Żuchwa
Ruchy żuchwy ściśle łączą się z ruchami krtani i języka, ale przede wszystkim warunkują otwarcie ust. Swobodne opuszczenie żuchwy powiększa przestrzenie rezonansowe jamy ustnej, a także powoduje całkowite oswobodzenie wszystkich mięśni okolicznych (twarzy, szyi, gardła, języka, krtani i kości gnykowej). Znaczenie żuchwy dla poprawnej emisji często jest niedoceniane. Polecenie: „otwórz usta", wydaje się śmiesznie łatwe. Ale gdy zastanowimy się, jak otworzyć usta, okaże się to polecenie bardzo mało konkretne. Obserwując różnych mówców czy śpiewaków zauważamy, że jedni wcale ust nie otwierają, inni - otwierają je ponad miarę, często czyniąc przy tym mnóstwo dziwnych ruchów. Są tacy, którzy otwierają usta mocno w górę, inni zaś rozciągają je intensywnie na boki. Czy jest zatem jakiś model poprawnego otwierania ust? Najprostsza odpowiedź brzmi: „otwieraj usta luźno, naturalnie". Co to jednak znaczy?
Gdy wyobrażamy sobie rękę, która ma znajdować się w luźnej pozycji, zwykle nie mamy wątpliwości, jak to ma wyglądać. Powinna swobodnie zwisać zaczepiona do korpusu przy pomocy stawu barkowego. Winna zwisać tak, by przy poruszeniu wykonywała niczym nieskrępowane ruchy i znajdowała się w stanie bezwładności. Ręka nie może być ani podkurczona, ani przesadnie obniżona. Może się znajdować tylko w jednym położeniu, wynikającym z praw grawitacji. Podobnie jest ze szczęką dolną (żuchwą). Zaczepiona jest ona w stawie skroniowo-żuchwowym i przy jego pomocy łączy się z korpusem (tu - czaszką). Zatem powinna swobodnie opaść w dół i tam się zatrzymać. To jest właśnie optymalne otwarcie ust. Tak byłoby w sytuacji, gdybyśmy zachowali naturalne prawa rządzące pracą mięśni w naszym organizmie. Zwykle jednak tak nie jest. Jedną z podstawowych wad jest tzw. szczękościsk, czyli stan, w którym żuchwa i szczęka górna pozostają względem siebie w sytuacji naprężenia. Często w szczękościsku naprężenie jest tak wielkie, że zęby górne i dolne w czasie fonacji stykają się ze sobą. Co wówczas należy uczynić, by wyczuć stan naturalnego otwarcia? Może znów warto skorzystać z wyobrażeń. Gdyby ten stan udało nam się wyobrazić, znalibyśmy już odpowiedź na pytanie: jak luźno otworzyć usta? Z obserwacji poczynionej na licznej grupie studentów, z którymi prowadziłam zajęcia z emisji głosu, mogę zaproponować jeszcze jedną metodę na uświadomienie sobie naturalnego otwarcia ust. Ręce luźno ułożyć na skroniach, tak by wyczuć pracę stawu skroniowo-żuchwowego. Prowadząc żuchwę mocno w dół, zaobserwujemy, iż w pewnym momencie następuje wyczuwalny przeskok. Żuchwa rozwiera się ponad miarę. Ustalmy położenie żuchwy tuż przed tym przeskokiem. Mierząc rozstaw szczęk przy pomocy palców, okaże się, że mieszczą się tu pionowo (na szerokość) dwa palce: wskazujący i środkowy. W takim ułożeniu mamy żuchwę naturalnie otwartą. Czy luźną, pozbawioną sztywności? Nie zawsze. Często mamy do czynienia z poczuciem napięcia dolnej szczęki, podczas gdy według powyższych wyznaczników powinna być luźna. Dzieje się tak wówczas, gdy szczękościsk (bez względu na zaawansowanie) przyzwyczaił mięśnie do stanu skurczu. Poprzez ćwiczenia stan ten należy zmienić i doprowadzić do poczucia zupełnej swobody.
Ćwiczenia żuchwy:
1. obniżać żuchwę przy zamkniętych ustach;
2. wymawiając sylabę da, opuścić luźno żuchwę, przez chwilę utrzymać ją w dolnym położeniu (szczególnie należy zwrócić uwagę na uwolnienie szczęki od jakichkolwiek naprężeń). Żuchwa musi opadać swobodnie, tak jak swobodnie opada ręka;
3. wykonując ruchy żuchwy w bok (w celu jej rozluźnienia), podnosić żuchwę do góry;
4. opuszczając żuchwę obserwujemy, by wargi nie były naprężone i żeby ich kształt był naturalny. W ułożeniu warg także dążymy do swobody i rozluźnienia;
5. po opuszczeniu szczęki według powyższych zasad, nie zmieniając kształtu warg, wymawiamy szeptem głoski: a, e, o. Brak zmian w układzie ust wymusza wówczas aktywność mięśni języka.
Czasami ćwiczący nie jest w stanie sam ocenić, czy jego żuchwa zachowuje się swobodnie. Dotyczy to w szczególności osób, które mają zaawansowany szczękościsk. Pomocne jest wówczas ćwiczenie sprawdzające. Jako rekwizyt do ćwiczenia należy przygotować kawałek marchewki bądź korek przycięty na wysokość dwóch palców (należyte otwarcie ust). Po otwarciu żuchwy należy zablokować możliwość ruchu żuchwy przez włożenie między zęby marchewki. Następnie należy możliwie jak najwyraźniej czytać głośno tekst przez około 5 minut. Następnie wyjąć blokadę i przystąpić do ponownego czytania tego samego tekstu. Jeśli w początkowym momencie odczujemy znaczną różnicę (swobodę) w sposobie czytania, oznacza to, że mamy wadę szczękościsku. Ćwiczenie to możemy stosować jako rehabilitacyjne przy stwierdzeniu powyższej wady. W czasie poprawnej tonacji na samogłoskach a, o i e żuchwa powinna opadać swobodnie. Można to kontrolować w czasie fonacji, badając rozwarcie szczęk za pomocą dwóch palców.
kowalik_04