbudowali kuchnię z cegieł. Chodzili...