Figat Katarzyna
.
DYSLEKSJA ROZWOJOWA A ZDOLNOŚCI MOTORYCZNE DZIECKA.
,,Ruch jest drzwiami do uczenia się”
Paul E. Dennison
WSTĘP
Na pewno każdy z nas nauczycieli prowadzących zajęcia ruchowe, spotkał się w swojej praktyce szkolnej z uczniami, którzy: biegając - potykali się o własne nogi, łapiąc piłkę -,,mijali się z nią”, zamiast w prawo – skręcali w lewo, a podskoki naprzemianstronne czy przeplatankę bokiem wykonywali z narażeniem życia. Ci sami uczniowie słuchając instrukcji wykonania kombinacji ruchów, przybierali wyraz twarzy świadczący o całkowitym braku zrozumienia usłyszanego polecenia. Tacy uczniowie doświadczają często trudności w uczeniu się i prawidłowym funkcjonowaniu w szkole i środowisku rówieśniczym. Niezmiernie ważne jest, aby jak najwcześniej rozpoznać występujące dysfunkcje ruchowe i świadomie je wyrównywać, dążąc do prawidłowego rozwoju psychofizycznego. Poniższy tekst jest adresowany do wszystkich osób mających wpływ na kształtowanie młodego organizmu, a więc do rodziców, nauczycieli przedszkoli, nauczania zintegrowanego, nauczycieli wychowania fizycznego na wszystkich etapach edukacji.
W myśl teorii francuskiego neuropsychiatry dziecięcego E. Dupré, psychika dziecka jest bardzo silnie związana z jego motoryką. W 1913 roku wprowadził on pojęcie psychomotoryki (psyche -,,dusza” z j. greckiego, movere –,,poruszać” z j. łacińskiego) i teorię, że rozwój psychiczny i motoryczny należy traktować jako nierozerwalną jedność. Inny uczony Rudolf von Laban, twórca gimnastyki ekspresyjnej, twierdził, że ruch jest wyrazem potrzeby ludzkiej aktywności i naturalnym środkiem komunikacji. Jego zdaniem dzieci rodzą się z potencjalną zdolnością wykonywania wszystkich ruchów. Swobodny, lecz mało skoordynowany sposób poruszania się niemowląt kształtuje się na przestrzeni całego życia. Ruchy dziecka zależą od wzorca genetycznego oraz czynników oddziałujących na centralny system nerwowy. Istotą rozwoju psychoruchowego są zmiany zachodzące jednocześnie w psychice i motoryce.
ZAGADNIENIE DYSLEKSJI W KONTEKŚCIE DYSFUNKCJI RUCHOWYCH
Dysleksja rozwojowa to ogólnie mówiąc specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu występujące u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym. Wiele szczegółowych informacji na ten temat można znaleźć w fachowej literaturze. Jednak już wiadomo, że problem jest znacznie szerszy i nie dotyczy wyłącznie w/w trudności, ale jest wyraźnie sprzężony z dysfunkcjami ruchowymi. Powodem jest dysharmonia w zakresie funkcji percepcyjno – motorycznych, która daje o sobie znać nie tylko na przedmiotach szkolnych związanych z koniecznością czytania i pisania, ale również na lekcjach wychowania fizycznego. Według fachowców najlepszym okresem dla postawienia diagnozy o dysleksji rozwojowej jest okres edukacji wczesnoszkolnej, żeby było to możliwe niezbędna jest wnikliwa obserwacja dziecka zarówno przez rodziców, nauczycieli przedszkoli i klas 0-III, w kontekście sprawności psychoruchowej i zdolności motorycznych. Aby poszerzyć profilaktykę dysleksji, warto zadbać o wzrost świadomości rodziców w zakresie omawianego tematu, udoskonalić metody i warsztat pracy nauczycieli przedszkoli oraz kształcenia zintegrowanego w sferze rozwoju ruchowego uczniów, zweryfikować priorytety nauczycieli wychowania fizycznego na wszystkich szczeblach edukacji. Wszelkie zajęcia ruchowe i lekcje wychowania fizycznego kryją w sobie ogromne możliwości pozytywnych oddziaływań, które mogą działać zapobiegawczo na potencjalnych dyslektyków.
Występowanie dysleksji rozwojowej stwierdza zespół specjalistów psychologów i pedagogów w Poradniach Psychologiczno – Pedagogicznych. Następnie P.P.P. wydają stosowną opinię obowiązującą wszystkich nauczycieli. Oznacza to konieczność dostosowania wymagań i metod pracy do określonych potrzeb i możliwości w/w uczniów na poszczególnych przedmiotach, w tym również na lekcjach wychowania fizycznego. Aby to było możliwe konieczne jest, aby opinie zawierały poza informacjami dotyczącymi trudności występujących na języku polskim, matematyce, czy języku obcym również wytyczne na temat dysfunkcji ruchowych i stosowne do nich zalecenia. Pewne jest, że uczniowie ze stwierdzonymi zaburzeniami motorycznymi wymagają od nauczyciela prowadzącego zajęcia ruchowe dużo cierpliwości, dokładnego objaśniania i pokazu, stosowania ćwiczeń naprzemianstronnych, równoważnych, wydawania prostych poleceń, a niekiedy wydłużania czasu na naukę nowych zadań ruchowych.
Oto, jak poszczególne zaburzenia w rozwoju psychoruchowym wpływają na funkcjonowanie ucznia podczas ćwiczeń fizycznych i co można zrobić:
1. Zaburzenia percepcji wzrokowej utrudniają odróżnianie pojęć /góra-dół/, /wyżej-niżej/, /w prawo-w lewo/, które bardzo często występują podczas lekcji w- f, konieczne jest stosowanie ćwiczeń orientacyjno – porządkowych doskonalących umiejętność odróżniania stron i kierunków, możliwe jest stosowanie względem ucznia pomocnych znaków umownych.
2. Zaburzenia percepcji słuchowej powodują słabe rozumienie poleceń, które docierają do ucznia zniekształcone, poza tym są odpowiedzialne za problemy z zapamiętywaniem dłuższych form ruchu, np.: układów gimnastycznych, tanecznych. Należy stosować krótkie i konkretne polecenia, metody ułatwiające koncentrację i zapamiętywanie oraz wydłużać czas poświęcony na naukę nowych elementów.
3. Zaburzenia orientacji przestrzennej i lateralizacji ograniczają wyobraźnię przestrzenną, powodują lęki wysokości, zachwiania równowagi, lęki przed przyborami do ćwiczeń oraz powodują trudności w odróżnianiu stron, kierunków, rąk i nóg. Niezbędne jest stopniowe oswajanie z wysokościami, stosowanie ćwiczeń rozwijających tzw. czucie przyboru, ćwiczeń naprzemianstronnych w celu długofalowej poprawy koordynacji oraz upewnianie się przed rozpoczęciem ćwiczenia czy uczeń zastosuje prawidłowy kierunek, rękę czy nogę.
4. Zaburzenia analizatora kinestetyczno – ruchowego wpływają na koordynację ruchową powodując nieudolność w grach i zabawach, wolne tempo wykonywania czynności manualnych, tendencję do potykania się i przewracania, trudności te występują często podczas nauki jazdy na rowerze, łyżwach, deskorolce, w trakcie biegania, rzucania i łapania.
CHARAKTERYSTYCZNE ZABURZENIA RUCHOWE W POSZCZEGÓLNYCH OKRESACH ROZWOJU OSOBNICZEGO
Ponieważ dysfunkcje ruchowe występujące u dzieci ryzyka dysleksji mogą być rozpoznawane bardzo wcześnie, warto je prześledzić od początku, aby uświadomić sobie konieczność podejmowania profilaktycznych działań usprawniających. Oto trudności ruchowe występujące u dziecka w poszczególnych okresach rozwoju:
Ø Wiek niemowlęcy:
- całkowity brak lub znaczne ograniczenie raczkowania,
- ma problemy z utrzymaniem równowagi podczas siedzenia czy stania.
Ø Wiek poniemowlęcy:
- zaburzenia w utrzymywaniu równowagi w różnych pozycjach,
- opóźnienie umiejętności samodzielnego chodzenia,
- tendencja do przewracania się,
- kłopoty koordynacyjne podczas wykonywania codziennych czynności samoobsługowych,
- ograniczona sprawność manualna.
Ø Wiek przedszkolny:
- opóźnienie w ogólnej sprawności fizycznej,
- trudności z bieganiem, jazdą na rowerze,
- zaburzenia równowagi, niezdarność,
- problemy z odtwarzaniem rytmu,
- nieprawidłowa sprawność rąk, niechęć do ich wykorzystywania,
- brak przejawów preferencji jednej ręki,
- mylenie stron i kierunków.
Ø Wiek szkolny:
- trudności z opanowaniem jazdy na różnych sprzętach,
- zaburzenia koordynacji ruchowej,
- niezręczność podczas gier i zabaw ruchowych,
- mylenie stron i kierunków,
- kłopoty w wykonywaniu ćwiczeń równoważnych, gimnastycznych,
- nie zapamiętywanie sekwencji ruchów ciała ze zmianą jego położenia w przestrzeni,
- trudności z wykonywaniem rzutów do celu i chwytaniem przyborów,
- utrzymywanie się oburęczności, mała sprawność manualna.
ZNACZENIE RUCHU W PRAWIDŁOWYM ROZWOJU PSYCHOMOTORYCZNYM
Obecnie zwraca się szczególną uwagę na powiązanie ruchu z całokształtem procesów poznawczych i emocjonalnych. Ważne jest usprawnianie i harmonizowanie omawianych sfer poprzez korekcję zaburzonych funkcji. Prawidłowy rozwój ruchowy zależy od stopnia dojrzałości układu nerwowego i mięśniowego. Dopóki dojrzałość nie jest pełna, niemożliwe jest osiągnięcie prawidłowej sprawności psychomotorycznej. Skoro umysł i ciało stanowią jedność, należy możliwie jak najwcześniej rozpoczynać fachowe oddziaływania na młody organizm, które będą przeciwdziałać późniejszym trudnościom w czytaniu i pisaniu. Nie można uczyć niemowlaka poprawnej pisowni i czytania, ale można i trzeba usprawniać go ruchowo zgodnie z jego potrzebami, bo ruch aktywizuje i pobudza jego umysł.
Oto, jak na poszczególnych etapach rozwoju można wykorzystać ruch w celu zapobiegania ewentualnym trudnościom w nauce czytania i pisania.
Niemowlęta w odpowiednim czasie powinny być poddawane określonym ćwiczeniom. Aby spełniły one swoją rolę, należy zastosować kilka zasad:
1. Ćwiczenia można rozpocząć od 4 miesiąca z dzieckiem urodzonym w terminie.
2. Należy dokonać konsultacji z lekarzem pediatrą i ortopedą.
3. Nie wolno poddawać ćwiczeniom dziecka chorego.
4. Nie należy ćwiczyć po jedzeniu i kąpieli.
5. Należy zachować ostrożność i umiar.
6. Konieczne jest zapewnienie bezpieczeństwa i miłej atmosfery.
Propozycje ćwiczeń wykonywanych przez osobę dorosłą:
Ø krzyżowanie rączek dziecka
Ø dotykanie ręką do przeciwnej nogi, ze zmianą
Ø ,,ubijanie piany rękoma”
Ø ruchy okrężne oburącz
Ø unoszenie tułowia z pozycji leżącej do siadu (od 5 m-ca)
Ø prostowanie i zginanie nóg naprzemian lub razem
Ø kołyska na plecach z boku na bok
Więcej propozycji oraz dokładny instruktaż w podanej literaturze.
Przedszkolaki powinny mieć zapewniony szeroki wachlarz zajęć ruchowych, gdyż w tym wieku kształtuje się stosunek do aktywności ruchowej, który zdecyduje o jakości późniejszego życia. Dlatego też poza zajęciami rytmiki należy stosować:
Ø zabawy ze śpiewem, które wpływają na kształtowanie wyczucia rytmu, wzroku i słuchu, koordynacji wzrokowo – ruchowo– przestrzennej, łączą ekspresję ruchową z zapamiętywanie sekwencji ruchów,
Ø gry i zabawy ruchowe, które doskonale rozwijają wszystkie ważne dla człowieka zdolności motoryczne, poza tym doskonalą umiejętności komunikacyjne i współdziałanie z zespołem,
Ø ćwiczenia naprzemienne wykonywane w miejscu, jako bardzo niedoceniane, mają ogromną moc pozytywnych oddziaływań, gdyż rozwijają koordynację wzrokowo – ruchową i umożliwiają integrację pracy mózgu, ciała i zmysłów. Oto kilka przykładów ćwiczeń, które zawsze należy wykonywać ze zmianą ręki, nogi i kierunku: w pozycji stojącej - wymachy nogą do przeciwnej ręki w przód; dotykanie łokciem do przeciwnego kolana uniesionego w górę; przekładanie drobnych przedmiotów pod unoszoną nogą; podrzuty przyborów jedną ręką i chwyty drugą, podobnie z nogami, w opadzie tułowia – skrętoskłony z dotykaniem dłonią do przeciwnej stopy; przekładanie lub turlanie przyborów między nogami,,ósemką”; w leżeniu na brzuchu – przekładanie przyborów z ręki do ręki; dotykanie zgiętą nogą w tył do przeciwnej dłoni; w leżeniu na plecach – j.w., i.t.p.
Ø zabawy poprawiające zdolność reakcji na sygnały dźwiękowe, wzrokowe,
Ø zabawy manipulacyjne, doskonalące możliwości manualne dziecka,
Ø ćwiczenia równoważne, np.: chodzenie po wyznaczonej linii, po ławeczce,
Ø ćwiczenia skoczne, np.: skoki na skakance, gra w klasy, podskoki naprzemienne w miejscu, np.: z dotykaniem kolanem do przeciwnego łokcia, ze skrętem bioder obunóż, doskonale rozwijające koordynację ruchową.
W klasach młodszych edukacji szkolnej konieczne jest kontynuowanie usprawniania ruchowego z jednoczesnym wprowadzaniem trudniejszych form aktywności, zmuszających do połączenia pracy mięśni i umysłu. Zdobyta podczas regularnych ćwiczeń świadomość własnego ciała i przestrzeni, będzie podstawą kształtowania się złożonych czynności psychoruchowych, takich jak mowa, czytanie, pisanie, czy liczenie. Poziom tych kompetencji zdecyduje o uzyskiwanych postępach w nauce szkolnej. Uczenie się nie zależy wyłącznie od głowy, ale i ciała. Nie sprawia ono problemów, jeżeli jest właściwa korelacja między ciałem a umysłem. Jeżeli występują dysfunkcje ruchowe, trzeba zrobić wszystko, aby je zniwelować, bo sprawność ruchowa jest niezbędna do uczenia. W okresie wczesnoszkolnym rozwój psychiczny dziecka jest bardzo ściśle połączony z jego rozwojem motorycznym, a zaburzenia sfery ruchowej powodują dyskomfort w sferze poznawczej i emocjonalnej. Aktywność fizyczna ma, więc działanie terapeutyczne i wspomagające rozwój. Bardzo ważne jest zapewnienie małym uczniom codziennej dawki ruchu, która daje odprężenie, pobudza krążenie, uaktywnia szare komórki, uatrakcyjnia lekcje w ławkach, przeciwdziała wadom postawy, znudzeniu i dekoncentracji.
Stosowanie krótkiej gimnastyki śródlekcyjnej z wykorzystaniem np.: niektórych w/w ćwiczeń naprzemiennych może przynieść tylko korzyści, poza wcześniej wymienionymi powoduje pobudzenie obu półkul mózgowych do pracy.
Lekcje wychowania fizycznego w klasach młodszych są niezbędnym elementem w edukacji wczesnoszkolnej. Zastępowanie ich realizacją zadań związanych z innymi przedmiotami jest pozbawieniem dziecka prawa do równomiernego rozwoju psychoruchowego, ograniczeniem terapeutycznych oddziaływań aktywności fizycznej odnośnie dysleksji, wad postawy, nadwagi, czy nadpobudliwości. Ale aby to osiągnąć, nauczyciele nauczania zintegrowanego winni być wyposażani: w świadomość uwarunkowań prawidłowego rozwoju umysłowego i fizycznego, w kompetencje niezbędne do właściwego planowania zajęć ruchowych, dostosowania ich do potrzeb uczniów oraz przekazywania w atrakcyjnej formie, która zaowocuje aktywnym udziałem dzieci. Ważne jest, aby skupić się na realizacji zadań, które są niezbędne w kształtowaniu sprawności psychomotorycznej dla tego etapu nauczania. Oto one:
Ø ćwiczenia ze śpiewem j.w.,
Ø ćwiczenia orientacyjno – porządkowe, uczące szybkiej i celowej reakcji na sygnały wzrokowe i słuchowe, doskonalą one percepcję wzrokową i słuchową, zdolność koncentracji, spostrzegawczości i orientacji wzrokowo – przestrzennej, przykłady: przyjmowanie określonych pozycji na umówiony sygnał, wykonanie określonego ćwiczenia na znak uniesionej przez nauczyciela szarfy, inny kolor – inne ćwiczenie, ,,pająk i muchy”, ,,powódź”, ,,znajdź swój kolor”, ,,komórki do wynajęcia”, opisy w podanej literaturze,
Ø gry i zabawy ruchowe biegowe, rzutne, skoczne, które poza rozwijaniem ogólnej sprawności umożliwiają zapamiętywanie zasad, czyli dłuższych sformułowań i zastosowanie ich w praktyce, wymuszają współpracę ciała i umysłu, dają możliwość wyrażania pozytywnych emocji, przykłady: ,,lawina”, wszelkie odmiany ,,berka”, ,,murarz i cegiełki”, wyścig numerów”, rzuty do celu lub na odległość ze zmiana ręki, ,,rzucanka”, ,,zbijak”, skoki naśladujące zwierzęta, ,,skoki z miejsca dodawane”, ,,szczur”, ,,walka kogutów”...
Ø ćwiczenia naprzemienne – koordynacyjne j.w. z uwzględnieniem form ruchu w aspekcie położenia ciała względem przestrzeni i kierunków (dół – góra, przód – tył, prawo – lewo),
Ø wyścigi w rzędach i tory przeszkód doskonalą reakcję na sygnały poprzez pobudzanie percepcji słuchowej i wzrokowej, poprawiają koordynację, aktywizują umysł do rejestrowania różnorodnych sekwencji ćwiczeń wykonywanych w odpowiedniej kolejności, przykłady: ,,sadzenie ziemniaków”, wyścig z piłkami (toczeniem, kozłowaniem, noszeniem, prowadzeniem nogą), wyścig ,,taczek”, ,,raków”, ,,sztafeta wahadłowa”, skoki przez skakankę, przez obręcz...
W kolejnych etapach edukacji należy dążyć do doskonalenia nabytych wcześniej umiejętności koordynacyjno – wzrokowo – ruchowych, percepcji wzrokowo – słuchowej i lateralizacji. Wymuszona i długotrwała pozycja siedząca w ławce nie jest środowiskiem pobudzającym do pracy umysłowej. Dochodzi do zmęczenia narządów zmysłu, a co za tym idzie obniżenia percepcji słuchowej i wzrokowej ucznia.
W dalszym ciągu powinny być stosowane aktywne przerwy śródlekcyjne, pokonujące znużenie i pobudzające obie półkule mózgowe do wysiłku.
Uczniów dyslektycznych należy wyposażyć w praktyczną wiedzę na temat ćwiczeń koncentrujących, relaksacyjnych i zasad ich stosowania, aby po osiągnięciu pewnej dojrzałości mogli sami ją wykorzystywać w sytuacjach dnia codziennego.
Lekcje wychowania fizycznego w klasach starszych to kontynuacja wcześniej nabytych umiejętności, wiadomości i postaw wobec aktywności fizycznej. Uczeń kończący klasę trzecią powinien być rozbudzony psychoruchowo, lubić ćwiczenia fizyczne lub przynajmniej mieć świadomość konieczności ich stosowania ze względu na pozytywne oddziaływanie na wszystkie dysfunkcje psychofizyczne. Dziecko o małej zgrabności motorycznej na lekcji wychowania fizycznego powinno wiedzieć, że ma problemy z koordynacją ruchową i musi więcej ćwiczyć, aby ją poprawić a nie unikać zajęć. Dziecko nadpobudliwe powinno wiedzieć, że wszelki ruch ciała w przestrzeni jest dla niego formą terapii, a dziecko dyslektyczne trzeba nauczyć wykorzystywania niektórych form ruchu dla poprawy jego dysfunkcji ruchowych, jak również trudności w czytaniu i pisaniu. Jeżeli uczeń klasy czwartej nie posiada takiego bagażu wiedzy, sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana i szanse powodzenia profilaktyki są ograniczone. Ideałem byłoby, gdyby uczeń miał świadomość swoich trudności ruchowych, a zarazem swoich mocnych stron. Aby wiedział, jakie ćwiczenia powinien wykonywać w celu poprawy koordynacji i płynności swoich ruchów i miał opanowaną na poziomie podstawowym umiejętność wykonywania, np.: ćwiczeń naprzemiennych, przeskoków przez skakankę, szybkich reakcji na sygnały dźwiękowe i wzrokowej. W II etapie edukacji stosuje się formy ruchu o zwiększonym stopniu trudności:
Ø ćwiczenia gimnastyczne i taneczne wymagające zapamiętywania dłuższych kombinacji ciała w przestrzeni a nawet z przyborem, np.: przewroty w przód i w tył łączone z różnymi utrudnieniami, układy równoważne wykonywane na ławeczce, równoważni, sekwencje kroków tanecznych w rytm muzyki, układy gimnastyczne z piłkami, obręczami, wstążkami, i.t.p.
Ø tory przeszkód pokonywane na czas zmuszają do łączenia umiejętności ruchowych z tempem ruchu i szybkim zapamiętywaniem kolejności ćwiczeń,
Ø ćwiczenia naprzemienne wykonywane w ruchu, synchronizują pracę obu półkul mózgu. Najprostszymi formami są chód i bieg, poza tym podskoki naprzemianstronne, wykonywane raz na jednej nodze, raz na drugiej; w marszu wymachy nóg w przód do przeciwnej ręki; w biegu wysokie unoszenie stopy do tyłu i dotykanie do przeciwnej dłoni; przeplatanka nogami bokiem do kierunku ruchu z pracą rąk,...
Ø konkurencje techniczne doskonalą zdolność przemieszczania ciała w przestrzeni w ściśle określony sposób, wymagają opanowania, czyli zapamiętania sekwencji ruchów poprzedzających np.: skok w dal, wzwyż, rzuty przyborami na odległość, pchnięcie kulą,
Ø gry zespołowe rozwijają wszystkie zdolności motoryczne, orientację w przestrzeni, postrzeganie współćwiczących, przyboru, zapamiętywanie zasad techniki i taktyki gry, zmuszają do myślenia przyczynowo – skutkowego, podejmowania decyzji i ich realizacji w celu zdobycia punktów dla drużyny.
Tak wyglądają niezwykłe możliwości odpowiednio stosowanych ćwiczeń fizycznych od urodzenia poprzez wszystkie etapy edukacji w celu przeciwdziałania problemom dyslektycznym. Jeżeli już mamy do czynienia z uczniem, który posiada diagnozę dysleksji, musimy stworzyć mu na zajęciach ruchowych warunki sprzyjające jego rozwojowi, wskazywać słabe i mocne strony w zakresie predyspozycji fizycznych oraz motywować do pracy nad nimi.
DEKALOG UCZNIA DYSLEKTYCZNEGO
NIE
1. Nie traktuj ucznia jak kaleki.
2. Nie krytykuj i nie ośmieszaj.
3. Nie łudź się, że uczeń sam,,weźmie się w garść”.
4. Nie spodziewaj się, że uczeń pozbawiony pomocy z Twojej strony sam sobie poradzi.
5. Nie ograniczaj uczniowi udziału w zajęciach pozalekcyjnych.
6. Nie każ wykonywać uczniowi trudnych koordynacyjnie ćwiczeń przed całą klasą.
TAK
1. Postaraj się zaakceptować ucznia. Nie wszyscy muszą być wybitnie sprawni.
2. Aby pomóc uczniowi, zapoznaj się dokładnie z opinią Poradni P-P, porozmawiaj z uczniem
i jego rodzicami.
3. Spróbuj jak najszybciej wychwycić trudności ruchowe ucznia.
4. Zaproponuj sposoby pracy ucznia nad swoją sprawnością motoryczną.
5. Zaobserwuj podczas lekcji, co najskuteczniej pomaga uczniowi.
6. Przeprowadź rozmowę z całą grupą ćwiczebną na temat dysfunkcji ruchowych uczniów z
dysleksją rozwojową.
7. Oceniaj ucznia w oparciu o zalecenia zawarte w opinii Poradni P-P oraz na podstawie
stopnia zaangażowania, pokonywania własnych trudności i wysiłku wkładanego w pracę
nad sobą.
...
pedagog107