naratunek_artykul_2010_01_27852.pdf

Edukacja

Kiedy łamie się lód...

Małgorzata Poznańska

doktorant w Zakładzie Ratownictwa Medycznego, Instytut Zdrowia

Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum UJ

w organizmie wiele różnorod-

nych reakcji. Nagłe zanurzenie

w lodowatej wodzie skutkuje bra-

kiem tchu, obkurczaniem się na-

czyń krwionośnych w kończynach

oraz wzrostem częstości oddechu

i akcji serca. Gdy wydłuża się czas

tonięcia, zmiany zachodzą w wyni-

ku niemożności zrobienia wdechu

i narastają z powodu nasilonych

prób oddychania. Pod względem

patologicznym zmiany po topieniu

się dotyczą: niedotlenienia, hipo-

termii oraz aspiracji, która zaburza

czynność płuc i nasila istniejące

niedotlenienie po przywróceniu

oddechu.

Podstawowym problemem jest

niedotlenienie. Jego kliniczne obja-

wy zależą zarówno od nasilenia hi-

poksji, jak i możliwości tolerowania

niedotlenienia przez każdy narząd.

Jako pierwsza uszkodzeniu ulega

kora mózgowa, a potem pień mó-

zgu. Serce i płuca mogą tolerować

Zima obfituje w wypadki

na zamarzniętych akwe-

nach. Często ulegają im

dzieci, zwłaszcza w okre-

sie ferii. Akcja ratunkowa

podczas takich zdarzeń

jest trudna i niebezpiecz-

na dla ratowników.

niedotlenienie przez 20-30 minut,

a po odpowiednim leczeniu pore-

animacyjnym mogą nadal sprawnie

funkcjonować. Tłumaczy to, dlacze-

go wynik leczenia ofiar topienia się

może być tak różny – poczynając

od całkowitego powrotu do zdro-

wia, gdy chorego odratowano

przed wystąpieniem nieodwracal-

nego uszkodzenia narządów, przez

zmiany o typie encefalopatii hipok-

semiczno-niedokrwiennej u osób,

u których doszło do nieodwracal-

nego uszkodzenia kory mózgu bez

uszkodzenia pnia i innych narzą-

dów, aż do braku szans na przeży-

cie lub skuteczną reanimację, gdy

uszkodzeniu uległy wszystkie życio-

wo ważne narządy.

Streszczenie

Co roku w Polsce odnotowuje się dra-

stycznie rosnącą liczbę wypadków. Głów-

ną przyczyną zgonów dzieci w wieku

do 18 lat są wypadki, a nie choroby. Sta-

tystyki lekarskie każdego roku rejestrują

prawie milion wypadków wśród dzieci,

a co dziewiąte z nich wymaga hospitali-

zacji. Jedną z głównych przyczyn zacho-

rowalności i zgonów wśród dzieci jest

topienie się.

Słowa kluczowe

topienie się, lód, dziecko, akcja ratun-

kowa

Summary

Every year in Poland a dramatic increase

in the number of accidents is observed.

Accidents, not diseases, are the main cau-

se of death of children aged 0-18. Each

year the medical statistics register nearly

one million accidents with children and

every ninth child requires hospitalization.

One of the main causes of morbidity and

death in children is drowning.

Key words

drowning, ice, child, rescue operation

Lód groźny

dla wszystkich

Załamanie się lodu stwarza zagro-

żenie utonięcia, jak również śmier-

ci przez wychłodzenie. Najczę-

ściej niebezpieczeństwo wypadku

 42  Na ratunek 1/10

Kiedy łamie się lód...

Z imna woda może spowodować

Edukacja

ma miejsce u schyłku zimy, kiedy

pokrywa lodowa, pomimo znacz-

nej grubości, ma już niewielką wy-

trzymałość. Przed podjęciem ak-

cji ratunkowej na lodzie ratownik

powinien przeprowadzić rekone-

sans i dokonać oceny warunków

bezpieczeństwa. Należy pamiętać

o tym, że śnieg przykrywa i ma-

skuje szczegóły budowy pokrywy

lodowej, co w konsekwencji spra-

wia, że przysypany śniegiem lód

jest bardzo zdradliwym podłożem.

Wytrzymałość lodu zależy nie

tylko od jego grubości. Bez odpo-

wiedniego zabezpieczenia nigdy

nie należy wchodzić na lód rzeczny.

Dla własnego bezpieczeństwa ra-

townik, ze względu na zmiany cha-

rakteru pokrywy lodowej, powinien

w miarę możliwości wykonywać

swoje czynności z przyborami za-

bezpieczającymi i ratunkowymi.

Za dolną granicę stosunkowo

bezpiecznej grubości pokrywy lo-

dowej, po której może poruszać się

człowiek, przyjmuje się grubość

ok. 5 cm, pokrywa lodowa o gru-

bości powyżej 10 cm zapewnia już

dostateczne bezpieczeństwo.

Wszystkie wypadki załamania się

lodu stwarzają duże niebezpieczeń-

stwo nie tylko dla poszkodowanego

dziecka, ale również dla ratownika.

Stopień zagrożenia w takich sytu-

acjach jest większy niż w przypadku

tonięcia w wodzie bez lodu. Dziec-

ko, które znalazło się w wodzie,

praktycznie nie ma szans na przeży-

cie bez pomocy innych osób. Małe

dzieci mają dużą powierzchnię cia-

ła, dlatego w wodzie, której tempe-

ratura jest niższa niż temperatura ich

ciała, bardzo szybko tracą ciepło.

Próba ratowania się (obrona) rów-

nież zwiększa utratę ciepła i prowa-

dzi do szybkiego spadku tempera-

tury ciała. Temperatura ciała może

się gwałtownie obniżyć do takiego

stopnia, że metabolizm i aktywność

ustroju ustają w wyniku hipotermii.

Jeżeli takie zatrzymanie metaboli-

zmu nastąpi przed wyczerpaniem

rezerw tlenowych, hipotermia

ma działanie osłaniające, ponieważ

metabolizm jest bardzo zwolniony,

pozostała część tlenu jest zużywa-

na równie wolno i organizm może

dość długo tolerować zanurzenie

pod wodą, zanim dojdzie do nie-

dotlenienia. Jeżeli dziecko zostanie

wydobyte i reanimowane przed po-

wstaniem niedotlenienia, rokowanie

jest pomyślne, nawet jeśli okres to-

pienia się był długi.

Najważniejszym czynnikiem jest

więc zimna woda. W wypadku spo-

wodowanym załamaniem się lodu

reanimacja musi być prowadzona

aż do podwyższenia temperatury

ciała do 30°C. Należy jednak za-

wsze próbować ogrzać chorego,

którego temperatura ciała spadła

poniżej 30°C, zanim potwierdzi się

czynność serca lub jej brak. Decy-

zję o zaprzestaniu postępowania

reanimacyjnego można podjąć do-

piero wówczas, gdy nie udało się

przywrócić czynności serca.

deski lub inne, płaskie przedmio-

ty zwiększające powierzchnię ze-

tknięcia się z lodem. Czas reakcji

odgrywa tu kluczową rolę – toną-

ce dziecko, które może chwycić

się podanego przedmiotu o dużej

wyporności (np. deska, materac

itp.), uspokaja się, i wówczas moż-

na do niego dotrzeć, a następnie

wyciągnąć je na brzeg.

Jeżeli tonący znajduje się w bez-

pośrednim zasięgu ratownika, na-

leży podać mu linkę, gałąź, części

garderoby, a ostatecznie rękę. Je-

żeli nie możemy dosięgnąć topią-

cego się dziecka, należy zbliżyć się

do miejsca wypadku, pod warun-

kiem że poza obszarem niepewnym

została co najmniej jedna osoba

ubezpieczająca akcję i gotowa rów-

nież do sprowadzenia dodatkowej

pomocy. Dopiero po zbadaniu wy-

trzymałości lodu mogą zbliżyć się

inne osoby, ale tylko w liczbie nie-

zbędnej do udzielenia pomocy.

Bezpieczeństwo akcji ratunkowej

można zwiększyć, zabezpieczając

ratownika liną. O ile jest ona dostęp-

na, należy zabezpieczyć się poprzez

zawiązanie liny wokół siebie węzłem

ratowniczym, a jej drugi koniec trze-

ba przywiązać do jakiegoś stabilne-

go elementu na lądzie, np. drzewa,

lub dać do trzymania innym osobom.

Następnie należy dotrzeć do ofia-

ry, kładąc się na lodzie i pełzając

w kierunku przerębli czy też wyko-

rzystując np. dwie deski, na których

na czworaka należy przemieszczać

się do miejsca zdarzenia. Po zbliże-

niu się do strefy zagrożenia, ale z za-

chowaniem bezpiecznej odległości

do krawędzi przerębli, uspokajamy

ratowanego i podajemy mu wskazów-

ki, jak może nam pomóc w próbach

wydostania go z tej sytuacji. Ratowa-

nemu staramy się podać jakiś przed-

miot – kij, linkę, szalik, płaszcz, deskę,

drabinę itp.

Sposoby

udzielania pomocy

Przed przystąpieniem do akcji ra-

tunkowej ratownik powinien zate-

lefonować pod numer alarmowy

112 lub 997 bądź polecić osobom

postronnym zawiadomienie odpo-

wiednich służb ratowniczych, rów-

nież – jeśli jest to możliwe – popro-

sić o pomoc inne osoby.

Jeżeli przypadek tonięcia ma

miejsce w stosunkowo niewielkiej

odległości od brzegu (pomostu),

należy wykorzystać każdy dostęp-

ny sprzęt w celu podania go toną-

cemu dziecku. Praktycznym sprzę-

tem ratunkowym w takich akcjach

są drabina, sanki na linie czy też

www.naratunek.elamed.pl  43 

Edukacja

Koło i rzutka ratunkowa są bez-

piecznymi i skutecznymi środkami

udzielania pomocy tonącemu z lądu

pod warunkiem ich prawidłowego

zastosowania. Przed wykonaniem

rzutu trzeba koniecznie zabezpie-

czyć wolny koniec linki, zawiązując

pętlę i nakładając ją na drugą rękę

lub przywiązując do stałego ele-

mentu. Wykonując rzut kołem lub

rzutką, należy kierować sprzęt obok

albo za tonącego, tak aby znalazł się

w zasięgu jego ramion. Nie wolno

celować bezpośrednio w tonącego,

gdyż oprócz możliwości spowodo-

wania urazu można pogłębić stan

paniki u ratowanego. Po uchwyce-

niu sprzętu przez tonącego osoba

ratująca ściąga linkę szybko, ale nie

gwałtownie, by szarpnięcie nie wy-

rwało sprzętu z rąk ratowanego.

Łodzie płaskodenne lub specjal-

na łódź do ratownictwa lodowego

z płozami są typowym sprzętem

używanym przez ratowników lo-

dowych. Można się nimi posłużyć

w sytuacji, kiedy tonący znajduje się

poza zasięgiem podręcznego sprzę-

tu ratowniczego lub wtedy, gdy nie

ma możliwości użycia takiego sprzę-

tu. Zbliżając się do tonącego, trzeba

zmniejszyć prędkość łodzi i ustawić

się do niego rufą. Gdy posiadamy

łódź płaskodenną lub specjalną

łódź z płozami do ratownictwa lo-

dowego, możemy przeprowadzić

akcję ratowniczą z udziałem jedne-

go lub dwóch ratowników. Wówczas

po zauważeniu tonącego powinno

się przywiązać do dziobu łodzi linę

asekuracyjną, do której poprzez

„smycz” przypinają się obydwaj ra-

townicy, którzy wpychają łódź na lód

i, popychając ją stopniowo przed

sobą, przemieszczają się do miej-

sca zdarzenia. W czasie przemiesz-

czania się starają się uspokoić to-

nącego i podać mu wskazówki do-

tyczące dalszej akcji. W miejscu,

gdzie lód jest jeszcze wytrzymały,

jeden z ratowników wchodzi do ło-

dzi, natomiast drugi pcha ją dalej

w kierunku przerębli. Po dotarciu

do otworu w lodzie ratownik w łodzi

lokuje się w jej tylnej części, pod-

czas gdy jego kolega popycha łódź

w kierunku ratowanego. Gdy rufa

znajdzie się przy tonącym, ratownik

z łodzi przechwytuje go, wychylając

się poprzez krawędź łodzi i kładąc

się na plecach na jej dnie stara się

wciągnąć ratowanego do środka.

W czasie gdy ratownik przechwy-

tuje ratowanego, jego kolega oraz

asekurujący z brzegu, a także pozo-

stali ratownicy, trzymając łódź na na-

piętej linie asekuracyjnej, zabezpie-

czają przed dociśnięciem tonącego

do krawędzi przerębli lub przed

wciśnięciem go pod taflę lodową.

Po przechwyceniu tonącego przez

ratownika jego kolega trzymający

dziób łodzi daje sygnał do ściąga-

nia i sam pomaga, względnie wcho-

dzi do łodzi i wówczas wszyscy ra-

zem są dociągani do brzegu.

Akcja z łodzi będzie skuteczna,

jeżeli weźmie w niej udział dwóch

lub trzech ratowników. Ratownicy

na łodzi przechwytują tonącego

za nadgarstki i wciągają go na po-

kład po plecach ratownika udzie-

lającego mu wcześniej pomocy.

Po ułożeniu tonącego na dnie ło-

dzi należy przystąpić do czynności

reanimacyjnych.

W każdym przypadku trzeba we-

zwać pomoc, gdyż – jak wskazuje

praktyka – skuteczność ratowania

podczas załamania lodu w naj-

większym stopniu zależy od pomo-

cy z zewnątrz i czasu przebywania

poszkodowanego w wodzie.

Ocena wstępna

i czynności ratunkowe

Po wyciągnięciu ratowanego dziec-

ka z przerębli należy, zachowując

 44  Na ratunek 1/10

Edukacja

wszystkie środki ostrożności, dotrzeć

do brzegu, gdzie w razie potrzeby

trzeba przystąpić do kolejnych czyn-

ności ratunkowych (rozgrzewanie,

przywracanie podstawowych czyn-

ności życiowych itp.). Do oceny

dziecka, które uległo tego rodzaju

urazowi, przydatna jest trójstopnio-

wa skala zmian wskazująca na sto-

pień uszkodzenia organizmu:

− stopień I – dziecko przytomne,

w pełnym kontakcie, niewielkie

urazy zewnętrzne,

− stopień II – dziecko w ograni-

czonym kontakcie, zamroczo-

ne, słabo reaguje na bodźce

zewnętrzne, liczba i głębokość

oddechów prawidłowe, pełna

reakcja na ból,

− stopień III – śpiączka, brak reak-

cji na bodźce zewnętrzne, w peł-

ni rozwinięta niewydolność odde-

chowa, zaburzenia akcji serca,

osłabienie napięcia mięśniowe-

go, drgawki.

Część dzieci zakwalifikowanych

do stopnia II i wszystkie zakwalifiko-

wane do stopnia III wymagają akcji

resuscytacyjnej. Jeżeli nie nastąpiło

zatrzymanie krążenia, prawdopodo-

bieństwo pełnego powrotu do zdro-

wia jest bardzo duże. Istotne jest,

że u małych dzieci nawet głębo-

kie ochłodzenie ciała na skutek

działania bardzo zimnej wody pa-

radoksalnie może być czynnikiem

korzystnym.

Niezależnie od stopnia uszkodze-

nia organizmu dziecka należy oczy-

ścić jamę ustną i drogi oddechowe

z zalegającej wydzieliny oraz podać

tlen. Pacjenci z zaburzeniami od-

dychania wymagają rozpoczęcia

sztucznej wentylacji metodą usta –

usta lub usta – maska, a w razie za-

trzymania krążenia – zewnętrznego

masażu serca.

Po zebraniu wywiadu i pomia-

rze czynności życiowych należy

przejść do badania fizykalnego.

Istotne jest, aby zwrócić uwagę

na kilka cech charakterystycznych

dla pacjentów wydobytych z prze-

rębli, a mianowicie: chory jest bla-

dy, czasami siny; tętno u takich

pacjentów jest słabo wyczuwal-

ne; odruchy ścięgniste głębokie

są osłabione lub brak jest odru-

chów ścięgnistych; źrenice mogą

być rozszerzone i słabo reagować

na światło. W ocenie dziecka trze-

ba zwrócić uwagę na zmianę stanu

psychicznego, zwłaszcza na dez-

orientację, splątanie, zamrocze-

nie, śpiączkę.

Z chorym w hipotermii należy

postępować bardzo ostrożnie, gdyż

łatwo u niego wywołać zaburzenia

rytmu z powodu zwiększonej pobu-

dliwości serca. Powinno się wyko-

nać następujące badania:

− gazometryczne (gazometria wy-

kazuje mieszaną kwasicę meta-

boliczno-oddechową),

− jonogram (może wystąpić hipo-

kaliemia),

− morfologię i badanie układu

krzepnięcia (może występować

DIC).

Intubacja dotchawicza jest ko-

nieczna jedynie w wypadku, gdy

nasilonej hipotermii towarzyszą za-

burzenia oddychania, hipoksemia

i hiperkapnia. Okresowo wskazana

jest wymuszona wentylacja zastęp-

cza z częstością o połowę mniejszą

niż przy prawidłowym postępowa-

niu. W miarę ogrzewania pacjen-

ta, zgodnie z gazometrią, zwiększa

się częstość oddechu. W przypad-

ku występowania bradykardii za-

tokowej, migotania komór lub asy-

stolii stosuje się zewnętrzny masaż

serca, dopóki temperatura ciała

będzie równa lub nie wzrośnie po-

wyżej 30°C.

Po udanej akcji ratunkowej na-

leży na lądzie stworzyć odratowa-

nemu dziecku atmosferę spokoju

i nie zezwalać na wstawanie, cho-

dzenie oraz wykonywanie niepo-

trzebnych ruchów. Dziecko na-

leży ogrzać przez ocieplenie po-

wierzchni ciała kocem lub matera-

cami ogrzewczymi, ogrzewaczami

powierzchniowymi lub butelkami

z ciepłą wodą i podać mu ciepły

napój. Należy uważać, gdyż zbyt

intensywne rozgrzewanie może

doprowadzić do „spadku następ-

czego temperatury ciała” (wg nie-

których autorów należy ogrzewać

jedynie głowę i tułów). Następnie

jak najszybciej trzeba przekazać

uratowanego pod opiekę służby

zdrowia, którą trzeba szczegółowo

poinformować o okolicznościach

wypadku, czasie rozpoczęcia akcji

ratunkowej i wydobycia na brzeg

oraz rodzaju wykonywanych czyn-

ności i zabiegów.

Dzieci, u których temperatura

ciała spadła poniżej 32°C, należy

ogrzać poprzez podanie ogrza-

nego, nawilżonego tlenu (42-

-48°C) do oddychania lub podanie

ogrzanego aerozolu 0,9% NaCl.

Płukanie żołądka jest niewskazane

ze względu na możliwość wywoła-

nia zaburzeń rytmu serca. W wielu

opracowaniach zalecane jest na-

tomiast płukanie esicy i pęcherza

moczowego ciepłym roztworem fi-

zjologicznym soli; również bardzo

skuteczna jest dializa otrzewnowa

ciepłym płynem dializacyjnym lub

0,9% NaCl (temperatura 43-45°C).

U większości chorych wystarcza-

ją ogrzewanie zewnętrzne oraz

ciepłe inhalacje. U chorych za-

mroczonych lub w stanie śpiączki

należy rozważyć podanie glukozy

i naloksonu. Chorego w takim sta-

nie można transportować dopiero

wtedy, kiedy temperatura wzrośnie

powyżej 32°C i rytm serca jest pra-

widłowy.

www.naratunek.elamed.pl  45 

Edukacja

Transport dziecka

Głównym celem postępowania

leczniczego przed transportem jest

uzyskanie maksymalnej stabilizacji

stanu ogólnego oraz zapewnienie

najlepszej opieki w czasie transpor-

tu. Intensywna terapia dziecka roz-

poczyna się, gdy zespół transpor-

tujący przejmuje opiekę nad cho-

rym. Poza rzadkimi przypadkami,

gdy konieczna jest szybka pomoc

najwyższego stopnia leczniczego,

transport nie powinien odbywać się

pośpiesznie, przed uzyskaniem peł-

nej stabilizacji stanu pacjenta.

Zespół transportujący powi-

nien zapoznać się z podjętymi do-

tychczas działaniami oraz historią

choroby. Następnie należy zabez-

pieczyć odpowiednio urządzenia

monitorujące czynności życiowe,

cewniki naczyniowe i inne prze-

wody, zmierzyć podstawowe para-

metry życiowe oraz zabezpieczyć

wszystkie linie i przewody, gdyż

w czasie transportu mogą zmienić

położenie.

Należy podłączyć monitory trans-

portowe (pulsoksymetria i monitoro-

wanie czynności serca), jak również

prowadzić częstą ocenę perfuzji

tkankowej i ciśnienia krwi – ponie-

waż, z uwagi na poszerzenie łoży-

ska naczyniowego, może zaistnieć

konieczność podania większej ob-

jętości płynów. Ze względu na nie-

korzystny stosunek powierzchni

ciała do masy u dzieci, sprzyjający

skłonności do wychłodzenia i zwią-

zanych z nim poważnych konse-

kwencji metabolicznych, niezwykle

istotne jest zapewnienie dziecku

komfortu termicznego. Konieczna

może być konsultacja ze szpitalem

docelowym. W drodze do szpitala

należy ponadto wykonać powtórne

badanie fizykalne. W przypadku

zmiany stanu pacjenta obowiązuje

natychmiastowe badanie fizykalne,

kontrola parametrów klinicznych

i wykonanych dotąd procedur oraz

sprawności działania używanego

sprzętu medycznego. Należy pa-

miętać, że stała wzrokowa obser-

wacja pacjenta jest pierwszym

i najważniejszym sposobem monito-

rowania, który nie może być zastą-

piony nawet najnowocześniejszym

sprzętem. Jeśli dziecko transporto-

wane jest w unieruchomieniu, nie

wolno zapominać o konieczności

przymocowania go również do no-

szy w sposób, który będzie zapo-

biegać jego przemieszczaniu się

podczas transportu oraz umożliwi

szybkie wypięcie i obrócenie deski

na bok np. w razie wymiotów.

Transport ambulansem jest du-

żym przeżyciem zarówno dla przy-

tomnego dziecka, jak i jego rodzi-

ców. Dlatego należy być przygoto-

wanym na różne zachowania wy-

rażające emocje związane ze stre-

sującą sytuacją. U starszych dzieci

w dobrym stanie ogólnym podróż

ambulansem może wywołać pozy-

tywne odczucia – może być powo-

dem chwalenia się przed rówieśni-

kami. W grupie dzieci młodszych

trzeba spodziewać się wyłącznie

emocji negatywnych, wynikających

z brutalnego przeniesienia w nie-

znane w odczuciu dziecka nieprzy-

jazne środowisko.

Aby uzyskać współpracę ze stro-

ny dziecka, należy zadbać o zdo-

bycie jego zaufania. Istotna jest

stanowczość przy jednoczesnym

zorientowaniu na problemy dziecka

i jego rodziny oraz wyraźnie prze-

kazywanym komunikacie o chęci

pomocy.

2. Błasiak P., Chadaja M., Ku-

rek K.: Ratownictwo wodne,

vademecum. Pruszyński i Sp.,

wyd. 2, Warszawa 2001.

3. Basic trauma life support for

paramedics and advanced pro-

viders. Red. J.E. Campbell,

wyd. 4, New Jersey 2000.

4. Chapleau W., Paus P.: Emergen-

cy Medical Technician Making

the Difference. Mosby Jems El-

sevier, St. Louis 2007.

5. Zaawansowane zabiegi reanima-

cyjne u dzieci. European Resu-

scitation Council, Polska Rada

Resuscytacji, Kraków 2006.

6. Grześkowiak M., Żaba Z., Tu-

rowska-Kóska A., Podlewski R.:

Stany zagrożenia życia. Po-

stępowanie bezprzyrządowe.

Red. W. Jurczyk., A. Łakomy,

FHU Grzegorz Słomczyński,

wyd. 1, Kraków 2002.

7. Grześkowiak M., Żaba Z., Żu-

gaj C.: Pomoc doraźna. Po-

stępowanie bezprzyrządowe.

Red. W. Jurczyk, A. Łakomy,

Oficyna Wydawnicza De Facto,

wyd. 1, Poznań 1999.

8. King C., Young C.D.: Podręcz-

ny atlas zabiegów ratunkowych

u dzieci. Urban & Partner, Wro-

cław 2003.

9. Planz S.H., Adler J.: Medycy-

naratunkowa. Urban & Partner,

wyd. 1 polskie, red. J. Jakubasz-

ko, Wrocław 2000.

10. Rymkiewicz W.: Pierwsza po-

moc przedlekarska. Tarbonus,

wyd. 5, Kraków – Tarnobrzeg

2008.

11.Sefrin P., Schua R.: Postępo-

wanie w nagłych przypad-

kach. Urban & Partner, wyd.

1 polskie, red. Z. Rybicki, Wro-

cław 2001.

12.Stany zagrożenia życia u dzieci.

Red. T. Szreter, wyd. 1, PZWL,

Warszawa 1996.

Piśmiennictwo

1. Bieś B., Mazur Z.: Pierwsza po-

moc przedlekarska – poradnik.

Tarbonus, wyd. 5, Kraków – Tar-

nobrzeg 2005.

 46  Na ratunek 1/10



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: