HistoriaPolski_1505-1764 _1(1).doc

I.      RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA

1.        Podstawowa literatura i źródła

Wspólne omawianie okresu 1506-1648 ma tradycje w polskiej nauce historycznej, jakkolwiek ostatnio przyjęła się raczej inna periodyzacja, łącząca drugą połowę XV w. z XVI w. (po lata siedemdziesiąte) oraz wyod­rębniająca okres od pierwszego bezkrólewia po rok 1648. Nie zamierzamy kwestionować słuszności takiego podziału, jakkolwiek nie jest on przyjmo­wany przez wszystkie działy historii. Tak więc historycy ustroju okres formowania się Rzeczypospolitej szlacheckiej kończą dopiero na począt­kach XVII w., by zaczynać wtedy dobę oligarchii magnackiej trwającej do połowy XVIII w. Ze zrozumiałych względów historycy kultury wyodrębniają okres Baroku, dla którego data 1648 ma tylko drugorzędne znaczenie. Zdając sobie sprawę z dyskusyjności przyjętych cezur, można podkreślić, że w całym tym okresie istnieje nieprzerwana ciągłość rozwojowa we wszystkich dziedzinach, że osiągnięcia ekonomiczne, kulturalne i politycz­ne doby pierwszych Wazów wytrzymują porównanie z osiągnięciami doby ostatnich Jagiellonów, że nawet w zakresie ustroju politycznego, mimo pewnego zastoju charakteryzującego pierwszą połowę XVII w., sprawność aparatu państwowego była znacznie lepsza niż w drugiej połowie tego wieku. Innymi słowy, pod wpływem zasadniczej dyskusji, która toczy się w polskiej nauce historycznej na temat charakteru pierwszej połowy XVII w., przyjęta została periodyzacja, która zgodnie z sugestiami zwłasz­cza Adama Kerstena i Władysława Czaplińskiego odsuwa początki okresu oligarchii magnackiej na połowę XVII w. W miarę możności starano się przy tym uwzględnić różnice między okresem Odrodzenia a wczesnego Baroku, akcentując tam, gdzie to możliwe, cezurę lat osiemdziesiątych. Pełne wprowadzenie tej cezury wydawało się niepotrzebne i powodujące nadmierne rozdrobnienie procesu historycznego.

Ze względu na swe znaczenie w dziejach Polski omawiany okres znaj­duje obszerne odbicie we wszystkich syntezach historii Polski. W XIX w. najgruntowniej przedstawił go Józef Szujski. W okresie między­wojennym szeroko i dość wszechstronnie (jakkolwiek z pominięciem historii społeczno-gospodarczej) został omówiony w zbiorowym dziele Polska, jej dzieje i kultura t. II, Warszawa 1931). Z nowych pozycji metodo­logicznych podeszli historycy, opracowujący na zlecenie Instytutu Historii PAN Historię Polski t. I, cz. II, Warszawa 1957). Po raz pierwszy proces

historyczny przedstawiony został tutaj tak wszechstronnie. Od napisania tego dzieła minęło jednak już dwadzieścia lat, a wielki skok, jaki uczyniły nauki historyczne w Polsce w tym czasie, sprawił, że pewne wyrażone w nim poglądy zostały poddane rewizji. Z tego względu w latach sześćdziesiątych PWN przystąpiło do wydania skryptów z historii Polski w opracowaniu S. Arnolda, J. Gierowskiego i H. Zie­lińskiego. Znajdująca się tam część poświęcona czasom nowożytnym (J. Gierowski, Historia Polski 1492-1864, wyd. 2, Warszawa 1972) posłużyła też za punkt wyjściowy niniejszego znacznie szerszego opraco­wania. Na potrzebę tego rodzaju publikacji wskazuje również wydanie dwu innych syntez – Dzieje Polski pod redakcją J. Topolskiego (Warsza­wa 1976) oraz Zarys historii Polski pod redakcją J. Tazbira (Warszawa 1979).

Wiele dziedzin życia ma również swe opracowania syntetyczne, które są pomocne przy studiowaniu tej epoki. W zakresie historii gospodarczej użyteczna jest nadal Historia gospodarcza Polski J. Rutkowskiego (wyd. 2, Warszawa 1953), jakkolwiek ukazało się w ostatnim czasie kilka zarysów uwzględniających nowsze badania, jak np. Rozwój gospodarczy ziem polskich w zarysie W. Rusińskiego (wyd. 3, Warszawa 1973). Istnieją również zespołowe opracowania odnoszące się do bardziej szcze­gółowych zagadnień gospodarczych, jak Zarys dziejów górnictwa i hutnictwa na ziemiach polskich, t. I-II (Katowice 1960-1961), Zarys dziejów gospodarki wiejskiej w Polsce, t. I-II (Warszawa 1964), Historia chłopów polskich, t. I, Do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej, Warszawa 1970, Zarys historii wlókiennictwa na ziemiach polskich do końca XVIII w., Wrocław 1966. Historia społeczna została natomiast przedstawiona w spo­sób syntetyczny przez I. Ihnatowicza, A. Mączaka i B. Zientarę, Społeczeń­stwo polskie od X do XX wieku (Warszawa 1979).

Jeśli chodzi o sprawy ustrojowe, obok S. Kutrzeby, Historia ustroju Polski w zarysie (wyd. 8, Warszawa 1949), okres Rzeczypospolitej szlacheckiej o wiele dokładniej przedstawia Historia państwa i prawa Pol­ski, t. II: Od polowy XV wieku do r. 1795 (wyd. 2, Warszawa 1966). Rów­nież Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. I: Do roku 1648 (Warszawa 1965) zastępuje dawniejsze opracowania tyczące dziejów woj­skowości, nawet tak gruntowne, jak T. Korzona, Dzieje wojen i woj­skowości w Polsce (t. I-III, Kraków 1912). Natomiast jeśli chodzi o dzie­je floty, nadal muszą wystarczać Dzieje floty polskiej K. Lepszego (Gdańsk 1947).

Dla poznania przeszłości kultury polskiej wciąż aktualne są Dzieje kul­tury polskiej A. Brücknera (wyd. 2, t II-III, Warszawa 1958), napisane przed pół wiekiem. Stronę społeczno-obyczajową uzupełniają opracowania W. Łozińskiego, Życie polskie w dawnych wiekach, Wiek XVI-XVIII (wyd. 9. Warszawa 1970), oraz J. Bystronia, Dzie­je obyczajów w dawnej Polsce, Wiek XVI-XVIII (t. I-II, Warszawa 1932-1934) czy Z. Kuchowicza, Obyczaje staropolskie XVII-XVIII weku (Łódź 1975). O materialnych podstawach kultury można znaleźć informacje w Historii kultury materialnej Polski w zarysie pod redakcją W. Hensla i J. Pazdura, t. I-IV (Wrocław 1978). W zakresie historii Kościoła ważne miejsce przypada Historii Kościoła w Polsce pod redakcją B. Kumora (t. I, Poznań 1974); odnotować też warto bardziej popularną Historię kościoła katolickiego w Polsce 1460-1795 J. Tazbira (Warszawa 1966). Nowe spojrzenie na procesy przemian w literaturze dał J. Krzyżanowski w swej pracy Historia literatury polskiej od średniowiecza do XIX w. (wyd. 3, Warszawa 1964). Ostatnio jednak ukazały się pokaźne tomy Historii literatury polskiej przygotowywanej w ramach Instytutu Badań Literackich PAN pod red. K. Wyki: J. Ziom­ka, Odrodzenie (Warszawa 1973) i C. Hernasa, Barok (Warszawa 1973), które rzucają zupełnie nowe światło nie tylko na rozwój literatury, ale i mentalność tej doby. Dla historii sztuki wymienić należy Historię sztuki polskiej, t. II: Sztuka nowożytna (Kraków 1965). Dla historii muzyki Z. Jachimeckiego Muzyka polska w rozwoju historycznym (t. I-II Kraków 1948-1951) jest pracą nieco przestarzałą, nie uwzględniającą ostatnich, ważnych odkryć w tej dziedzinie. Nowsze spojrzenie znajdzie Czytelnik w zbiorowym opracowaniu Z dziejów polskiej kultury muzycz­nej, t I, pod red. Z. Szweykowskiego (Kraków 1958). Dla po­znania dziejów polskiej myśli warto zapoznać się z takimi wydawnictwa­mi, jak Polska myśl filozoficzna i społeczna t. I pod redakcją A. Walickiego, t. II-III pod redakcją B. Skargi (Warszawa 1973-1977) oraz Dzieje teologii katolickiej w Polsce pod redakcją M. Rechowicza, t. I-II (Lublin 1974-1975).

Trzeba zwrócić wreszcie uwagę na syntezy częściowe, zajmujące się omawianym okresem czy też dziejami Rzeczypospolitej szlacheckiej. Naj­pełniejsze pod tym względem, zwłaszcza jeśli chodzi o historię polityczną, są Dzieje Polski nowożytnej (t. I-II, Warszawa 1936) W. Konopczyńskiego. Użyteczna może być także L. Kolankowskiego Polska Jagiellonów, Dzieje polityczne (Lwów 1936). W nowoczesny sposób, od stro­ny dziejów społeczeństwa, spojrzał natomiast na tę epokę A. Wyczański w pracy Polska Rzeczą Pospolitą szlachecką (Warszawa 1965).

Z ujęć ogólnych o charakterze bardziej popularnym wymienić należy zbiory studiów z cyklu Konfrontacje historyczne (Polska w epoce Odro­dzenia pod red. A. Wyczańskiego, Warszawa 1970 i Polska XVII wieku pod red. J. Tazbira, Warszawa J969) zbierające najnowsze po­glądy na organizację Rzeczypospolitej i jej dzieje społeczne, gospodarcze i kulturalne.

Dzieje ludności polskiej poza granicami Rzeczypospolitej opracowane są w sposób najbardziej pełny w odniesieniu do Śląska w zbiorowej Historii Śląska pod red. K. Maieczyńskiego (t. I, cz. 2-4, Wrocław 1961-1963). Podobne Dzieje Pomorzą są w przygotowaniu, jeśli chodzi o interesującą nas epokę. Z mnożących się obecnie opracowań regionalnych naj­cenniejsze są Dzieje Wielkopolski, t. I: Do r. 1795, pod red. J. Topol­skiego (Poznań 1971).

Przechodząc do opracowań bardziej szczegółowych przede wszystkim wypadnie się zastrzec, że nie jest możliwe na tym miejscu wskazanie na wszystkie problemy, którymi zajmowała się w odniesieniu do omawianego okresu polska nauka historyczna. Trzeba się więc ograniczyć do tych pro­blemów, które wydają się szczególnie charakterystyczne dla badań histo­rycznych w ciągu ostatniego ćwierćwiecza.

Dla wcześniejszego okresu Czytelnik może znaleźć dość pełne omówie­nie dorobku historiografii w Historii Polski wydanej przez Instytut Histo­rii PAN. Pomocą może być także selektywna Bibliografia historii Polski, której t. I pod red. H. Madurowicz-Urbańskiej (Warszawa 1965 nn.) zawiera zestawienie ważniejszych publikacji wydanych do 1960 r. Pełne zestawienie wydawnictw ogłoszonych do 1918 r. obejmuje Biblio­grafia historii Polski przygotowana przez L. Finkla. Drugie jej wyda­nie (fotooffsetowe) ukazało się w 1955 r. Zakres chronologiczny zawar­tych w niej pozycji sięga tylko po 1815 r. Corocznie (lub niemal corocznie) w Polsce Ludowej wydawana jest na bieżąco Bibliografia historii polskiej, obejmująca całość pozycji odnoszących się do historii Polski włącznie z XIX i XX w. Pomocnicze znaczenie mogą mieć także bibliografie regio­nalne, np. równie systematycznie wydawana Bibliografia historii Śląska, oraz Bibliografia polska K. Estreichera, w której można znaleźć wszystkie druki polskie z XVI-XVIII w. wraz z informacją, gdzie są przechowywane. Liczne informacje bibliograficzne znajdują się również w czasopismach historycznych. Niektóre z nich publikują zestawienia bi­bliograficzne lub obszerne omówienia stanu badań w wybranych dziedzi­nach historii.

W ciągu ostatniego ćwierćwiecza dorobek badań nad historią Polski XVI i XVII w. nie przedstawia się jednolicie. Najwartościowsze wyniki osiągnęła historia gospodarcza. Zarówno wprowadzone przez nią metody kwantytatywne, jak szeroka analiza porównawcza, wyróżniają ją spośród innych działów historii. Rozwój tych badań opiera się na dobrych trady­cjach szkół J. Rutkowskiego i F. Bujaka. Najpoważniejszy po­stęp można dostrzec w zakresie badań nad dziejami folwarku pańszczyź­nianego. Pozwoliły one znacznie uściślić żywo dyskutowaną kwestię roli gospodarki folwarcznej w rozwoju ekonomicznym Polski XVI w. Gdy S. Arnold w pracy Podłoże gospodarczo-społeczne polskiego Odrodze­nia (Warszawa 1954) podkreślał głównie regresywne momenty związane z występowaniem folwarku, późniejsi badacze wskazywali na bardziej zło­żony charakter oddziaływania folwarków, czy to na tle ogólnoeuropejskim, jak J. Topolski, Narodziny kapitalizmu w Europie XVI-XVII wieku (Warszawa 1963), czy też dokładniej analizując jego oddziaływanie na go­spodarkę kraju, jak A. Wyczański, Studia nad folwarkiem szlachec­kim w Polsce 1500-1580 (Warszawa 1960), J. Topolski, Gospodarstwo wiejskie w dobrach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od XV do XVIII w. (Poznań 1958), L. Żytkowicz, Studia nad gospodarstwem wiejskim w dobrach kościelnych (t. I-II, Warszawa 1962), J. Majewski, Gospo­darstwo folwarczne we wsiach miasta Poznania w latach 1582-1644 (Poznań 1957). Równolegle z tymi badaniami nad gospodarką folwarczną prowadzono także badania nad gospodarką chłopską tego okresu, które wska­zywały na jej możliwości rozwojowe. Sprawy te były poruszane czę­ściowo w wymienionych wyżej pracach – szczególnie tymi problemami zajęli się: A. Wawrzyńczykowa, Gospodarstwo chłopskie w królewszczyznach mazowieckich w XVI i w początkach XVII w. (Warszawa 1962), A. Mączak. Gospodarstwo chłopskie na Żuławach Malborskich w początkach XVII w. (Warszawa 1962) i R. Heck, Studia nad położeniem ekonomicznym ludności wiejskiej na Śląsku (Wrocław 1959), Przy tym wszystkim brak prac syntetyzujących ten dorobek. W pewnej mierze można za taką pracę uznać próbę modelowej analizy funkcjonowania fol­warku pańszczyźnianego dokonaną przez W. Kulę, Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego (Warszawa 1962). Natomiast podjęte zostały próby oszacowania globalnej produkcji zbożowej w artykułach A. Wyczańskiego (Próba oszacowania obrotu żytem w Polsce XVI wieku, KHKM, 1961) czy J. Topolskiego (Wskaźnik rozwoju gospodarczego Polski od X do XX wieku, KH, 1967). Dyskutowano także nad wysokością plonów w Pol­sce – zestawienie wyników tej dyskusji dal L. Żytkowicz (Ze studiów nad wysokością plonów w Polsce od XV do XVIII w., KHKM, 1966).

Sprawy miejskie tej epoki, początkowo nieco zaniedbywane kosztem badań nad wsią, doczekały się również nowatorskich opracowań, które pozwoliły spojrzeć na rolę gospodarczą miast w omawianym okresie w od­miennym od tradycyjnych ujęć świetle. Tak więc badania nad rzemiosłem czy przemysłem w Polsce przyniosły takie prace, jak Sukiennictwo wielko­polskie XIV-XVII wieku A. Mączaka (Warszawa 1955), Dzieje mało­polskiego hutnictwa żelaznego XIV-XVII wi...