Istnieje wiele definicji czasu wolnego, lecz w znaczeniu potocznym najkrócej i najczęściej określa się go jako czas bez obowiązków, przeznaczony na zajęcia dowolne .
Przyjmujemy, że czas wolny wychowanków, osób niepełnosprawnych intelektualnie to ten okres dnia, który po uwzględnieniu czasu przeznaczonego na naukę w szkole specjalnej, lub wypełnienie obowiązków zawodowych, elementarną regeneracją organizmu oraz specjalne zabiegi rehabilitacyjne, a także niezbędne czynności domowe, pozostaje do ich wyłącznej dyspozycji i może być okresem swobodnych wyborów, rodzajów i terenu zajęć związanych z wypoczynkiem, rozrywką i zaspokojeniem osobistych zainteresowań .
Podstawowym celem terapii zajęciowej prowadzonej w DPS jest zwiększanie zakresu samodzielności i zaradności życiowej, wdrażanie do aktywności fizycznej i psychicznej, kształtowanie charakteru, rozwijanie osobowości, nabywanie nowych umiejętności oraz kontynuowanie dawnych zainteresowań. Usamodzielnienie podopiecznego w zakresie życia codziennego ( ubieranie się, mycie), usprawnianie psychiczne, jak i fizyczne.
Usprawnianie psychiczne ma na celu przywrócenie choremu mieszkańcowi zdolności nawiązywania kontaktów oraz umiejętności współżycia z współmieszkańcami. Odpowiednio dobrana terapia działa uspakajająco, kieruje uwagę na wykonywaną pracę, pozwala zapomnieć o przykrych sprawach.
Pamiętać należy, że czas wolny to czas przeznaczony na wszelkie zajęcia, jakim można oddawać się z własnej ochoty, bądź dla rozrywki, bądź też dla rozwijania swych wiadomości lub bezinteresownego dobrowolnego udziału w życiu społecznym . Nie możemy więc narzucać dobra innym w myśl zasady „ to co jest dobre dla mnie, nie koniecznie jest dobre dla ciebie”.
Twórczy udział w zajęciach buduje poczucie wartości własnej i sensu życia, eliminując monotonię dnia codziennego, nudę i pustkę. Terapeuci, instruktorzy terapii zajęciowej, rehabilitanci i opiekunowie starają się zorganizować czas wolny proponując szeroki wachlarz zajęć. W ramach terapii w DPS pracuje również psycholog. Organizacja terapii zajęciowej w Domu Pomocy Społecznej jest uzależniona od aktualnych potrzeb i możliwości mieszkańców. Indywidualne Plany Wsparcia opracowuje i weryfikuje zespół terapeutyczno – opiekuńczy.
Zajęcia mają charakter dobrowolny i są dostępne dla wszystkich podopiecznych.
Pracownia plastyczna – zajęcia plastyczne to szeroka dziedzina zajmująca się malowaniem na płótnie, papierze i wszelkiego innego rodzaju zajęcia, które w doskonały sposób pozwalają na wyrażenie samego siebie. W planie terapii doskonalą umiejętności już nabyte i uczą nowych.
Pracownia haftu - Zajęcia polegają na haftowaniu, wykonywaniu kompozycji ozdobnych. Dostosowywane są indywidualnie poziomem do możliwości mieszkańców. Dobrze zorganizowany warsztat pracy rozwija wyobraźnię, uczy poczucia estetyki i piękna. Wielokrotnie spod ręki podopiecznych wychodzą prawdziwe arcydzieła.
Pracownia gospodarstwa domowego -Celem tych zajęć jest nauczenie podopiecznych różnych umiejętności niezbędnych w życiu codziennym jak: samodzielne przygotowanie
posiłków, poprawne nazywanie popularnych art. spożywczych czy umiejętność zastosowanie prostych urządzeń kuchennych ( teoretyczne przygotowanie się do prac kulinarnych oraz ich praktyczne zastosowanie).
Sklepik terapeutyczny - (nauka posługiwania się pieniędzmi i gospodarowania nimi, poznawanie wartości pieniądza). Działalność Mieszkańców w sklepiku ma na celu poznawanie nazw towaru, nauki posługiwania się pieniędzmi jak również odpowiedzialności. Sklepik prowadzony jest pod ciągłym nadzorem wyznaczonych opiekunów DPS.
Sala Doświadczania Świata – terapia z osobami z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Ze względu na utrudniony kontakt i współpracę z podopiecznymi stosuje się terapię metodą Snoezelen. Jest to stymulacja bodźcami, która w przeciwieństwie do codzienności, nie oddziaływuje kompleksowo na zmysły. Można koncentrować się wybiórczo na postrzeganiu poszczególnymi zmysłami. Sala Doświadczania Świata ze swoją specyficzną atmosferą i jest miejscem, w którym można wszystko pozostawić za sobą. Spokojna muzyka, przyciemnione światło pozwalają stworzyć właściwy nastrój.
Właściwie zorganizowany czas wolny jest bardzo ważny w wychowaniu internatowym. Jest jednym z czynników stymulujących rozwój psychofizyczny, ponieważ zachowania dziecka w czasie wolnym są związane ze stosunkowo największą swobodą wyboru, dlatego świadczą one najlepiej o jego rzeczywistych dążeniach, postawach i systemie wartości. W związku z tym z wychowawczego punktu widzenia zachowania dzieci w czasie wolnym mogą dużo powiedzieć o wartościach przez nie faktycznie uznawanych. Równocześnie poprzez stwarzanie i kształtowanie motywacji do najbardziej pożądanych społecznie form spędzania czasu wolnego można wpłynąć pośrednio na kształtowanie postaw i systemu wartości.
czas wolny staje się sferą szczególnie ważną dla oddziaływań pedagogicznych. Aby te oddziaływania były efektywne, konieczne jest spełnienie takich warunków, jak:
- uznawanie, że organizacja czasu wolnego dzieci i młodzieży jest z wychowawczego punktu widzenia równie ważna, jak dydaktyczna działalność szkoły;
- rozpoznawanie rzeczywistych potrzeb poszczególnych jednostek w tym zakresie oraz dostosowanie do nich form i metod pracy wychowawczej;
- rozwijanie samorządności i kształtowanie umiejętności samodzielnego organizowania czasu wolnego;
- preferowanie form aktywnego i twórczego spędzania czasu wolnego .
Zajęcia w terapii zajęciowej poprawiają wartość podopiecznego jako jednostki społecznej, otwiera także nowe możliwości życiowe, rozwija wyobraźnię i zainteresowania. Inspiruje także do wyrażania siebie w nowych technikach, odwraca uwagę o ciągłej myśli o chorobie, usuwa lęk i rozmyślanie nad przeszłością.
Prace w terapii zajęciowej dzielimy na:
- prace lekkie - tkactwo, gobelin,
- miękkie i twarde - malowanie na płótnie, papierze, haftowanie (krzyżyk richeleu),
- prace galanteryjne - krawiectwo,
- prace ciężkie - metaloplastyka, stolarstwo, ogrodnictwo,
- prace średnio ciężkie:
- w gospodarstwie (ergoterapia),
- biurowe,
- obsługa komputera.
Dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie czas wolny ma duże znaczenie rewalidacyjne. Czynne uczestnictwo w zajęciach organizowanych w czasie wolnym wpływa pobudzająco na jednostki zahamowane i uspokajająco na nadpobudliwe. W zajęciach, w których dominuje dużo swobody , wychowankowi jest łatwiej osiągnąć sukces, co jest niezmiernie ważne w procesie wychowania.
Poznanie specyfiki gospodarowania czasem wolnym w grupie wychowawczej stwarza podstawy do ustosunkowania się wychowawcy do takich ważnych zagadnień jak:
- czy wychowankowie funkcjonujący w grupie mają zapewniony czas wolny, czy też jest on nadmiernie ograniczony przez inne zajęcia;
- czy konstrukcja rozkładu dnia przewiduje wystarczającą liczbę godzin czasu wolnego wychowanków na odpowiednią organizację i pełne wykorzystanie przez nich proponowanych zajęć;
- jakie specyficzne formy i treści powinno się zastosować w zorganizowanym czasie wolnym wychowanków;
- jaki przyjąć model opieki bezpośredniej nad przebiegiem czasu wolnego form indywidualnych i zespołowych;
- jakie zapewnić specjalne czynniki i warunki w celu skutecznego wykorzystania czasu wolnego dla rewalidacji wychowanków.
Charakterystyczną cechą czasu wolnego jest dochodzenie przez samych uczestników zajęć do zrozumienia konieczności samowychowania i stałego doskonalenia swoich umiejętności i właściwego zachowania w grupie . W czasie wolnym dzieci mają stworzone dodatkowe warunki do twórczej i odtwórczej pracy, a to pozwala rozwijać ich osobowość, otwiera przed nimi szerokie możliwości integracji ze środowiskiem społecznym. Mają też okazję do bezpośredniej obserwacji zjawisk społecznych i przyrodniczych. Poznają bogactwo barw, kształtów, zapachów, bujny rozwój życia w przyrodzie, biorą aktywny udział w jej ochronie i rozwijają w sobie współczucie dla zwierząt.
Czynnikiem decydującym o powodzeniu w pracy terapeuty jest umiejętność dostosowania pracy do potrzeb podopiecznego. Zespół terapeutyczny wskazuje cel pracy, a terapeuta na podstawie swojej wiedzy, umiejętności, znajomości mieszkańca dobiera odpowiednią pracę i dopilnowuje prawidłowego jej wykonania. Od inwencji terapeuty będzie zależało czy
wykonywana praca sprawi radość podopiecznemu, nie znużyło go lub zmęczyło. Mile widziane jest także z punktu widzenia terapeuty inwencja mieszkańca, gdy ma on skonkretyzowane zdanie, co do zajęć (wie, co chce robić).
Terapeuta sam reguluje tempo pracy, aby nie przemęczyć i znudzić podopiecznego. W trakcie prowadzenia zajęć powinno się zebrać dokładny wywiad na temat zainteresowań mieszkańca, aby następne zajęcia sprawiły mu jeszcze większą radość i chętniej korzystał z gabinetu terapii. Stosujemy metody pracy grupowej - określone grupy wykonują tę samą pracę lub o zbliżonym charakterze (np. ergoterapia) oraz indywidualnej - twarzą w twarz, konkretnie współpracujemy z jedną osobą. Terapia zajęciowa ciągle nie doceniona ma to do siebie, że uczy współżycia w grupie, w sposób pożyteczny wypełnia czas wolny, rozwija zainteresowania, doskonali umiejętności manualne i wyobraźnię.
Wychowankowie mają również większą okazję do doskonalenia znajomości życia społecznego uzyskiwaną w codziennym doświadczeniu, do orientowania się w zasadach funkcjonowania różnych instytucji oraz zwracania się do nich o ewentualną pomoc.
. Do wykorzystania w codziennej praktyce pedagogicznej placówek, wskazać można na możliwości wieloetapowego wdrażania wychowanków do racjonalnego organizowania czasu wolnego.
Tu można wymienić etapy:
- wyrabianie u wychowanków podstawowych umiejętności kulturalnego spędzania czasu wolnego i utrwalenie tych umiejętności;
- stwarzanie warunków do samodzielnego stosowania posiadanych umiejętności na zasadach dobrowolności podejmowania czynności realizacji własnych motywów i dążenie do osiągnięcia satysfakcji;
- przygotowanie wychowanków do organizacji zajęć przez wyznaczanie zajęć etapowych;
- tworzenie pozytywnej atmosfery i nastawienia wychowanków do podejmowania aktywności przez ciągłe nagradzanie, ukazywanie na zewnątrz wyników pracy;
- włączenie wychowanków do organizacji zajęć przez wyznaczanie zajęć etapowych;
- tworzenie warunków do każdej działalności twórczej;
- wzbogacanie zajęć o rozszerzony system zabawy, poszukujący, odtwórczy, rozrywkowy, inspirujący;
- ułatwienie wychowankom bezpośredniego kontaktu z kulturą i sztuką;
- tworzenie warunków do różnego rodzaju aktywności o charakterze „ improwizacji własnej” .
Elementarne znaczenie w procesie racjonalnego sterowania organizacją czasu wolnego w internacie, ma jasność i przestrzeganie przez wszystkich wychowanków ogólnie przyjętych zasad postępowania są nimi:
• dostosowanie zajęć czasu wolnego do potrzeb, zainteresowań oraz możliwości psychofizycznych wychowanków;
• dobrowolność uczestnictwa w organizowanych zajęciach czasu wolnego;
• motywacja do podejmowania aktywności w organizowanym czasie wolnym;
• atrakcyjność organizowanych zajęć czasu wolnego;
• wszechstronna aktywizacja uczestniczących w zajęciach czasu wolnego;
• indywidualizacja pracy z wychowankami podejmującymi aktywność w czasie wolnym;
• stopniowanie trudności i etapowości w realizowaniu zadań organizowanego czasu wolnego;
• poglądowość metod i form, treści opracowanych i wykorzystanych w organizacji czasu wolnego;
• ciągłość i systematyczność sprawowania opieki wychowawczej;
• zapewnienie higieny i bezpieczeństwa wszystkim wychowankom biorącym udział w organizacji czasu wolnego .
Zasada podstawowa. Organizacja czasu wolnego jakiejkolwiek osoby, w żaden sposób nie może odbyć się bez niej osobiście. Zadanie musi być wyjątkowo zindywidualizowane, dopasowane do potrzeb i specyficznych upodobań zainteresowanego. Tak więc organizacja czasu wolnego osoby niepełnosprawnej intelektualnie nie różni się niczym od planu dnia każdego z nas. Pamiętajmy, że każdy człowiek to niepowtarzalna jednostka o szczególnym imieniu, potrzebach i zainteresowaniach.
Przede wszystkim musimy mieć na względzie dobro człowieka, stan jego zdrowia i stan psychiczny. Nie bez znaczenia jest też poszanowanie wolności i godności osobistej, których zwłaszcza niepełnosprawnych intelektualnie łatwo naruszyć.
Rzecz druga: organizując czas wolny musimy wziąć po uwagę stopień upośledzenia. Pamiętać należy, że czas wolny to czas przeznaczony na wszelkie zajęcia jakim może oddawać się z własnej ochoty, bądź dla rozrywki, bądź też dla rozwijania swych wiadomości lub bezinteresownego dobrowolnego udziału w życiu społecznym ( poza obowiązkami). Planując i organizując czas wolny należy stawiać cele, które będą służyć dobru i samopoczuciu podopiecznych .
Nieodłącznym elementem odpowiedniego ukierunkowania czasu wolnego jest wykorzystanie wszelkich możliwych pomieszczeń oraz placów zabaw i gier w internacie oraz poza nim (np. świetlica, pomieszczenie przeznaczone do zajęć do zajęć terapeutycznych i sportowych, miejsca spotkań i pracy różnych zespołów artystycznych, majsterkowanie, hobbystów, tereny zabaw wewnątrz placówki, tereny zielone i parki, ośrodki kultury).
Analizując wybrane zagadnienia, które powinny stać się przedmiotem uwagi w sterowaniu organizacją wolnego czasu wychowanków, zwrócić trzeba uwagę na konieczność
uruchomienia przez wychowawców oddziaływania zgodnego z przyjętym w internacie modelem procesu wychowania i adaptacji wychowanków.
W tym celu powinni oni dokonywać rozpoznawania warunków umożliwiających usprawnianie funkcjonowania wszelkich proponowanych działalności w placówce. Na szczególną uwagę zasługują zagadnienia:
dokonanie wyboru programu centralnego, który powinien stać się przedmiotem zainteresowań wychowanków w czasie wolnym;
rozpoznawanie potrzeb w zapewnieniu bezpośredniej opieki organizację czasu wolnego;
dokonywanie rozpoznania uwarunkowań dla realizacji treści i form aktywności wychowanków poza internatem;
dokonywanie wyboru miejsca dla realizacji treści i form organizowania czasu wolnego wychowanków
dokonywanie analizy w zakresie integrowania poszczególnych grup działalności czasu wolnego wychowanków wewnątrz internatu .
W organizowaniu zajęć pozalekcyjnych istotną rolę odgrywają zainteresowania. K. Kirejczyk podaje, że „ rozwój zainteresowań u dzieci upośledzonych intelektualnie przychodzi z większą trudnością” , dlatego tak dużego znaczenia nabiera kształtowanie u nich zamiłowań, dostarczanie okazji do nabywania konkretnych umiejętności o praktycznym charakterze.
Metodą wykorzystywaną z powodzeniem do kompensowania deficytów rozwojowych u osób niepełnosprawnych intelektualnie są zajęcia oparte na założeniach pedagogiki zabawy .
Zabawa, obok pracy i uczenia się, należy do podstawowych form aktywności człowieka, dlatego też wykorzystywania zabawy jako podstawowej metody pracy z dziećmi upośledzonymi intelektualnie ma pierwszorzędne znaczenie w procesie ich wychowania i kształcenia. Zabawa jest wypoczynkiem czynnym, nie wymaga spokoju, ciszy, izolacji lecz zmienności, bogactwa wrażeń, przygody i sytuacji nowych.
Analizując rolę i znaczenie zabawy, można wyróżnić jej podstawowe funkcje:
• kształcącą- polega na tym, że wychowanek w zabawie kształci swoje zmysły, doskonali sprawność motoryczną, wzbogaca wiedzę o świecie i samym sobie, tzn. poznaje swoje możliwości i uczy się je oceniać;
• wychowawczą- wychowanek, zwłaszcza w zabawach grupowych przyswaja różne normy, uczy się przestrzegania reguł postępowania w różnych sytuacjach oraz przestrzegania umów z innymi ludźmi;
• terapeutyczno- kompensacyjna- w zabawie wychowanek ma możliwość uwolnienia się od dręczących go napięć, emocji i uczy się różnych sposobów wyrażania uczuć oraz rozwiązywania osobistych problemów; właśnie w zabawie tj. w sytuacji „na niby”, ma wiele okazji do zrealizowania rzeczy niemożliwych w życiu codziennym, przy czym realizuje je w
sytuacji bezpiecznej, może więc uwalniać się od „zalegających” w nim emocji i w pełni wykorzystać swoje możliwości i talenty;
• projekcyjna- wychowanek wchodzi w różne sytuacje, wykonuje różne zadania oraz pełni różne role, a więc ujawnia swoje właściwości, dorosły może odkryć i lepiej poznać różne problemy wychowanka, a także jego mocne i słabe strony .
Zabawa i kontakty towarzyskie to pożyteczna forma spędzania czasu wolnego, której pożyteczność może być bezsporna. Polega ona na organizowaniu, w klubach, świetlicach, kawiarniach i innych lokalach powszechnej użyteczności spotkań towarzyskich, różnorodnych rozrywek i gier, połączonych z jedzeniem, muzyką i dyskusją na dowolne tematy
SOLARIX33