22.10.2007r
Podstawy urbanistyki i architektury
Renesans w Europie.
Francja, Niemcy
prowadzący zajęcia: mgr inż. arch. Bożena Banek
prace napisał : Łukasz Fil
kierunek : budownictwo
rok : I
Wojna zwana stuletnią (1339-1453), osłabiła Francję politycznie i gospodarczo, w ślad za czym kulturalny rozwój tego narodu uległ zahamowaniu. U schyłku XV w. światopogląd i obyczaje we Francji są jeszcze całkowicie średniowieczne. Dopiero wyprawa wojenna do Włoch (1494-1512) Karola VIII, a później Ludwila XII powodują bezpośrednie zetknięcie się Francuzów z rozkwitłym już Odrodzeniem włoskim. Usiłowania obu tych królów przeszczepienia renesansu do Francji dają nikłe owoce pod postacią dekoracji wnętrz oraz tu i ówdzie doczepionych form włoskich do budowli ściśle średniowiecznych. Królowie i magnaci sprowadzają do swych rezydencji rzemieślników i artystów z Italii. Renesans francuski jest wiec w swych początkach stylem dworskim. Ugruntowanie się nowego stylu w szerszych kręgach społeczności francuskiej i początek jego rozkwitu przypada na dziesięciolecie 1535-1545, tj. na schyłek panowania Franciszka I.
Francuzi, mimo Wielkiej Rewolucji i do dziś w większości żywionej niechęci do „tyranów”, oznaczają kierunki stylowe imionami królów, na których panowanie wypadają. Tak wiec wczesny okres renesansu reprezentują: Karol VIII, Ludwik XII i początek panowania Franciszka I (ok. 1483-1535). Okres rozkwitu przypada na dalszy ciąg panowania Franciszka I i na panowanie Henryka III i Henryka IV reprezentują okres końcowy (ok. 1574-1610). System ten jest, jak widać, kłopotliwy i o tyle wadliwy, że architektura nie zmienia się dokładnie ze zmianą panującego.
Konstrukcyjnie Odrodzenie francuskie XVI w. stosunkowo nieznacznie odbiega od wzorów włoskich. Tylko ze względów klimatycznych Francja zachowuje strome dachy, a w nich nierzadko lokuje mieszkalne poddasza. Podkreślić należy nader staranne wykonanie kamieniczki, a w szczególności sklepień. Średniowieczne tradycja zarówno technicznie, jak i formalnie doskonałej kamieniczki francuskiej świadczą setkami przykładów w nowej epoce stylowej (rys. 1, 2).
rys. 1
rys. 2
Forma, początkowo silnie przemieszana z gotycką, a przynajmniej drobiazgowo rozczłonkowana (rys. 3), przechodzi stopniowo w klasyczną, nie pozbawioną jednak swoistych cech, jak fantazyjne głowice, grube pierścienie na głęboko, drobiazgowo żłobkowanych kolumnach i pilastrach (rys. 4), medaliony, herbowe kartusze (rys. 5), girlandy i festony.
rys. 3
rys. 4 rys. 5
Wszystko na tle fasad płasko boniowanych, a często dwubarwnych, np. w dwu odmianach ciosu lub kombinowanych z cegły i ciosu. Rustyka występuje sporadycznie, najczęściej na narożnikach lub na słupach, filarach i pilastrach zbrojonych. Łęk, początkowo zwykle koszowy, nawiązuje do gotyku płomienistego, przechodzi też w kształt spłaszczony (rys. 7).
rys. 7
W okresie rozkwitu łuki są prawie bez wyjątku półkoliste. W okresie schyłkowym wielu architektów hołduje kierunkowi dekoracyjnemu, zachowując jednak w sylwecie budowli daleko posunięty umiar.
Gotycki zamek w Amboise otrzymuje wystrój wnętrz renesansowy, podobnie renesansowe skrzydła (1503-1530) zamku Blois utrzymane są w stylu przejściowym. Słynny zamek Franciszka I w Chambord (1519-1547), położony w pobliżu Blois, bliższy jest rzutem poziomym średniowieczu niż renesansowi (rys. 9).
rys. 9
rys. 10
Dopiero pałacyk Franciszka I przeniesiony z Moret do Paryża (rys. 10), poza średniowiecznym podziałem okien, zaczyna przypominać północno-włoską architekturę XV w.
Mniej więcej od połowy XVI w. począwszy pojawiają się imiona architektów francuskich. Jean Goujon (1510-1566) i Pierre Lescot (1510-1578) wznoszą w formach włoskich Hotel des Ligneries (dziś Musee Carnavalet 1544 r.), następnie zaś rozpoczynają (1546 r.) od skrzydła południowo-zachodniego (rys. 11, 12), w porządku korynckim, przebudowę fortecy średniowiecznej Luwr na nowoczesny pałac.
rys. 11
rys. 12
Philibert Delorme (de l'Orme 1512-1570), po odbytych studiach w Italii, buduje kilka obiektów w Lyonie i Paryżu. Ok, 1540 r. wznosi rezydencję Saint-Maur (rys. 13) z włoskim dziedzińcem wewnętrznym, lecz bez krużganków; urozmaica natomiast bryłę podcieniami.
rys. 13
Ryzality narożne nawiązują do tradycji umocnień obronnych, Imponujący grobowiec Franciszka l i jego żony w Saint-Denis (1548 r.), zbudowany na wzór rzymskich łuków triumfalnych, odznacza się szlachetnymi proporcjami i klasyczną czystością detalu (rys. 14).
rys. 14
Zamek Anet nad rzeką Eure (1552 r.) świadczy o dobrym wyczuciu formy antycznej, owianej gallicką wytwornością. Zamek zbudowany dla faworyty Henryka II, Diany de Poitiers, zburzyła Wielka Rewolucja. Na dziedzińcu paryskiej Akademii Sztuk Plastycznych wzniesiono z resztek część elewacji budowli. Jako architekt nadworny buduje Delorme liczne rezydencje, przebudowuje i rozbudowuje średniowieczny zamek Fontainebleau. W 1564 r. rozpoczyna budowę pałacu Tuilerie (wówczas) pod Paryżem (rys. 17).
rys. 17
Delorme drukuje rozprawy o architekturze rozpowszechniając m.in. łukowe więzary dachowe (rys. 18). Przypisują mu też autorstwo tzw. porządku francuskiego (rys. 4).
rys. 18
Jacąues Androuet Ducerceau (starszy), zwany też Jacąues I (1515-1584), wprowadza na wzór Albertiego kolumny i pilastry na całą wysokość budynku. Twórczość jego obejmuje przede wszystkim rezydencje królewskie i magnackie, jak np. Verneuil-sur-Oise i Charleval. Baptiste Androuet Ducerceau (1545-1590) należy do okresu schyłkowego renesansu. Prowadzi po śmierci Lescota budowę Luwru oraz po ojcu, Jakubie I, budowę zamku Charleval w Normandii. Jego brat, Jacąues Ducerceau -Jacąues II (1550-1614) - wznosi liczne pałacyki w Paryżu dla magnatów i bogatego mieszczaństwa, zazwyczaj w cegle z ozdobami ciosowymi. Kierunek ten znajduje licznych naśladowców. Wraz z Louisem Metezeau (1557-1615) pracuje nad dalszą budową Luwru.
Wybitną postacią epoki późnego renesansu jest Salomon de Brosse (1552-1626). Wzorując się na silnie boniowanych fasadach Ammanatiego pałacu Pittich we Florencji wznosi w Paryżu pałac Luksemburski, obok nie ukończonego jeszcze wówczas Luwru, najwspanialszą budowlę świecką francuskiego renesansu.
Francuska architektura sakralna tkwi jeszcze przez cały wiek XVI w gotyku, nawet kaplice renesansowych pałaców zachowują układ gotycki. Duchowieństwo katolickie, zawsze konserwatywne, najpóźniej (poza Italią) poddaje się „nowinkom" Odrodzenia. W kościele Św. Piotra (Saint-Pierre) w Caen (rys. 19) widzimy niezwykłe połączenie gotyckiej bryły z drobną formą florencką i kolistymi oknami o wnękach średniowiecznie schodkowanych.
rys. 19
Również bez wielkiego zrozumienia wypełniono gotycki kościół Saint-Germain w Argentan (depart. Orne) z ok. 1550 r. porządkami klasycznymi w dwóch kondygnacjach (rys. 20).
rys. 20
W kościele Sw. Eustachego w Paryżu żebrowe sklepienia gotyckie podparto filarami, złożonymi z niezwykle smukłych pilastrów klasycznych. Nawet fasada kościoła Saint-Etienne-du-Mont w Paryżu (ok. 1600 r.) ruchliwością szczytu i licznymi detalami należy jeszcze połowicznie do okresu gotyckiego. Dopiero de Brosse stwarza ściśle renesansową fasadę o trzech poziomach dla gotyckiego kościoła Św. Gerwazego w Paryżu (rys. 21, 22), która staje się wzorem dla licznych naśladownictw.
rys. 21 rys. 22
Uciskani protestanci francuscy (hugenoci) budują pierwszy zbór w Quevilly koło Rouen (1600 r.): dwunastoboczną halę w konstrukcji szkieletowej. De Brosse projektuje natomiast w Charenton w 1606 r. zbór protestancki na kształt starorzymskiej bazyliki (świeckiej), halę z obiegającymi wokoło emporami w dwóch poziomach. Budowlę ukończono w 1623 r., po zgonie autora, w 1685 r. zaś zburzono po cofnięciu tolerancyjnego edyktu nantejskiego.
W Niemczech zerwanie Marcina Lutra z Kościołem katolickim pociągnęło za sobą opowiedzenie się znacznej części społeczeństwa niemieckiego i to we wszystkich warstwach - za nową religią. Rozłam ten jest jedną z głównych przyczyn wojny domowej ciągnącej się z przerwami do 1555 r. Pierwsza połowa XVI w. jest zatem dla prawidłowego rozwoju sztuki niekorzystna. Poza tym architektura renesansowa jako pochodząca z katolickich Włoch jest bardzo niepopularna w dzielnicach o większości protestanckiej. Prócz tego nowa wiara odrzucając kult świętych, piętnując ich wyobrażenia jako przedmioty bałwochwalstwa, ogołaca kościoły zajmowane przez protestantów z posągów, obrazów i witraży, nakazuje nawet zacierać malowidła ścienne. Rezultat tych zabiegów jest podobny jak po rozruchach obrazoburców w Kościele Wschodnim, tylko bez porównania żałośniejszy, giną bowiem przepiękne arcydzieła rzeźby i snycerki gotyckiej, a także wspaniałe witraże. W krajach niemieckich o większości katolickiej import renesansu z Włoch nie napotyka przeszkód. Początkowo (podobnie jak we Francji, a także w Polsce) działają architekci włoscy, należą tu kraje austriackie (od 1526 r. z Czechami i Śląskiem), Bawaria, duże biskupstwa (Magdeburg, Moguncja, Brema, Munster, Trewir) oraz znaczna część Saksonii i Szwajcarii.
W krajach protestanckich przeważa budownictwo świeckie. Bryłę cechuje znaczna smukłość, wyraźnie odbiegająca od proporcji klasycznych, strome dachy i bardzo ruchliwe strome szczyty, a także nierzadko wykusze. Forma jest bliska formie niderlandzkiej: drobiazgowy ornament rzeźbiarski. Obok okuciowego występuje często ornament zwijany, trudny do wykonania w kamieniu, a łatwo ulegający uszkodzeniom (rys. 23).
rys. 23
Zamki niemieckie mimo nowożytnych elementów, jak krużganki arkadowe, ozdobne portale i obramienia okien, zachowują znacznie więcej czynnika obronności niż francuskie. Na ogół zakładano je szerzej, zatrzymując wewnątrz znaczną część powierzchni na duży dziedziniec. Ubezpieczanie narożników zewnętrznych przeważnie cylindrycznych wieżami, które często zawierają schody, niemniej jednak nadają się do obrony, utrzymuje się długo. Istnieje oczywiście sporo rezydencji dawniejszych rozbudowywanych lub ulepszanych. Wówczas zarówno plan, jak i poszczególne bloki mogą być różnie powiązane i wyposażone. Do takich należy np. słynny zamek w Heidelbergu rozbudowywany w różnych czasach od 1147 r. począwszy (rys. 24).
rys. 24
Obszerna budowla położona na wzgórzu nad Nekarem jest dziś zachowaną ruiną. Obok bloków dawniejszych wznoszą się dwa skrzydła nowsze o bogatych elewacjach: Wschodnie (rys. 25) z połowy XVI w. i północne (rys. 26) z pierwszych lat XVII w.
rys. 25 rys. 26
Wedle dawniejszych hipotez głównym architektem skrzydła wschodniego miał być Jakub Parr (zm. 1575 r.), później przypisano dzieło mało znanym budowniczym niemieckim. Obie wspomniane budowle są godne uwagi, jakkolwiek w zestawieniu z architekturą włoską i francuską zanadto „gadatliwe".
Zamek w Dreźnie rozbudowany (1530-1555) na zrębie gotyckim przez Kaspra Voigta, a później przez Gian Maria Padovano (zm. 1574 r.), posiada krótki ryzalit krużganku-loggii od strony dziedzińca (rys. 27) na osi głównej budynku.
rys. 27
Zamek w Stuttgarcie (rys. 28, ok. 1564 r.) ma już ciągłe krużganki w dwóch skrzydłach o odcinkowych łukach arkadowania, bardzo charakterystycznych dla architektury niemieckiej tego okresu.
rys. 28 rys. 29 rys. 30
Interesujący był pałacyk rozrywkowy (Lustschloss) w Stuttgarcie (1575 r.) mieszczący na piętrze dużą salę balową, na parterze pod nią sadzawki z wodotryskiem. Na narożnikach wolno stojącego budynku wznosiły się cztery baszty. Wnętrze o wyraźnych już formach renesansowych, nakryte było gotyckimi sklepieniami gwiazdowymi. Autorem tej interesującej budowli, niepotrzebnie zburzonej w 1846 r., był Georg Behr (rys. 29)....
alvin888