PSYCHOLOGIA TWÓRCZOŚCI
ROZDZIAŁ 1 POJĘCIE I KRYTERIA TWÓRCZOŚCI
Pojęcie twórczości Mooney: przypisywać atrybut twórczości przede wszystkim ludzkim wytworom, po drugie procesom wytwarzania tych dzieł oraz osobom, autorom dzieł, a także otoczeniu (sprzyjającemu lub szkodliwemu dla twórczości)
1. Twórczość jako cecha wytworu
„Twórczy produkt cechuje się koniunkcją cech nowości i wartości”
Problemy z nowością:
- nowość jest cechą ciągłą – każdy wytwór zawiera pierwiastki tego co było wcześniej, nie ma czegoś absolutnie nowego
- nowość tylko w kontekście społeczeństwa czy także nowe z punktu widzenia człowieka – twórcy? (np. wytwarzanie reguł językowych przez dzieci)
Cztery grupy wartości:
- wartości poznawcze – poszukiwanie prawdy i poszerzanie jej obszaru (głownie naukowcy)
- wartości estetyczne – poszukiwanie i tworzenie piękna ( głownie artyści)
- wartości pragmatyczne – poszerzanie i poprawiania warunków życia codziennego (głównie wynalazcy)
- wartości etyczne – poszukiwanie i tworzenie dobra (osoby zajmujące się działalnością publiczną)
Problemy z wartościami:
- pytanie o pochodzenie i sposób istnienia wartości? Oddzielnie od człowieka czy człowiek je tworzy?
- Relatywizacja historyczna (pewna wartości kiedyś nie były teraz są wartościami, np. równość), społeczno – kulturowa (np. posiadanie broni, wartość dla grupy terrorystycznej ale nie dla potencjalnych ofiar) oraz polityczna (np. w PRLu wartością było obmyślenie sposobu zaopatrzenia wsi w sznurek do snopowiązałek a teraz jest bezrobocie – cytat z książki sama tego nie wymyśliłam...)
Definicja Morrisa I. Steina – próba rozwiązania problemów powyższych.
„Twórczość to proces prowadzący do nowego wytworu, który jest akceptowany jako użyteczny lub do przyjęcia dla pewnej grupy w pewnym kontekście”
wady:
- ten sam wytwór w różnych warunkach raz twórczy raz nie
- wpływ pośredników: krytyków, recenzentów etc.
- Relatywizm oceny twórczości
Nęcka proponuje jednak ją przyjąć z kilku powodów:
- nie ma lepszej definicji dzieła twórczego J J J
- można ją zinterpretować, że ocena społeczna „tworzy” dzieło twórcze. Dzieło staje się twórcze jeśli ludzie je za takie mają. – silniejsza wersja tego stanowiska to stanowisko atrybucyjne (autorstwa Kasof’a) według niego twórczość jest cechą przypisywaną wytworom w wyniku mniej lub bardziej systematycznych analiz
2. Twórczość jago cecha osoby
„zdolność do produkowania wytworów, charakteryzujących się koniunkcją cech nowości i wartości”
inaczej nazywana kreatywnością
Dwa podejścia:
- elitarne (twórczość przez duże „T”) – twórczość cechą tylko wybitnych umysłów, zdolnych do tworzenia dzieł o bardzo dużej wartości i nowości – metodologia takich prac polega na analizie wywiadów z twórcami uznanymi oraz analizie faktów historyczno – biograficznych
- egalitarne (twórczość przez małe „t”) – każdy człowiek jest twórczy, choć nie każdy w jednakowym stopniu – czyli tak jak z każdą inna cechą osobowości. – twórczość jest cechą ciągłą
Argumenty za podejściem egalitarnym:
- psychologia humanistyczna – „twórczość jest nieodłącznym atrybutem osoby ludzkiej” - to jest raczej ideologia niż twierdzenie naukowe...
- rozwój dziecka – takie rzeczy jak twórczość lingwistyczna etc.
- Możliwość stosowania treningów twórczości
- Idea jedności procesów poznawczych, braku jakościowych różnic, jedyna różnica to cel któremu podporządkowane są procesy
- Argument metodologiczny – łatwiej przebadać dowolną próbkę, niż uznanych artystów bo ci nie lubią być badani... (tak ten argument mnie faktycznie przekonuje...)
Trochę inny podział (Barsalou i Prinz):
- twórczość wyjątkowa – wprowadza zasadnicze zmiany w życiu całych społeczności
- twórczość „przyziemna” – wymiar indywidualny, produkowanie nowych form zachować, służących lepszemu przystosowaniu do otoczenia - trzy rodzaje: produktywność (zdolność wytwarzania nieskończonej liczby wytworów, głównie symbolicznych np. język); tworzenie poznawczych reprezentacji świata w postaci sądów (różne sądy - różne oddanie sensu sytuacji etc.) tworzenie i wykorzystywaniu plastycznych form reprezentacji obiektów (reprezentacja obrazowa)
Twórczość bez dzieł:
Maslow: twórczość w zakresie samorealizacji – czyli taka osoba która się ciągle rozwija jest szczęśliwa etc., tkwią w niej możliwości, - taka twórczość jest zdaniem Maslowa warunkiem istnienia twórczości w konkretnej dziedzinie, ale nie warunkiem wystarczającym.
Rozwój konkretnej twórczości ograniczają przeszkody, społeczne i emocjonalne uwarunkowania aktywności twórczej oraz bariery poznawcze.
Stad termin: aktywność potencjalnie twórcza – czyli aktywność która mogłaby doprowadzić do wartościowych dział gdyby była kontynuowana wystarczająco długo
1. Kryteria jawne
a) obiektywnie stwierdzalne dowody społecznego uznania dzieła lub jego autora – np. liczba sprzedanych książek, indeks cytować – zasadniczo wątpliwe bo np. autora pracy naukowej można często cytować wytykając mu że jego praca jest bez sensu; nie da się odnieść np. do twórców renesansu J
Simonton opracował technikę zdaną „podejściem historiometrycznym” – do badania nieżyjących autorów – częstość wymieniania w encyklopediach etc.
b) Podejście Guilforda
Oparte na myśleniu dywergencyjnym – wytwarzanie licznych pomysłów w odpowiedzi na problem natury otwartej.
Dwie skale: test niezwykłych zastosowań (np. wymyśl jak najwięcej zastosowań dla gumki do mazania) i test odległych konsekwencji (np. wymyśl jak najwięcej konsekwencji tego jakby ludzie mieli nieparzystą liczbę kończyn)
Trzy oceniane kryteria:
- płynność – łatwość wytwarzania pomysłów, ich liczba. Płynność może być słowna (jak najwięcej słów na „l”), ideacyjna (jak najwięcej rozwiązań problemu) i skojarzeniowa (jak najwięcej słów kojarzących się ze słowem „owca”)
- giętkość – gotowość do zmiany kierunku myślenia, różnorodność pomysłów. Giętkość może być spontaniczna (niewymuszona zmiana) i adaptacyjna (pod wpływem konieczności dostosowania się do warunków zadania)
- oryginalność – wytwarzania reakcji nietypowych, wskaźnik częstości pojawiania się danej reakcji.
Warto zauważyć, że wszystkie ona mierzą cechy osoby (nie licząc oryginalności która mierzy i cechę osoby i wytworu).
Wady podejścia: liczy się ilość nie jakość rozwiązań – Guilford zakładał że jak ktoś produkuje dużo rozwiązań to jest większe prawdopodobieństwo że pojawi się jakieś wartościowe J - w rzeczywistości jest trochę inaczej – z upływem czasu pojawia się co raz mniej rozwiązań (zmniejsza się płynność) ale za to są one co raz bardziej oryginalne – zasada konieczności uwolnienia się od pomysłów oczywistych
Podejście bardzo wpływowe przez długi czas, na jego podstawie powstał np. test twórczego myślenia Torrance’a, który po za w/w trzema skalami dodaje jeszcze staranność czyli ilość pracy włożonej w ekspresję pomysłu.
c) Skale ocen
„skala semantyczna dzieł twórczych” (O’Quin i Besemer)
złozona z 55 itemów z których każdy zawiera dwa przeciwstawne przymiotniki i siedem dyskretnych punktów oceny (np. oryginalny 1-2-3-4-5-6-7 konwencjonalny)
Mierzy trzy wymiary, z których każdy ma jeszcze aspekty oceny
- nowość (zadziwiający, oryginalny)
- sensowność (logiczność, przydatność, wartość, zrozumiałość)
- styl (dobre wykonanie, elegancja)
dzięki temu pozwala na wykreślenie profilu charakteryzującego oceniany wytwór, na podobieństwo profilu osobowości człowieka.
2. Kryteria ukryte – czyli takie których nikt nie definiuje i które nie pojawiają się przed przystąpieniem do oceny
a) technika oceny konsensualnej (T. Amabile)
definicja operacyjna: „jakiś wytwór lub reakcja jest twórcza o tyle o ile właściwie dobrani obserwatorzy, niezależnie od siebie, zgadzają się co do tego”
Dość skomplikowana technika – trzeba uważnie wybrać sędziów (np. wiersze powinni oceniać dojrzali poeci), sędziów musi być sporo ( w badaniach Amabile co najmniej kilkunastu), muszą oni oceniać dzieła w kolejności losowej, na kilkunastu kryteriach oceny ( pierwszym jest zawsze twórczość, a potem seria kolejnych takich jak podobanie się, spójność tematyczna etc.)
Sędziowie oceniają względną wartość – to znaczy tworzą list rankingową wewnątrz przedstawionej im puli wytworów
Uzyskano bardzo wysokie wskaźniki zgodności wewnętrznej.
b) kryteria emocjonalne
Bruner – „skuteczne zdziwienie” czyli mieszanka szoku i akceptacji, zaskoczenia i zgody ( odpowiada obiektywnym atrybutom twórczości: szok odpowiada nowości, a akceptacja wartości)
Zdaniem nęcki listę takich subiektywnych kryteriów można poszerzyć np. o początkową nieufność i brak zrozumienia oraz o efekt powtórnej oceny ( jak oceniamy drugi raz to nam się bardziej podoba)
3. Ujęcie triadowe – próba integracji. Wadą trudność operacjonalizacji. Trzy grupy kryteriów w każdej 5 kryteriów:
1. Cechy wytworu
a) trafność (sensowność)
b) oryginalność
c) niezwykłość
d) konieczność pojawienia się
e) wartość estetyczna
2. Reakcja psychiczna odbiorcy
a) „skuteczne” zdziwienie
b) początkowa nieufność
c) efekt powtórnej oceny
d) „nigdy bym na to nie wpadł!”
e) „tak bym właśnie zrobił!”
3. Cechy procesu myślenia
a) ruchliwość (skłonność do zmiany kierunku myślenia)
b) synteza (łączenie różnych wątków, faktów i idei)
c) aktywny stosunek to tworzywa, zadania
d) przełamanie bloku mentalnego (przeszkody w myśleniu twórczym)
e) działania w sytuacji niedoboru środków materialnych lub intelektualnych
Rozdział 2 : Struktura procesu twórczego
Proces twórczy – proces psychiczny prowadzący do wytworzenia nowej i wartościowej idei, może o też być proces rozwiązywania problemów, nie sprowadza się tylko do myślenia, ale też uwagi, percepcji idp.
1.podejście asocjacyjne
-cechowało psychologię introspekcyjną
-pochodzi od Arystotelesa
-umysł to mozaika przedstawień łączonych wg. praw asocjacji (kontrast, podobieństwo, współwystępowanie)
-proces myślowy to ciąg idei połączonych na zasadzie praw asocjacji
-przedstawiciel Mednick
-mechanizm twórczości sprowadza się do odległego kojarzenia, polegającego na połączeniu dwóch idei zwykle występujących osobno
- mechanizmy odległego kojarzenia: mediacyjna rola skojarzeń pośrednich, podobieństwo cech drugorzędowych (ukryte), wykorzystywanie przypadkowych zestawień bodźców
- różnice indywidualne wynikają z różnej hierarchii skojarzeń, czyli zróżnicowanej gotowości do reagowania pewną pulą skojarzeń w odpowiedzi na zadany bodziec
- stroma hierarchia – niewielka liczba skojarzeń uzyskuje przewagę nad innymi niemal je wykluczając
- płaska hierarcha – rozkład prawdopodobieństwa różnych skojarzeń jest b. równomierny, osoby o takim rozkładzie częściej dokonują odległych skojarzeń
- narzędzie do badania tw. To test odległych skojarzeń RAT ( 30 jednostek, składających się z trzech słów odlegle skojarzonych, zadaniem OB znalezienie 4 słowa
2.podejście postaciowe (gestalt)
- proces tw jako dążenie do zmiany struktury sytuacji problemowej
- proces rozw problemu to jakby próba domknięcia figury, czyli uzupełnienia sytuacji problemowej o brakujące elementy, to zmiana struktury problemu
- myślenie produktywne – proces przynoszący nowe efekty
- myślenie reproduktywne – proces rutynowego stosowania znanych reguł w celu rozwiązania problemu, nie przynoszący żadnych nowych efektów
- wgląd(Kohler) – nagła zmiana percepcji sytuacji problemowej
3.podejście psychodynamiczne
- odwołuje się d pojęcia nieświadomej pracy umysłu
- nie spożytkowana w akcie twórczym energia może znaleźć ujście albo w symptomach neurotycznych albo w aktywności twórczej (sublimacja)
- Freud wyróznł
#pierwotne procesy myślenia – impulsywne, niestereotypowe i podporządkowane zasadzie przyjemności, większy udział w twórczości
#wtórne procesy myślenia – logiczny, stereotypowy i podporządkowany zasadzie przyjemności
- Kubie – uważał, że procesy tw rozgrywają się w przedświadomości (nieświadomości latentnej)
- Kris – twórczość jako regresja w służbie ego, w sposób odwracalny i kontrolowany
- zwolennicy teorii inkubacji przyjęli pojęcie nieświadome pracy umysłu, zakłada 4 etapy procesu myślenia
1.przygotowanie (preparacja) – zbieranie danych, definiowanie problemu
2.inkubacja (samoistne generowanie pomysłów
3. olśnienie (iluminacja) – nagłe zrozumienie problemu
4. sprawdzanie, weryfikacja
$4. podejście behawiorystyczne
- tw to proces generowania nowych form zachowania
- rodzina nawyków - wiązka potencjalnych reakcji w każdej syt bodźcowej, uporządkowana hierarchicznie ze wzg na zróżnicowane prawdopodobieństwo wystąpienia danej reakcji
- myślenie twórcze – gdy przynosi efekty społecznie użyteczne
- nowsza wersja – teoria generatywności (Epstein) – nowe formy zachowani są syntezą wcześniej utworzonych nawyków, jeśli człowiek nie ma przystosowawczych form zachowania do danej syt to następuje dynamiczne współzawodnictwo między wcześniej wyuczonymi zach, mechanizm te jest powszechny i uniwersalny, a brak twórczości powoduje nieumiejętność ekspresji
- zachowanie twórcze jest rodzajem zachowania sprawczego, które może być wyuczone, wzmacniane i modelowane
5.współczesne teorie procesu twórczego
- wykazują trzy cechy:
Ø Koncepcje rewzjonisyczne
- Perkins ->dawne teorie egzotyczne, bo zakładały jakościową swoistość procesów twórczych
- jego podejście „typu nic nadzwyczajnego”
- proces tw zbudowany z tych samych procesów twórczych
- Weisberg – rozwiązanie problemu wymaga przywołania z pamięci określonej proporcji wiedzy, nie ma nic wspólnego ze „zwrotami w myśleniu”
- jego teoria to „teoria stopniowego przyrostu” – wiedzy i umiejętności
- zanurzenie się trwa około 10 lat
Ø Koncepcja interakcji twórczej
- proces ciągłego wzajemnego oddziaływania celu aktywności twórczej i struktur próbnych
- struktury Pr mogą mieć postać materialną, niematerialną, symboliczną lub wyobrażeniową
- cel wpływa na strukturę Pr i odwrotnie
- interakcja między kolejnymi wersjami celu i struktur próbnych prowadzi do redukowania rozbieżności między dwoma elementami
- strategie – nadają procesowi twórczemu kierunek, dzięki nim możliwe jest przekształcenie struktur poznawczych lub dostrzeżenie podobieństwa między struk, automatyczne i nawykowe
- operacje wykonawcze – procesy poznawcze biorące udział w redukowaniu rozbieżności cel-struktura, należą tu: rozumienie dedukcyjne , indukcyjne, metaforyzowanie, dokonywanie skojarzeń, abstrahowanie, dokonywanie transformacji,
- myślenie krytyczne – proces ewaluacji i ewaluacji
- nie poddano jej empirycznej weryfikacji
Ø Model genploracji
- Finke, Ward, Smith – podejście zwane Twórczym poznaniem, to model heurystyczny
- charakterystyczną cechą ludzkiego umysłu jest generatywność, czyli zdolność do produkowania nowych jednostek wiedzy, a u podłoża leżą zwyczajne procesy poznawcze
- proces tw obejmuje dwa główne etapy: wytwarzanie wstępnych idei i sprawdzanie możliwości w nich tkwiących
- wstępne wygenerowane idee to struktury przetwórcze
- jest 6 grup procesów prowadzących do wytworzenia struktur przedtw
o Przywoływanie z pamięci trwałej
o Dokonywanie skojarzeń
o Synteza znanych elementów
...
malagota