Teoretyczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa.pdf

TEORETYCZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU ROLNICTWA Z UWZGLÊDNIENIEM PROCESÓW ...

TEORETYCZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU ROLNICTWA

Z UWZGLÊDNIENIEM PROCESÓW GLOBALIZACJI

I MIÊDZYNARODOWEJ INTEGRACJI

Mieczys³aw Adamowicz

Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu SGGW w Warszawie

Kierownik: prof. dr hab. Mieczys³aw Adamowicz

S³owa kluczowe: rolnictwo, uwarunkowania rozwoju, integracja europejska

Key words: agriculture, development condiotions, european integration

S y n o p s i s: Przedstawiono i zanalizowano wspó³czesne uwarunkowania rozwoju

rolnictwa ze szczególnym uwzglêdnieniem procesów globalizacji i integracji miêdzyna-

rodowej. Przedstawiono g³ówne kierunki zmian strukturalnych, trendy rozwoju rolnic-

twa, istotê i g³ówne nurty globalizacji, globalizacjê rolnictwa i agrobiznesu, integracjê

regionaln¹ jako sk³adnik procesów globalizacji oraz sposób ochrony przed jej skutkami,

zjawisko postêpu w rolnictwie jako sk³adowy element globalizacji oraz znaczenie globa-

lizacji dla rolnictwa w Polsce.

WSTÊP

Podejmuj¹c wypowied na temat uwarunkowañ rozwoju rolnictwa nale¿a³oby najpierw

zadaæ pytanie, jak postrzegamy wspó³czesne rolnictwo i jakie ma ono znaczenie dla ludzi

ró¿nych pañstw i regionów. Wyobra¿enie o rolnictwie i jego roli bêdzie z pewnoci¹ ró¿ne

w poszczególnych krajach, na ró¿nych kontynentach, wród mieszkañców miast i na ob-

szarach wiejskich bêd¹cych na ró¿nym poziomie rozwoju spo³eczno-gospodarczego. Wspó³-

czesne rolnictwo jest pojêciem bardzo pojemnym, z³o¿onym, ró¿norodnym i podlegaj¹cym

szybkim zmianom. W dalszym ci¹gu w skali ogólnej ma wielkie znaczenie dla rozwoju w

trzech p³aszczyznach: w sferze oddzia³ywania na wzrost i rozwój ekonomiczny, w sferze

kszta³towania warunków ¿ycia ludnoci i w sferze us³ug rodowiskowych. Znaczenie tych

sfer jest inne w krajach opieraj¹cych jeszcze swoj¹ gospodarkê na rolnictwie, w krajach

uprzemys³owionych i zurbanizowanych, czy w krajach znajduj¹cych siê w fazie transforma-

cji spo³eczno-gospodarczej.

Na pocz¹tku XXI wieku wci¹¿ jeszcze na wiecie jest du¿a liczba krajów, w których

rolnictwo nadal ma fundamentalne znaczenie, daj¹c zatrudnienie przewa¿aj¹cej liczbie ak-

tywnych zawodowo i dostarczaj¹c 1/3 Produktu Krajowego Brutto (PKB). W krajach tych

3/4 ludzi zamieszkuje obszary wiejskie, a wiêkszoæ z nich to ludzie ubodzy. W tych to

krajach rolnictwo nadal stanowi podstawê wzrostu ekonomicznego i g³ówny sposób na

ograniczenie ubóstwa [The World...2008]. Szans¹ dla tych krajów jest rewolucja technolo-

giczna i wzrost produktywnoci w drobnych gospodarstwach rolnych.

ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, SERIA G, T. 94, z. 2, 2008

M. ADAMOWICZ

W znajduj¹cych siê na przeciwleg³ym biegunie krajach uprzemys³owionych i zurba-

nizowanych, posiadaj¹cych dobrze rozwiniêt¹ gospodarkê pozarolnicz¹, bezporednia pro-

dukcyjna rola rolnictwa w gospodarce jest diametralnie mniejsza, chocia¿ rolnictwo jest tu

na ogó³ silnie subsydiowane (Szwajcaria, Norwegia, Japonia, USA). W rolnictwie krajów

najwy¿ej rozwiniêtych zatrudnionych jest 2-3% czynnych zawodowo i wytwarza ono nie-

wiele mniej PKB oraz stanowi bazê dla rozwoju pozarolniczych funkcji obszarów wiejskich.

W krajach tych rolnictwo stanowi jednak podstawê wysoko rozwiniêtego agrobiznesu,

przemys³u przetwórczego i us³ug, które dostarczaj¹ znaczn¹ czêæ PKB. W zurbanizowa-

nych krajach pozaeuropejskich ubóstwo skupia siê g³ównie w miastach, ale tak¿e jest obec-

ne na wsi. W krajach zurbanizowanych i uprzemys³owionych skala ubóstwa jest niewielka,

jednak ludzie ubodzy stanowi¹ znaczn¹ czêæ ludnoci wiejskiej. W krajach tych istotna

jest rola rolnictwa jako sektora wa¿nego dla rodowiska, kreacji us³ug rodowiskowych i

innych us³ug w postaci dóbr publicznych.

Miêdzy tymi dwoma skrajnymi grupami znajduje siê ca³a gama krajów o ró¿nym pozio-

mie rozwoju rolnictwa i ró¿nym znaczeniu tego sektora w gospodarce narodowej. S¹ tu

zarówno przechodz¹ce modernizacjê rolnictwa kraje rolnicze oraz kraje zurbanizowane re-

gionów rozwijaj¹cych siê, postsocjalistyczne kraje przechodz¹ce transformacjê spo³eczno-

ekonomiczn¹, jak i uprzemys³owione i zurbanizowane kraje Europy.

W krajach o gospodarce przejciowej, podlegaj¹cej transformacji, znaczenie rolnictwa

wynika g³ównie z oddzia³ywania na rynki pracy i rozwój wielofunkcyjnoci obszarów wiej-

skich, ale jednoczenie wa¿ne spo³ecznie s¹ tu koszty subsydiowania i wspierania po¿¹da-

nych zmian technologicznych i strukturalnych w rolnictwie i na obszarach wiejskich.

Zakres opracowania nie pozwala na ustosunkowanie siê do rozwoju rolnictwa we

wszystkich wymienionych grupach krajów. Rolnictwo polskie wykazuje wiele cech rolnic-

twa krajów przechodz¹cych transformacjê, lecz jednoczenie zbli¿a siê do modelu rolnictwa

krajów uprzemys³owionych. W odró¿nieniu jednak od wiêkszoci tych krajów Polska nie

nale¿y do grupy pañstw wysoko zurbanizowanych.

Procesy transformacji mo¿na zaliczyæ do g³ównych uwarunkowañ rozwoju polskiego

rolnictwa. Inne, wa¿ne uwarunkowania to zachodz¹ce spontanicznie i nie daj¹ce siê kszta³-

towaæ procesy globalizacji oraz wiadomie kszta³towane przez grupy pañstw procesy miê-

dzynarodowej (regionalnej) integracji. Wa¿nym, powszechnie wystêpuj¹cym uwarunko-

waniem jest te¿ postêp technologiczny (techniczny, biologiczny, organizacyjny) w rolnic-

twie i ca³ej gospodarce ¿ywnociowej oraz zmiany kulturowe zachodz¹ce w spo³eczno-

ciach wiejskich. W opracowaniu skupiono siê na analizie oddzia³ywania procesów globa-

lizacji ekonomicznej i miêdzynarodowej integracji gospodarczej na rozwój i funkcjonowanie

rolnictwa. Logicznym przejciem do tej analizy mo¿e byæ przedstawienie g³ównych kierun-

ków zmian strukturalnych i trendów rozwojowych rolnictwa.

G£ÓWNE KIERUNKI ZMIAN STRUKTURALNYCH I TRENDY ROZWOJOWE

ROLNICTWA

Do istotnych zmian i procesów, które zachodz¹ w rolnictwie wielu krajów w ostatnim

dwudziestopiêcioleciu mo¿na zaliczyæ:

wzrost produkcji, zwiêkszenie produkcyjnoci rolnictwa i efektywnoci wykorzystania

nak³adów,

TEORETYCZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU ROLNICTWA Z UWZGLÊDNIENIEM PROCESÓW ...

marginalizacja (kurczenie siê) gospodarczej roli rolnictwa w gospodarce narodowej i

gospodarce lokalnej,

nasilenie konkurencyjnoci miêdzynarodowej i miêdzysektorowej,

narastanie wra¿liwoci konsumentów w sferze jakoci i bezpieczeñstwa ¿ywnoci przy

zwiêkszaniu si³y rynkowej wielkich sieci detalicznych handlu ¿ywnoci¹,

wzrost znaczenia postêpu rolniczego, wiedzy i niematerialnych form kapita³u w proce-

sach produkcyjnych i w funkcjonowaniu rolnictwa,

wzrost wielofunkcyjnoci rolnictwa i pozarolniczych form gospodarowania na obsza-

rach wiejskich oraz uwiadomienie potrzeby oparcia rozwoju rolnictwa na koncepcji

rozwoju zrównowa¿onego,

s³abniêcie spo³ecznego i politycznego poparcia dla polityki protekcjonizmu, subsydio-

wania i interwencjonizmu rolniczego.

W omawianym okresie rolnictwo rozwija³o siê na tyle szybko, ¿e w skali wiatowej by³o

zdolne nad¹¿aæ za wzrostem efektywnego popytu na ¿ywnoæ. Chocia¿ w dalszym ci¹gu

oko³o 800 milionów ludzi na wiecie nie ma poczucia bezpieczeñstwa ¿ywnociowego, to

sytuacja wy¿ywienia wiata nie tylko w krajach wy¿ej rozwiniêtych zosta³a rozwi¹zana, ale

poprawi³a siê ona tak¿e w wiêkszoci krajów rozwijaj¹cych siê. Rolnictwo krajów uprzemy-

s³owionych ogromnie powiêkszy³o zdolnoci wytwórcze przez procesy modernizacji, zwiêk-

szenie nak³adów pochodzenia przemys³owego, zastosowanie postêpu biologicznego, spe-

cjalizacjê produkcji, koncentracjê i kooperacjê z sektorami zaopatrzenia, przemys³u i handlu.

W krajach wysoko rozwiniêtych nowoczesne, rynkowo zorientowane i subsydiowane go-

spodarstwa rolne s¹ w stanie wytwarzaæ produkcjê przewy¿szaj¹c¹ znacznie ch³onnoæ

rynku wewnêtrznego. W krajach rozwijaj¹cych siê zastosowanie postêpu biologicznego i

nowoczesnych technologii produkcji skutkowa³o równie¿ zwiêkszeniem produkcji i po-

wstaniem nadwy¿ek eksportowych. Wzrost produktywnoci i produkcji na ca³ym wiecie

limituje i tak ograniczone mo¿liwoci eksportowe, co ³¹cznie z ma³¹ ch³onnoci¹ rynków

wewnêtrznych stwarza bariery i ograniczenia dla rozwoju rolnictwa oraz wzmacnia sta³¹

tendencjê do obni¿ania cen realnych surowców rolnych. Potrzeba utrzymywania zatrudnie-

nia w rolnictwie i akceptowalnego poziomu dochodów rolniczych sankcjonuje stosowanie

interwencjonizmu rolnego i ró¿nych form subwencji oraz wsparcia dla rolnictwa, zw³aszcza

w krajach rozwiniêtych gospodarczo. W zwi¹zku z rozwojem nowych technologii produkcji

rolniczej pojawi³y siê nowe problemy i zagro¿enia, zw³aszcza natury rodowiskowej i zdro-

wotnej. Zmiany klimatu, degradacja rodowiska, wzrastaj¹ca konkurencja ze strony sekto-

rów nierolniczych o grunty i wodê, wzrastaj¹ce ceny energii i innych nak³adów przemys³o-

wych, wzrastaj¹ce koszty innowacji stwarzaj¹ problemy rozwojowe, zwiêkszaj¹ poczucie

ryzyka i niepewnoci co do dalszych tendencji rozwojowych. Istniej¹ powa¿ne przes³anki

do tego, ¿e ceny ¿ywnoci przestan¹ spadaæ, co mia³o miejsce dotychczas w wielu krajach,

a odwrócone trendy mog¹ przekszta³ciæ siê w sta³¹ tendencjê wzrostow¹. Stawia to pod

znakiem zapytania s³usznoæ dotychczasowych d¹¿eñ do ograniczania produkcji w krajach

wysoko rozwiniêtych i subsydiowania zarówno producentów, jak i konsumentów ¿ywno-

ci. Rozpatruj¹c globalne potrzeby wy¿ywieniowe szacuje siê, ¿e dla zaspokojenia wzrasta-

j¹cego popytu produkcja ¿ywnoci w pierwszych 30 latach XXI wieku powinna siê powiêk-

szyæ o oko³o 50% w sektorze zbó¿ i a¿ o 85% w sektorze miêsnym. Do tego trzeba dodaæ

wzrastaj¹ce zapotrzebowanie na wytwarzan¹ przez rolników bioenergiê, która to dzia³al-

noæ ju¿ obecnie przyczynia siê do wzrostu cen ¿ywnoci [The World Bank... 2008].

M. ADAMOWICZ

Prawid³owoci rozwoju gospodarczego wskazuj¹ na d³ugofalowy trend kurczenia siê

bezporedniej roli rolnictwa w gospodarce narodowej. Mo¿na to obserwowaæ przez wska-

niki udzia³u rolnictwa w wytwarzaniu produktu krajowego brutto i w zatrudnieniu. Charak-

terystyczne jest przy tym, ¿e im ni¿szy poziom rozwoju tym wiêksze ró¿nice miêdzy udzia³em

w tworzeniu PKB i w zatrudnieniu, które zmniejszaj¹ siê przy przechodzeniu na wy¿szy

poziom rozwoju gospodarczego. W krajach uprzemys³owionych wysoko rozwiniêtych te

proporcje wyrównuj¹ siê i w obydwu przypadkach spadaj¹ do oko³o lub poni¿ej 5%. W

Polsce nadal wystêpuj¹ du¿e dysproporcje miêdzy udzia³em rolnictwa w zatrudnieniu i

tworzeniu dochodu, przekraczaj¹ce 10 punktów procentowych. S¹ kraje o wysokiej produk-

tywnoci rolnictwa, w których dochody rolnicze przewy¿szaj¹ przeciêtny poziom docho-

dów w gospodarce albo niewiele im ustêpuj¹. W Polsce dysparytet dochodowy na nieko-

rzyæ rolnictwa jest znaczny.

Mimo wzrostu produktywnoci i efektywnoci wytwarzania w rolnictwie bêdzie zacho-

dzi³ dalszy proces kurczenia siê rolnictwa jako dzia³u wytwórczego w gospodarce narodo-

wej. Istotne s¹ jednak¿e granice tego kurczenia siê, które mo¿e przybraæ niebezpieczny

kszta³t marginalizacji. Niedopuszczenie do marginalizacji rolnictwa le¿y w interesie nie tylko

rolników, ale i konsumentów, jako ¿e ¿ywnoæ zaspokaja podstawowe potrzeby wszystkich

ludzi. Zagro¿eniem dla marginalizacji rolnictwa w krajach wysoko rozwiniêtych i dokonuj¹-

cych transformacji mo¿e byæ, postulowane w ramach negocjacji WTO, wiêksze otwarcie na

konkurencjê miêdzynarodow¹ na wiatowych rynkach rolnych. W przypadku pe³nej libera-

lizacji wymiany miêdzynarodowej i swobodnego przebiegu procesów globalizacji rolnictwo

europejskich krajów bêd¹cych cz³onkami Unii Europejskiej nie by³oby w stanie sprostaæ

konkurencji rolnictwa krajów rozwijaj¹cych siê i krajów rozwiniêtych posiadaj¹cych ko-

rzystne warunki rodowiskowe i spo³eczne dla rolnictwa.

Oprócz presji wynikaj¹cej z konkurencyjnoci miêdzynarodowej rolnictwo uczestniczy

ci¹gle w konkurencji wewnêtrznej m.in. o grunty, których znaczna czêæ, zw³aszcza w oto-

czeniu miast, wypada z produkcji, o kwalifikacje zatrudnionych poziom edukacji i w ogóle

kapita³u ludzkiego w rolnictwie jest ni¿szy ni¿ w innych sektorach gospodarki, o odzyska-

nie wytworzonej wartoci, która w procesach wymiany rynkowej przep³ywa do innych

sektorów w wyniku s³abej pozycji konkurencyjnej rolnictwa na rynkach wewnêtrznych itp.

Ta konkurencja nasila proces spo³eczno-ekonomicznego zró¿nicowania w obrêbie gospo-

darstw rolnych wykazuj¹cych ró¿n¹ zdolnoæ konkurencyjn¹ na rynku, jak i miêdzy regio-

nami i obszarami produkcyjnymi.

Funkcjonowanie wewnêtrznych mechanizmów rynkowych i presja konkurencji miê-

dzynarodowej powoduj¹, ¿e znaczna czêæ gospodarstw rolnych przybiera strategie cha-

rakterystyczne dla przedsiêbiorstw komercyjnych, których celem staje siê maksymalizacja

zysku [Sobiecki 2007]. Komercjalizacja rolnictwa w skali wewnêtrznej wzmacnia polaryzacjê

wewnêtrzn¹, której efektem jest kszta³towanie siê obok sektora komercyjnego tak¿e sektora

rolnictwa wielofunkcyjnego oraz socjalnego. Komercjalizacja miêdzynarodowa rolnictwa

mo¿e prowadziæ do zmian przestrzennego zagospodarowania ziemi rolniczej oraz zmian

rozmieszczenia produkcji miêdzy kontynentami i krajami. Takie zagro¿enie wzmacnia siê

przez procesy globalizacji.

Wprawdzie wystêpuje brak ¿ywnoci w wielu krajach wiata w iloci niezbêdnej dla

zaspokojenia fizjologicznych potrzeb ¿ywnociowych i wystêpuje w nich brak bezpieczeñ-

stwa ¿ywnociowego w sensie efektywnego dostêpu do ¿ywnoci, to rynki produktów

rolnych w wysoko rozwiniêtych krajach s¹ dobrze nasycone, tzn. wystêpuj¹ nadwy¿ki

TEORETYCZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU ROLNICTWA Z UWZGLÊDNIENIEM PROCESÓW ...

poda¿y. W tych krajach wiadomie ograniczana jest poda¿, a uwaga koncentruje siê na

kwestiach strukturalnych poda¿y, szerokiej oferty asortymentowej oraz jakoci i zapewnie-

nia bezpieczeñstwa zdrowotnego ¿ywnoci. O rozwoju rolnictwa i mo¿liwoci zwiêkszania

produkcji rolniczej decyduje popyt wewnêtrzny i mo¿liwoci eksportowe. G³ównie od po-

staw i preferencji konsumentów krajowych zale¿y to, czy gospodarstwa rolne i przedsiê-

biorstwa wytwarzaj¹ce ¿ywnoæ zrealizuj¹ swoje cele produkcyjne i dochodowe.

Procesy globalizacji produkcji i handlu ¿ywnoci¹ u³atwiaj¹ przep³yw samych produk-

tów z miejsc nadwy¿kowych do rejonów deficytowych, przyspieszaj¹ dyfuzjê innowacji w

sferze produktów i procesów wytwarzania oraz ujednolicaj¹ kulturowe i spo³eczne wzorce

zwi¹zane z ¿ywnoci¹, jej produkcj¹, obrotem i konsumpcj¹. Szczególnej rangi nabiera za-

pewnienie bezpieczeñstwa ¿ywnociowego oraz jakoæ coraz bardziej zró¿nicowanych form

produktów spo¿ywczych. ¯ywnoæ w czasach wspó³czesnych stawa³a siê dotychczas

wzglêdnie coraz tañsza, st¹d konsumenci byli coraz bardziej wymagaj¹cy wobec jakoci

kupowanych produktów. G³êbokie przetwarzanie ¿ywnoci nie zawsze jednak poprawia jej

cechy smakowe i od¿ywcze.

W miarê podwy¿szania standardu ¿ycia przeciêtny konsument wydaje coraz mniejsz¹

czêæ swoich dochodów na ¿ywnoæ. Jednoczenie staje siê on coraz bardziej wymagaj¹cy

odnonie jakoci, bezpieczeñstwa i cech dietetycznych produktów ¿ywnociowych. Wzra-

staj¹ce zró¿nicowanie wymagañ i upodobañ konsumentów, którzy zwracaj¹ wiêksz¹ uwagê

na zale¿noci miêdzy diet¹ a zdrowiem, przek³ada siê na ca³y kompleks dzia³añ zapewniaj¹-

cych bezpieczeñstwo ¿ywnociowe i jakoæ, a porednio tak¿e na systemy regulacyjne

rynku ¿ywnociowego i strategie przedsiêbiorstw przetwórstwa rolno-spo¿ywczego, han-

dlu i dystrybucji. Nowe trendy w sferze konsumpcji, takie jak: zwiêkszenie zapotrzebowania

na tzw. s³abostki konsumpcyjne, np. zak¹ski, czekolada, orzeszki, ¿ywnoæ bezt³uszczowa

typu light, gotowe lub ³atwe do spo¿ycia produkty typu pizza, hot dog i inne, ¿yw-

noæ egzotyczna z innych stref klimatycznych, maj¹ swoje konsekwencje w przetwórstwie

i gastronomii. Ronie liczba konsumentów interesuj¹cych siê ¿ywnoci¹ ekologiczn¹, ¿yw-

noci¹ ródziemnomorsk¹ i wytwarzan¹ w konkretnych regionach wiata, pozyskiwan¹ bez

naruszenia etyki i dobrostanu zwierz¹t.

Wzrost zapotrzebowania na wiedzê o sposobach wytwarzania ¿ywnoci bêdzie mia³

swoje konsekwencje nie tylko dla zak³adów przetwórczych, ale tak¿e gospodarstw rolnych

i procesów technologicznych pozyskiwania surowców. Wa¿nym wyzwaniem dla konsu-

mentów i przemys³u spo¿ywczego jest ¿ywnoæ modyfikowana genetycznie. Nale¿y ocze-

kiwaæ, ¿e presja na dopuszczenie do szerokiego obrotu ¿ywnoci modyfikowanej genetycz-

nie nie zostanie skutecznie zastopowana. Dopuszczenie tej ¿ywnoci w szerszej skali na

rynek europejski i polski bêdzie wyzwaniem niezwykle trudnym.

Coraz lepsze wykorzystanie nowych technologii, wiedzy i niematerialnych form kapita-

³u w procesach produkcyjnych i funkcjonowaniu rolnictwa stanowi¹ istotê procesów mo-

dernizacyjnych w rolnictwie ró¿nych krajów. Dyfuzja innowacji jest procesem ci¹g³ym, lecz

mo¿e byæ wzmocniona i przyspieszona przez odpowiedni¹ politykê pañstwa, a tak¿e wyma-

gania stawiane przez przemys³ przetwórczy, poredników handlowych, rosn¹ce w si³ê firmy

dystrybucyjne oraz agencje i przedsiêbiorstwa eksportuj¹ce. Ci¹g³y postêp wymusza tak¿e

miêdzynarodowa konkurencja i korporacje transnarodowe. Znaczna czêæ tych zjawisk

stanowi istotn¹ treæ i czêci sk³adowe procesów globalizacji i integracji miêdzynarodowej.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: