Prawo karne materialne
PRAWO KARNE
II. NAUKA O USTAWIE KARNEJ
III. NAUKA O PRZESTĘPSTĘPSTWIE
IV. NAUKA O KARZE
Prawo karne to ogół norm prawnych, które za pomocą kary jako zasadniczego środka przymusu, zawartego w tych normach chronią pewnych wartości społecznych, przed czynami społecznie niebezpiecznymi, zwanymi przestępstwami.
Wartość społeczna w rozumieniu prawa karnego to zdrowie, życie, majątek, godność jednostki.
Czyn społecznie niebezpieczny to zachowanie pozostające w ujemnej relacji do wartości publicznych.
Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary, jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.
Przestępstwa dzielą się na zbrodnie i występki. Wykroczenia stoją obok przestępstwa, są poza działami prawa karnego.
· Cechy prawa karnego:
1. Zasada równości wobec prawa
2. Zasada praworządności
3. Zasada humanitaryzmu – prawo karne powinno być ludzkie humanitarne w tym znaczeniu, że wymagania przezeń stawiane powinny być na miarę możliwości ludzi, a stosowane kary i środki zabezpieczające nie powinny być okrutne, nie powinny poniżać karanego ani wyrządzać mu zbędnych dolegliwości.
4. Zasada odpowiedzialności karnej za czyn – niezbędną przesłanka odpowiedzialności karnej jest czyn sprawcy, kara jest konsekwencją popełnienia czynu zabronionego przez ustawy karne (działania lub zaniechania). Nie mogą być podstawą odpowiedzialności karnej myśli, poglądy, zamiary człowieka, jego właściwości fizyczne lub psychiczne.
5. Zasada winy – oznacza to, że sprawca czynu zabronionego ponosi odpowiedzialność karną tylko wtedy, gdy z popełnienia czynu można zrobić mu zarzut. Podstawowym warunkiem osobistej zarzucalności czynu (czyli winy) jest współcześnie przede wszystkim występowanie określonej więzi pomiędzy sprawcą a jego czynem. Np. w odniesieniu do przestępstw umyślnych więź ta polega na tym, że sprawca ma zamiar popełnienia czynu. W obowiązującym polskim prawie karnym zasada winy wyrażona została w art. 1 § 3 KK(„nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu). Czyn wypełniający znamiona określone w ustawie karnej nie jest przestępstwem, jeżeli nie został przez sprawcę zawiniony. Określa się go wówczas jako „czyn zabroniony”. Ilekroć więc KK używa określenia „czyn zabroniony” oznacza to, że chodzi o czyn zabroniony przez ustawę ale niekoniecznie przestępny.
6. Zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej
7. Nullum crimen sine lege, poenali anteriori – “nie ma przestępstwa bez ustawy” , zasada ta jest najważniejszą zasadą prawa karnego, chronią jednostkę przed arbitralnym posługiwaniem się represja karną przez organy państwowe. W prawie polskim zasada ta sformułowana jest w art. 42 Konstytucji RP („odpowiedzialności karnej podlega ten, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”) i w art. 1 § 1 KK w analogicznym brzmieniu. Z zasady tej wynikają pewne reguły bardziej szczegółowe, mianowicie:
- Prawo karne musi być prawem pisanym i zawartym w ustawie (Nullum crimen sine lege scripta)
- Przepisy karne muszą opisywać przestępstwo w sposób maksymalnie dokładny (Nullum crimen sine lege scripta)
- niedopuszczalne jest stosowanie analogii na niekorzyść oskarżonego
- ustawa karna wprowadzająca odpowiedzialność karną lub ją zaostrzająca nie może działać wstecz (Nullum crimen sine lege praevia , lex retro non agit)
- kara za przestępstwo musi być określona i przewidziana we wcześniej wydanej ustawie (Nulla poena sine lege)
Nullum crimen sine periculo sorieli
Nullum crimen sine culpa
Nullum poena sine lege poenali anteriori
· Funkcje prawa karnego:
1. Funkcja ochronna – ochrona systemu wartości społecznych
2. Funkcja wychowawcza – oddziaływanie na świadomość społeczną w kierunku zaakceptowania wartości kodeksu karnego
3. Funkcja gwarancyjna – wiąże się z nią kilka zasad nastawionych na to, aby chronić człowieka od ryzyka konfliktu z normą karną
4. Funkcja sprawiedliwościowa – historycznie pierwotna funkcja prawa karnego; zaspokajanie poczucia sprawiedliwości osoby pokrzywdzonej przestępstwem, a także rodziny ofiary i jej grupy społecznej leży u genezy prawa karnego
· Działy prawa karnego
1. Prawo karne materialne to zespół norm prawnych, zawierających zakazy i nakazy określonego zachowania się oraz przewidujących konsekwencje w razie ich naruszenia.
Prawo karne materialne jest dziedziną prawa określającą czyny będące przestępstwami, kary grożące za popełnienie przestępstw , środki karne i środki zabezpieczające stosowane w związku z naruszeniem prawa karnego oraz zasady odpowiedzialności karnej.
W ramach prawa karnego wyróżnia się pewne jego części charakteryzujące się odmiennością przedmiotu i sposobu regulacji. Są to:
- Prawo karne skarbowe: reguluje problematykę odpowiedzialności za przestępstwa i wykroczenia skarbowe, tzn. czyny naruszające interesy Skarbu RP w zakresie podatków, ceł, obrotu dewizowego oraz gier losowych i totalizatorów. Prawo karne skarbowe zawarte jest w kodeksie karnym skarbowym z 1999r. (KKS)
- Prawo karne wojskowe: określa przestępstwa wojskowe, tzn. przestępstwa żołnierzy łączące się z obowiązkiem służby wojskowej i dyscypliną wojskową (np. dezercja) zawarte ono jest w kodeksie karnym jako „część wojskowa”
2. prawo karne procesowe (inaczej postępowanie karne lub procedura karna) to, te normy prawne, które zabezpieczają realizację normy prawa karnego materialnego, określają status sprawy; prawo karne procesowe reguluje tok postępowania w danej sprawie przed uprawnionymi organami (postępowanie przygotowawcze, jurysdykcyjne). Określa też obowiązki i uprawnienia osób uczestniczących w procesie karnym.
3.Prawo karne wykonawcze określa organy powołane do wykonywania kar, tryb i sposób ich wykonywania. Reguluje tryb wykonywania kar orzeczonych za przestępstwo oraz uprawnienia osób skazanych. W ramach prawa karnego wykonawczego wyróżnia się część zwaną prawem penitencjarnym, która zawiera przepisy odnoszące się do wykonywania kary pozbawienia wolności.
Postępowanie z nieletnimi – jest dziedziną prawa ściśle związaną z prawem karnym, uregulowaną w „ustawie z dnia 26.X 1982r. O postępowaniu w sprawach nieletnich (do tego czasu obowiązywały przepisy k.k. z 1932 roku). Nie jest to część prawa karnego ponieważ wobec nieletnich w zasadzie nie stosuje się kar, lecz środki wychowawcze i poprawcze.
Prawo wykroczeń, dziedzina prawa bliska prawu karnemu zwana też prawem karno administracyjnym. Prawo o wykroczeniach określa czyny stanowiące wykroczenia, normuje zasady odpowiedzialności za te czyny, kary i inne środki. Przepisy prawa wykroczeń zawarte są w Kodeksie Wykroczeń z 1971 roku. KW nie nazywa odpowiedzialności za wykroczenia odpowiedzialnością karną, niemniej istota tych dwóch rodzajów odpowiedzialności jest taka sama, skoro chodzi o wymierzenie kary za czyny zabronione przez ustawę. Prawo o wykroczeniach różni się od prawa karnego głównie wagą czynów. Wykroczenia są czynami karalnymi o niższym stopniu społecznej szkodliwości niż przestępstwa i w związku tym zagrożone są łagodniejszymi karami. Całość orzecznictwa w sprawach o wykroczenia przejęły sądy powszechne.
· Nauki pomocnicze i nauki pokrewne prawa karnego
Ścisły związek z prawem karnym mają:
Kryminologia, nauka o przestępczości i przestępcy, bada przyczyny przestępczości
- fenomenologia kryminalna
- statystyka kryminalna
- etiologia kryminalna
Kryminalistyka, jest nauka o metodach i środkach wykrywania przestępstw, wykrywania i ścigania ich sprawców oraz uzyskiwania i utrwalania środków dowodowych dla celów procesu karnego. W ramach kryminalistyki wyróżnia się
- Taktykę kryminalistyczną (np. taktykę przesłuchania lub taktykę pościgu)
- Technikę kryminalistyczną
Wiktymologia jest nauka o ofierze przestępstwa.
Nauki o polityce kryminalnej ich przedmiotem jest działalność organów państwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Obejmuje ona politykę ustawodawczą państwa w zakresie tworzenia prawa karnego, politykę ścigania przestępstw, politykę wpływania na stosowanie przez sądy kar za poszczególne rodzaje przestępstw (tzw. polityka karna) i politykę w zakresie wykonywania kar pozbawienia wolności (polityka penitencjarna).
Nauki penitencjarne zajmują się różnymi aspektami wykonywania kary pozbawienia wolności.
Psychiatria sądowa – bada odchylenia od normy życia psychicznego (niepoczytalność, poczytalność ograniczona)
Psychologia kryminalna – analizująca elementy życia psychicznego, sferę motywacyjną i emocjonalną zachowań przestępczych
Medycyna sądowa
· Doktryny prawa karnego
1.Postulaty Oświecenia w prawie karnym – kierunek postępowo – humanitarny. Ruch ten domagał się ścisłego określenia czynów zabronionych i kar za nie grożących, ograniczenia katalogu przestępstw do tych naprawdę szkodliwych, poszanowania człowieka w czasie postępowania karnego, zniesienia tortur. Postulaty formalnej równości wobec prawa i laicyzacji prawa karnego (rozróżnienie sfer: grzech – naruszenie praw Boga, przestępstwo – naruszenie prawa) Wybitni ideolodzy Oświecenia: Voltaire, Rousseau, Montesquieu, Diderot, Marat, Beccaria, w Polsce: Ostrowski, Kołłątaj, Szymanowski.
2.Szkoła klasyczna prawa karnego – wyrasta z Oświecenia i wyznaje jej podstawowe zasady (nullum crimen, nulla poena sine lege). Szkoła klasyczna opiera się na analizie formalno – dogmatycznej, charakteryzuje się czysto jurydycznym podejściem do przestępstwa. Zasady odpowiedzialności karnej opierają się na: czynie, winie, karze jako sprawiedliwej odpłacie za czyn przestępczy.
Wpływ poglądów filozoficznych Comte’a i Hegla:
- odwet sprawiedliwy jest celem kary (K)
- kara jest odwetem dialektycznym, jest negacją negacji(H)
Pisarze szkoły klasycznej: Rossi, Bentham, Feuerbach, Krzymuski, Brodziński
3.Kierunek naturalistyczny – dwie szkoły: antropologiczna i socjologiczna
- szkoła antropologiczna: jej twórcą był włoski psychiatra Cesare Lombroso doszedł on wniosku, że podstawową przyczyną poważnej przestępczości są cechy antropologiczne ludzi. Istnieją tzw. urodzeni przestępcy, którym właściwe są określone cechy anatomiczne i psychiczne, kara jest wobec nich nieskuteczna, należy ich eliminować. Przestępstwo jako atawizm. Można wyróżnić trzy czynniki przestępczości: antropologiczne, fizyczne i społeczne, ale te pierwsze mają największe znaczenie. Prawo karne nie jest w stanie zmienić czynników fizycznych ani społecznych, to osobowość człowieka decyduje o popełnieniu przestępstwa. Kary eliminacyjne. Szkoła antropologiczna była ahumanitarna, ale zwróciła uwagę z czynu na osobowość sprawcy.
- szkoła socjologiczna: twórcą tej szkoły był Franz von Liszt. Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania przestępczości, potrzeba prowadzenia odpowiedniej polityki społecznej, teza – człowiek na skutek niebezpieczeństw socjologicznych, społecznych staje się nośnikiem przestępstw (środowiska kryminalne). Nacisk na środki karne i ich racjonalizację, nie kara – odpłata, ale kara celowa, która służy ochronie społeczeństwa przez prewencję indywidualną. Są przestępcy zawodowi, nadający się do poprawy oraz przestępcy przypadkowi. Potrzeba oceny osobowości człowieka przy wymiarze kary a nie ocena czynu. Celem kary jest poprawa, odstraszenie, unieszkodliwienie sprawcy.Przedstawiciele: Liszt, Prins, Hacel, Makareewicz, Makowski,
Kierunek klasyczny a naturalistyczny
1. Przesunięcie akcentu z czynu na osobę sprawcy
2. Przesunięcie akcentu z winy na stan niebezpieczeństwa ze strony człowieka
3. Przesunięcie akcentu kary na środki zabezpieczające
4. kierunek normatywny (pozytywizm prawniczy) kierunek równoległy z kierunkiem naturalistycznym. Analiza tekstu prawnego od strony jurydycznej. Przedstawiciele: Berling „Nauka o przestępstwie” w kategorii prawniczej, Binding „Normy i ich przekroczenie” norma a przepis prawny
5. ruch nowej obrony społecznej obrona podstawowych gwarancji jednostki, humanizacja prawa karnego, postulaty zniesienia kary śmierci, zapewnienia sądowi wszechstronnych danych o sprawcy czynu i jego środowisku, rozdzielenie postępowania na dwie fazy: czy sprawca popełnił zarzucany mu czyn i czy ponosi winę oraz jaki środek należy zastosować. Ruch dąży do zespolenia ochrony społeczeństwa i resocjalizacji przestępcy, operowanie karą i środkami zabezpieczającymi.
Dwa kierunki:
1. włoski, skrajny ( Grammatica) - człowiek jako jednostka antyspołeczna
2.francuski, umiarkowany (Ancel) – potrzeba badań poznawczych sprawcy
· Źródła prawa karnego
W sensie materialnym jest to wola społeczna, którą reprezentują ciała przedstawicielskie.
W sensie formalnym: zwyczaj, orzecznictwo sądowe, ustawa, nauka. Tylko ustawa jest pełnym źródłem prawa, inne źródła są czynnikami twórczymi, kształtują prawo.
· Przepisy karne
Kodeks karny z 1997 roku dzieli się na:
1. Część ogólna – zawiera głównie przepisy określające zasady odpowiedzialności karnej, reguły obowiązywania ustaw karnych, katalog kar i zasady ich wymierzania
2. Część szczególna - zawiera przepisy o poszczególnych typach przestępstw; jest jak gdyby zbiorem definicji poszczególnych przestępstw (szpiegostwa, rozboju, zgwałcenia itd.) i jednocześnie wskazuje jakie kary grożą za poszczególne przestępstwa. Przepis części szczególnej składa się z: dyspozycji (np. „kto pozbawia człowieka wolności...) i sankcji (... podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”)
3. Część wojskowa – zawiera przepisy karne odnoszące się do żołnierzy. Są to zarówno przepisy ogólne, jak i przepisy opisujące specyficzne przestępstwa wojskowe.
Przepis to pewien zespół znaków graficznych, który wyraża pewną normę.
Norma to pewna reguła postępowania. Normy mogą być sankcjonujące i sankcjonowane. Budowa normy prawnej: hipoteza, dyspozycja i sankcja.
Rodzaje dyspozycji:
1. dyspozycje:
- nazwowe
- opisowe
- mieszane
2. dyspozycje:
- kazuistyczne (wielość przepisów na temat jednego przestępstwa)
- syntetyczne (zwięzłe)
3. dyspozycje proste i złożone
4. dyspozycje pełne i niepełne (nie opisują do końca danego czynu: zależne i blankietowe)
Sankcje:
- bezwzględnie nieokreślone
- bezwzględnie określone
- względnie oznaczone
· Wykładnia przepisów prawa karnego
Wykładnia to czynność myślowa zmierzająca do wyjaśnienia treści przepisu.
Wykładnie:
1. przedmiotowa (dynamiczna)
2. podmiotowa (statyczna)
- autentyczna (w k.k. art. 120 wyjaśnienie wyrażeń)
- legalna (wydaje organ upoważniony – Trybunał Konstytucyjny)
- doktrynalna (nie mocy wiążącej)
- sądowa (nie mocy wiążącej, wyrok ma moc wiążącą dla uczestników sprawy) Typy orzeczeń sądowych o mocy wiążącej: art. 390 kpk – pytania prawne do SN, odpowiedź ma moc wiążącą dla pytającego
...
gosicka