Ignacy Krasicji - Mikolaja Doswiadczynskiego Przypadki - opracowanie Mieczyslaw Klimowicz.pdf

(2748 KB) Pobierz
IGNACY KRASICKI
MIKOLAJA
DOŚWIADCZYŃSKIEGO
PRZYPADKI
OPRACOWAŁ
MIECZYSŁAW KLIMOWICZ
WYDANIE SIÓDME, ZMIENIONE
WROCŁAW – WARSZAWA – KRAKÓW – GDAŃSK
ZAKLAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH – WYDAWNICTWO
1975
WSTĘP
NARODZINY POWIEŚCI W EUROPIE
Wiek XVIII jest wiekiem narodzin powieści. Powstawała ona w opozycji do późnobarokowego
romansu, zdobywała sobie coraz większe znaczenie, wkrótce też zyskała rangę czołowego gatunku
epickiego, który wyrażał awans literacki nowego bohatera. Przedstawiał go jednak nie jak w eposie,
w roli bezpośredniego wyraziciela dążeń klasy czy narodu, osobistości wysoko postawionej w hierar-
chii społecznej, ale jako przeciętnego człowieka, często z dołów społecznych, uwikłanego w konlikty
z otoczeniem, które przejawiały się nieraz w postawie buntowniczej wobec rzeczywistości. Powieść ta
wykorzystując w dużej mierze wykształcone już w dawnym romansie techniki narracji stworzyła nową
wizję świata. Podejmowane próby prowadziły do konstrukcji, w której motywacja losu bohatera, przy-
gody, była indywidualna, ale uzasadniona psychologicznie, ukazana na szerokim tle społecznym.
Na przełomie XVII i XVIII wieku pod wpływem mieszczańskiej ideologii zmiany te można do-
strzec nawe w dworskim romansie barokowym. Traci on wówcza swe wartości wychowacze, staje się
literaturą rozrywkową, równocześnie jednak życie dworu oglądane jest w nir oczami mieszczanina.
W romansie pasterskim np. paster wyrusza w świat, na dwór pański i wraca z dewizą, że lepiej żyć
w mierności i swobodzie w swoim stanie niż wśród przepychu i intryg dworskich. Indywidualizacja losu
przejawia się choćby w modnych w romansie barokowym „pożegnaniach ze światem”, przy czym świat
nie jest już doliną łez, z której można się ratować jedynie: ucieczką do pustelni – bohater narzeka tylko
na swój własny los. Przy decyzjach kieruje się on indywidualnymi, wewnętrznymi impulsami, wyciąga
konsekwencje z własnych doświadczeń. Było to stanowisko obce barokowi, w którym idee panowały
niepodzielnie nad losem ludzkim: ludzie, sceny, zdarzenia, przygody – to w barokowym romansie dwor-
skim tylko poszczególne ,,litery alfabetu” oddające myśl o znaczeniu moralnym.
Opis nie służy już w nowych realizacjach romansowych eksplikacji religijnej losu bohatera, lecz
jest wynikiem bezpośredniego stosunku do rzeczy, a morał utworu był wyprowadzany jako krytyczne
objaśnienie osobistych czynów. Widzimy tendencję do usamodzielnienia i laicyzacji przygody, posiada
ona już motywację indywidualną: psychologiczną i społeczna. Człowiek przestaje być igraszką losu
skonstruowanego według etyki barokowej.
Nowa powieść oświeceniowa czerpiąc wiele z doświadczeń i techniki romansów wystąpiła przede
wszystkim przeciw romansom awanturniczo-miłosnym o rozbudowanej fabule przygodowej, nie zwią-
zanej z problematyką, w której tkwili ludzie ówcześni, nie przejawiającej intencji do wartościowania
postaw ludzkich – zbrodnie-kazirodztwa, intrygi, nadzwyczajne przypadki, rozłąki amantów, niespo-
dziewane spotkania, wędrówki po morzach, lądach itp. – oto główny temat podejmowany przez wielu
autorów usiłujących oddziaływać jedynie na wyobraźnię czytelnika. Ten typ romansu zaczął dominować
w okresie degeneracji baroku, na przełomie XVII i XVIII w.
Romansowemu zmyśleniu, nieprawdopodobieństwu opisywanych tam zdarzeń, brakowi założeń
dydaktycznych i poznawczych przeciwstawiali autorzy nowej powieści „historie prawdziwe”, stylizo-
wane na autentyczne lub takie, które mogły się wydarzyć. Zasada prawdopodobieństwa oznaczała tu
dążenie do realizmu określane jako „zgodność z naturą” lub „wierność naturze”, przy czym mogło to
oznaczać zarówno dosłowność naturalistyczną, jak i wszelką konstrukcję, nawet utopijną, ale posiadają-
cą cele poznawcze lub dydaktyczne. W poszukiwaniach formalnych ów zwrot do autentyku wyraził się
sięganiem do źródeł pozaliterackich, należących dotąd do literatury tzw. stosowanej, jak list, diariusz,
pamiętnik, opis podróż itp. 1
Romans nie był wymieniany ani uznawany jako gatunek literacki w poetykach klasycystycznych.
Wynikało to stąd, iż zgodnie z doktryną klasycystyczną pod pojęciem literatury rozumiano jedynie poe-
zję (epika, liryka i dramat) oraz retorykę i epistolograię, uważane za szkołę poezji, co znalazło odbicie
A. Hirsch, Burgertum u. Barock im deutschen Romar, Zur Entstehungsgeschichte des büigeilichen Weltbildes , wyd. II Köln 957; M.
Klimowicz, Romans Gellerta w literaturzi polskiej czasów saskich , «Pamiętnik Literacki» 959, z. 3/4.
~ ~
w programie konwiktów np. jezuickich, gdzie najpierw była klasa retoryki, a po niej poetyki. W XVIII
wieku zmieniają się poglądy na zakres literatury. Wejście nowego mieszczańskiego bohatera powoduje
kryzys i zasadnicze przemiany w gatunkach klasycystycznych, powstają nowe formy, przede wszystkie
prozaiczne. Zaczyna być popularny termin belles iettres (beletrystyka) obejmujący swoim zasięgiem
także prozaiczny romans, nowelę, opowiadanie historyczne oraz tworzące się wówczas gatunki publicy-
styczne: esej, felieton, artykuł, reportaż itp. Rozwijającej się bujnie w XVIII wieku powieści nie umiano
jeszcze precyzyjnie określić, stąd też wahania terminologiczne (na gruncie angielskim np. romance – no-
vel ). W Polsce dopiero w XIX wieku używano nazwy „powieść” na oznaczenie gatunku literackiego, do
tego okresu panuje tu wielkie zamieszanie, najczęściej spotyka się takie nazwy jak: romans, przypadki,
awantury, historia. Mimo to w Europie, szczególnie w Anglii i Francji powstawały wówczas arcydzieła
do dziś zapładniające rozwój powieści nazywanej już wtedy epopeją świata nowożytnego .
Powieść czerpiąc wiele z doświadczeń romansu nawiązywała jednak do swej wielkiej poprzednicz-
ki – epopei. Świadczy o tym prekursorskie na gruncie francuskim dzieło François Fénelona pt. Téléma-
que (699), które powstało w okresie sporu „nowożytników”, czyli zwolenników nowszej, narodowej
literatury ze „starożytnikami”, wyznawcami doskonałości dzieł antycznych – o wyższość prozy nad
wierszem w momencie, kiedy dokonywano prozaicznych prób przekładu Iliady na język francuski .
Fénelon, choć miłośnik antyku, poszedł w tym wypadku za zdaniem „modernistów” i napisał swoją
„kontynuację Odysei ” poetycką prozą. Przygody Telemaka, syna Odyseusza, można by uważać za ro-
dzaj romansu edukacyjnego, przeznaczonego dla następcy tronu, głoszącego w sposób aluzyjny potę-
pienie zaborczej polityki Ludwika XIV i pochwałę władcy pokojowego. Powstały współcześnie spory
na temat zakwaliikowania Telemaka Fénelona do odpowiedniego gatunku literackiego, nazywano go
prozaicznym eposem, poème en prose lub nawet romansem Kiedy więc z pogardzanego przez poetyki
klasycystyczne romansu rodziła się powieść oświeceniowa zajmując po woli miejsce epopei, Télémaque
Fénelona stanowił ciekawy przykład „demokratyzacji” tego wielkiego gatunki epickiego.
Do lat siedemdziesiątych XVIII wieku, do momentiu powstania pierwszej polskiej powieści nowo-
żytnej, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków Ignacego Krasickiego (776) ukształtowały się już
w Europie główne typy nowej powieści, zaświadczone wybitnymi osiągnięciami. Na pierwszym miej-
scu należy wymienić powieść satyryczno-obyczajową, gdyż można tu odnotować arcydzieła do dziś
oddziaływające na czytelników. Są to m.in. Henryka Fieldinga Historia życia Toma Jonesa, czyli dzieje
podrzutka (749) i tegoż autora Przygody Józefa Andrewsa (742). Z francuskich dzieł wyróżniają się
Lesage’a Przypadki Idziego Blasa (75-735), które wywodzą się z posiadającego wielkie tradycje
we Franrji i Hiszpanii romansu łotrzykowskiego, czyli powieści pikarejskiej. Arcydziełem w grupie
powieści fantastycznej, nawiazującej do licznie uprawianych w XVIII wieku powiastek ilozoicznych
są Podróże Guliwera napisane przez Jonathana Swifta (726). Wydarzeniem w skali europejskiej stał
się Robinson Cruzoe Daniela Defoe (79), przynoszący atrakcyjny obraz „oświeconego” pioniera na
tle dzikiej przyrody na nieznanej wyspie, airmujący cnoty i przedsiębiorczość nowego bohatera miesz-
czańskiego. Wywołał on falę naśladownictw w całej Europie, powstało wtedy mnóstwo tzw. robinsonard
połączonych z utopijną wizją szczęśliwych wysp.
Za najbardziej nowatorskie, choć nie przetrwały one próby czasu, należy uznać dzieła, które posługu-
jąc się formami listu i pamiętnika zredukowały akcję do sfery intymnych przeżyć wewnętrznych, dzięki
czemu dały początek nowożytnej powieści psychologicznej. Były to przede wszystkim głośne w epoce
dzieła Samuela Richardsona: Pamela (740), Klarysa (747-748), we Francji Nowa Heloiza Jana Jaku-
ba Rousseau (760), zaś w Niemczech Cierpienia młodego Wertera Goethego (774). W utworach tych
dokonał się w pełni awans mieszczańskiego bohatera, którego wyposażono w nowy sposób odczuwania
przeciwstawiając jego wartości moralne zdegenerowanemu światu arystokracji i szlachty. W Pameli
i Klarysie nieugięta cnota dziewczyny z nizin społecznych zwycięsko odpiera ataki arystokratycznego
uwodziciela, który, jak np. Lowelas z Klarysy , przeszedł do przysłowia. Powieść ta stworzyła koncepcję
miłości małżeńskiej i stereotyp literacki tej miłości obowiązujący do naszych czasów i dopiero dziś
2 Z. Sinko, Powieść zachodnioeuropejska w kulturze literackiej polskiego Oświecenia , Studia z Okresu Oświecenia t. VIII, Wrocław
968.
3 Zob. T. Sinko, Spór o antyk w w. XVII i XVIII , «Przegląd Warszawski» 922, nr 4; P. van Tieghem, Główne doktryny literackie we
Francji , Warszawa 97, s. 8-06.
~ 4 ~
przeżywający zasadniczy kryzys. Nowa Heloiza Rousseau ukazała świat uczuć oświeceniowego bohate-
ra wyrażając protest przeciw feudalnym różnicom stanowym naruszającym prawo do miłości z wyboru.
Cierpienia młodego Wertera pogłębiły tę problematykę – możną w tym dziele dostrzec romantyczny już
bunt przeciw wszelkim niesprawiedliwym normom i zakazom krępującym rozwój jednostki.
Wymienione powieści odegrały ważną rolę w rozwoju sentymentalizmu, kierunku ilozoicznego
i literackiego, który cechowała dążność do stałej autoanalizy i doskonalenia uczuć, dochodząca nieraz
do ekshibicjonizmu, co jest szczególnie widoczne w Wyznaniach J.J. Rousseau. W powieści osiemna-
stowiecznej, podobnie jak w dramacie, dokonywały się interesujące próby stworzenia nowych wzorów
osobowych, dlatego też stała się ona gatunkiem literackim wyrażającym główne problemy epoki.
~ 5 ~

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin