FUNKCJA PEDAGOGIKI SPECJALNEJ W SYSTEMIE O�WIATOWO-WYCHOWAWCZYM Pami�ci Prof. dr hab. Janiny Doroszewskiej ewst STUDIA PEDAGOGICZNE XLV KOMITET REDAKCYJNY S. KOWALSKI, W. OKO� (red. naczelny) B. SUCHODOLSKI POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK PEDAGOGICZNYCH FUNKCJA PEDAGOGIKI SPECJALNEJ W SYSTEMIE O�WIATOWO-WYCHOWAWCZYM POD REDAKCJ� ALEKSANDRA HULKA WROC�AW WARSZAWA � KRAK�W GDA�SK ��D� ZAK�AD NARODOWY IMIENIA OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1983 i Ok�adk� projektowa� JANUSZ HAKA Redaktor ANNA URBACZKA Redaktor techniczny ALICJA JANUSZCZAK Copyright by Zaklad Narodowy im. Ossolmskich - Wydawnictwo, Wroclaw 1983 Printed in Poland PL ISSN 0081-6795 ISBN 83-04-01428-9 Studia Pedagogiczne t. XLV/1983 PL ISSN 0081-6795 ISBN 83-04-01428-9 PRZEDMOWA Jednym z zada� Zespo�u Pedagogiki Specjalnej Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN jest troska o post�p naukowy w kszta�ceniu i wychowywaniu dzieci, m�odzie�y i doros�ych z odchyleniami od normy i zaburzeniami rozwojowymi. Cel ten realizujemy m.in. przez organizacj� naukowych konferencji. Pierwsza odby�a si� w Warszawie w grudniu roku 1976 na temat: Wsp�czesne teorie i tendencje wychowania i kszta�cenia specjalnego (wyd. Wroc�aw 1979, red. A. Hulek). W jej organizacji wsp�pracowa� Zak�ad Pedagogiki Rewalidacyjnej Uniwersytetu Warszawskiego. Drisga mia�a miejsce w kwietniu 1978 r. w Lublinie, zorganizowana przy wsp�pracy Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Marii Curie-Sk�odowskiej. Tematem jej by�a Kadra w kszta�ceniu specjalnym - stan obecny i perspektywy (wyd. Warszawa 1980, red. A. Hulek). Trzeci� konferencj� (kt�rej materia�y zawiera niniejszy tom) po�wi�cono problematyce funkcji pedagogiki specjalnej w systemie o�wiatowo-wychowaw-czym. Odby�a si� ona w Wy�szej Szkole Pedagogicznej w Zielonej G�rze, w dniach 25-26 kwietnia 1980 r. Elementy pedagogiki specjalnej przenikaj� obecnie do pokrewnych jej i innych dyscyplin naukowych, np. pedagogiki og�lnej i polityki spo�ecznej. Przejmuj�c zdobycze pedagogiki specjalnej inne dyscypliny wzbogacaj� przez to sw� teori�, praktyk� i efekty swej dzia�alno�ci. Wynika to z tego, �e osoby z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi �yj� - kszta�c� si� i pracuj� - w�r�d ludzi pe�nosprawnych. W prezentowanych referatach starali�my si� wykaza�, w jakim stopniu poznanie pedagogiki specjalnej przez specjalist�w spoza szkolnictwa specjalnego mo�e zwi�kszy� efektywno�� opieki nad osobami z odchyleniami od normy w r�nych innych plac�wkach o�wiatowo-wychowawczych. Ponadto pragn�li�my wskaza�, opieraj�c si� na wynikach bada� naukowych oraz praktycznych zastosowaniach, inne mo�liwo�ci os�b z odchyleniami od normy i te s�u�by o�wiatowe, socjalne i techniczne, kt�re w maksymalny spos�b mog� stymulowa� ich rozw�j fizyczny, psychiczny i spo�eczny. Pragn� bardzo serdecznie podzi�kowa� w�adzom wojew�dzkim, Wy�szej Szkole Pedagogicznej - jej rektorowi prof. drowi hab. J. W�sickiemu - za go�cin� i tym samym umo�liwienie przeprowadzenia konferencji. Szcze- PRZEDMOWA g�lnie mi�ym akcentem by�o spotkanie uczestnik�w konferencji z nauczycielami i wychowawcami o�rodk�w szkolno-wychowawczych w Sulechowie i �arach. Za to serdecznie dzi�kuj� kuratorowi o�wiaty i wychowania mgr. Zbyszko Piwo�skiemu. W konferencji wzi�o udzia� 117 os�b z r�nych �rodowisk naukowych z terenu ca�ego kraju, g��wnie jednak z uniwersyteckich instytut�w pedagogicznych i wy�szych szk� pedagogicznych. Po raz pierwszy bardzo licznie na konferencj� przybyli doktoranci stacjonarnych studi�w i dla pracuj�cych. Przybyli r�wnie� przedstawiciele Ministerstwa O�wiaty i Wychowania, Ministerstwa Zdrowia i Opieki Spo�ecznej oraz Zwi�zku Nauczycielstwa Polskiego. Depesze i listy z �yczeniami owocnych obrad nades�ali: prof. dr Wiktor Dega, prof. dr Marian Kulczycki, prof. dr Wincenty Oko� - przewodnicz�cy KNP, prof. dr Aleksander Lewin, prof. dr in�. Halina Skibniewska i prof. Stefan Wo�oszyn. Aleksander Hulek przewodnicz�cy Zespo�u Pedagogiki Specjalnej KNP PAN L F L R Studia Pedagogiczne t.XL Y/1963 PL ISSN 0081-6795 ISBN 83-04-01428-9 ALEKSANDER HULEK BADANIA NAUKOWE NAD OSOBAMI NIEPE�NOSPRAWNYMI I ICH ZNACZENIE DLA SYSTEMU O�WIATOWEGO G��WNA PROBLEMATYKA BADAWCZA Badania naukowe na szersz� skal� (spe�niaj�ce istotne wymagania nauki) nad jednostkami niepe�nosprawnymi - dzie�mi, m�odzie��, doros�ymi i osobami w starszym wieku - rozwin�y si� w zasadzie pod koniec lat pi��dziesi�tych i. 1 Rozwa�ania nad podj�tym tematem wymagaj� ustale� terminologicznych. Okre�lili�my zatem, co oznaczaj� takie terminy, jak nauka, osoba niepe�nosprawna i system o�wiatowy. Terminu nauka u�ywamy w sensie dydaktycznym, instytucjonalnym, tre�ciowym, funkcjonalnym i historyczno-socjologicznym. Najbardziej przydatne dla naszych cel�w jest spojrzenie na nauk� pod wzgl�dem tre�ciowym i funkcjonalnym. Wed�ug Wielkiej encyklopedii powszechnej (t. VII 1966, s. 664) nauka w sensie tre�ciowym to gotowy wytw�r okre�lonej dzia�alno�ci badawczej, tj. system nale�ycie uzasadnionych twierdze� i hipotez zawieraj�cych mo�liwie adekwatn�, w danej fazie rozwoju poznania naukowego i praktyki spo�ecznej, wiedz� o zjawiskach i prawid�owo�ciach danej dziedziny rzeczywisto�ci, o sposobach jej badania i praktycznego przekszta�cania przez cz�owieka. W sensie funkcjonalnym nauka to og� czynno�ci sk�adaj�cych si� na dzia�alno�� badawcz� prowadz�c� do tworzenia i rozwijania nauki w sensie tre�ciowym, zgodnie z metodami maj�cymi zapewni� obiektywne, zasadne i uporz�dkowane poznanie danej dziedziny rzeczywisto�ci. G��wnymi motywami dzia�alno�ci naukowej s�: d��enie do obiektywnego poznania i rozumienia rzeczywisto�ci oraz d��enie do opanowania rzeczywisto�ci i przekszta�cenia jej zgodnie z potrzebami cz�owieka. Z tymi celami poznawczymi i praktycznymi nauki wi��� si� jej wielorakie funkcje spo�eczne, takie jak: a) funkcje diagnostyczne - dostarczanie wiedzy o stanie rzeczy w okre�lonym wycinku rzeczywisto�ci; b) funkcje prognostyczne - dostarczanie wiedzy o prawid�owo�ciach przebiegu zjawisk w danej dziedzinie rzeczywisto�ci; c) funkcje instrumentalno-techniczne - dostarczanie wiedzy o �rodkach realizacji zamierzonych cel�w; d) funkcje humanistyczne - zaspokajanie potrzeb intelektualnych cz�owieka w zakresie jego d��enia do wszechstronnego poznania rzeczywisto�ci, dostarczanie podstaw og�lnego pogl�du na �wiat, wyrabianie i ugruntowanie racjonalistycznej wobec niego postawy. Przez osob� niepe�nosprawn� rozumiemy tak� osob�, kt�ra na skutek ogranicze� pod wzgl�dem fizycznym (motorycznym, sensorycznym), somatycznym lub psychicznym ma 8 BADANIA NAUKOWE NAD OSOBAMI NIEPE�NOSPRAWNYMI Na podstawie w�asnego do�wiadczenia i ocen bie��cej literatury wnioskuj�, �e uwaga badaczy skupia si� obecnie na mn�stwie zagadnie�, mo�na jednak uj�� je w nast�puj�ce zasadnicze grupy: 1. POTRZEBY LUDZI NIEPE�NOSPRAWNYCH Chodzi tu w pierwszym rz�dzie o potrzeby psychiczne i spo�eczne. Wa�na to problematyka bada� naukowych. Uwzgl�dnia ona bowiem �ycie psychiczne cz�owieka niepe�nosprawnego, jego uwarunkowania, wnika w zasadnicze czynniki, kt�re nale�y bra� pod uwag� w jego rewalidacji i kt�re w du�ym stopniu przes�dzaj� o jej efektach. Na pierwszy plan wysuwa si� obecnie to, co ludzkie, osobiste i spo�eczne, i to, co najbardziej wi��e ludzi niepe�nosprawnych z pe�nosprawnymi2. W tym uj�ciu rodzaj i stopie� upo�ledzenia jest tylko jedn� ze zmiennych w kszta�towaniu cech osobowo�ciowych i zachowaniu ludzi niepe�nosprawnych. Wielu badaczy uwa�a obecnie, �e koncentrowanie si� g��wnie na upo�ledzeniu jest �r�d�em sporych nieporozumie� i negatywnych konsekwencji indywidualnych i spo�ecznych (The Present Situation..., 1973, s. 55). 2. ZACHOWANE SPRAWNO�CI Na gruncie polskim, podobnie jak i w innych pa�stwach badania nad zachowanymi sprawno�ciami (fizycznymi, motorycznymi, psychicznymi i spo- znaczne trudno�ci w wywi�zywaniu si� z zada�, jakie stawia przed ni� �ycie codzienne, szkol�, praca zawodowa i czas wolny. Trudno�ci te s� zmniejszane lub likwidowane m.in. poprzez rehabilitacj�, w tym i stwarzanie odpowiednich warunk�w w �yciu codziennym, w szkole, w pracy i czasie wolnym. Wed�ug M. P�cherskiego (1975) na system o�wiaty sk�adaj� si� wszystkie instytucje, kt�rych podstawow� i g��wn� funkcj� jest kszta�cenie i wychowywanie, a dzia�alno�� kszta�c�ca i wychowawcza prowadzona jest w spos�b celowy i planowy przez personel fachowo do tej dzia�alno�ci przygotowany. Przy takim rozumieniu na system o�wiaty sk�adaj� si� nast�puj�ce podsystemy: a) system szkolny (szko�y og�lnokszta�c�ce, zawodowe, wy�sze); * b) system kszta�cenia i wychowania w okresie niemowl�cym i przedszkolnym (��obki, plac�wki wychowania przedszkolnego); c) system kszta�cenia i wychowania r�wnoleg�ego lub pozaszkolnego (r�nego rodzaju plac�wki kszta�cenia i wychowania pozaszkolnego); d) system kszta�cenia pozaszkolnego, permanentnego (szko�y dla doros�ych, kursy, studia � podyplomowe itp.). Je�li wymienione tu elementy pozostaj� ze sob� w organizacyjnym i funkcjonalnym powi�zaniu na podstawie zasad ustalonych przez polityk� o�wiatow� danego kraju w okre�lonym czasie, w�wczas m�wimy o systemie o�wiatowym lub systemie o�wiaty. 2 Potrzeby spo�eczne os�b niepe�nosprawnych omawiane s� w trzech rozprawach doktorskich wykonanych pod moim kierunkiem. R. Pichalskiego, Cele �yciowe m�odych os�b z uszkodzonym narz�dem ruchu i pe�nosprawnych; T. Janowicza, Znaczenie obrazu w�asnej i drugiej osoby u przewlekle chorych w ich rewalidacji; T. Kotta, Aktywno�� spo�eczna m�odzie�y przewlekle chorej jako czynnik rewalidacyjny. ALEKSANDER HULEK 7 �ecznymi) u ludzi niepe�nosprawnych prowadzimy od blisko 35 lat i mamy w tym zakresie spory dorobek. Zachowane sprawno�ci u ludzi niepe�nosprawnych ujawniaj� si� w spos�b wyra�ny przy anga�owaniu ich w okre�lon� aktywno��. Dzi�ki nim ludzie niepe�nosprawni wywi�zuj� si� z r�nych zada�. Identyfikacji i okre�lania tego, co zosta�o u tych jednoste...
rl98ps