Historia pracy socjalnej

(wykłady – dr Krzysztof Czekaj – 2004r.)

Starożytny Babilon

„Aby silny słabego nie krzywdził, aby sierocie i wdowie oddana została sprawiedliwość, w Babilonie, w mieście, któremu Anu i Enlil głowę jego podnieśli (wysoko), w E-sagli, świątyni, której jak niebo i ziemia fundamenty są trwałe, aby prawo kraju ukierunkować, aby wyroki kraju słusznie rozstrzygane były, aby pokrzywdzonemu oddano sprawiedliwość, słowa me cenne na steli mej zapisałem i przed posągiem mym „król prawa” trwale ją ustawiłem”

Kodeks Hammurabiego jest pierwszym zbiorem przepisów, w którym zawarto tak wiele paragrafów poświęconych osobom słabszym. Do Suzy w Iranie został przywieziony
w XII w. p. Chr. Jest kodeksem klasowym, bowiem jego poszczególne elementy
(treść i konstrukcja) uzależniono od zajmowanego przez podmiot miejsca w strukturze społecznej.

Struktura społeczna społeczeństwa – trzy kategorie klaso podobne Babilonu:

1)     ludzie wolni (awilum) – pełnoprawni obywatele,

2)     ludzie królewscy (muszkenowie) – ludność wolna, lecz nie posiadająca w pełni praw obywatelskich, w znacznej mierze uzależniona ekonomicznie od króla. Najwyższą pozycję zajmowali kolejno gwardia przyboczna, oficerowie i żołnierze,

3)     niewolnicy – podział na niewolników płci męskiej (wardum) i niewolnice (amtum).

Nad poszczególnymi królestwami pieczę stanowiły samorządy lokalne, które posiadały różną strukturę. Na czele prowincji stali:

1)       gubernator prowincji – zarządca cywilny, odpowiadający za całokształt spraw gospodarczych terenu, ze szczególnym uwzględnieniem opieki nad systemem irygacyjnym,

2)       dowódca garnizonu prowincji – odpowiadał bezpośrednio przed Hammurabim. Namiestnik Hammurabiego dopuszczał istnienie samorządu lokalnego - władzę sprawował samorząd lokalny muncypiów miejskich i wspólnot wiejskich.

Na czele każdej gminy stał rabianum (naczelnik gminy, burmistrz), który do pomocy miał reprezentantów (bazannum). Organ opiniotwórczy (doradczy) członków wspólnoty stanowiła rada – pubrum, zrzeszający co znakomitsze osobistości (uprzywilejowani). Gminy zajmowały się całością spraw gospodarczych i społecznych, z wyłączeniem majątków królewskich. Posiadały minimalny zasób władzy sądowniczej. Pełną formą samorządu stanowiła wspólnota kupiecko –bankowa (karum), która scalała obywateli uznanych za najlepszych – zajmujący się handlem, lichwą i finansowaniem różnych przedsięwzięć gospodarczych. nadzór nad nią pełnił naczelnik kupców.

Oprócz samorządu terytorialnego istniała władza lokalnej świątyni, w skład której wchodzili kapłani i sędziowie świątyni.

              W stolicy każdej prowincji obowiązkowo mieścił się pomnik i stela praw Hammurabiego.

Struktura kodeksu - kodeks Hammurabiego obejmuje trzy części:

1)     prolog,

2)     prawo,

3)     epilog.

Pierwsza wersja odnalezionego kodeksu zawierała 282 paragrafy.

Starożytne Chiny

              Formy pomocy:

-          edukacja dla ubogich (dzieci),

-          jadłodajnie,

-          prapoczątki przytułków (zapewnienie wyżywienia i miejsca na odpoczynek
w zamian za pracę),

-          stowarzyszenie dystrybucji ubrań „z drugiej ręki”,

-          stowarzyszenie zbierania posagów dla ubogich dziewcząt,

-          pochówki, pogrzeby dla biednych i upośledzonych.

Starożytne Indie – religijne nauczanie konieczności obowiązku wspierania ubogich.

Filantropia w starożytnej Grecji

              wypływała z życia wspólnotowego i była konsekwencją naturalnej, społecznej skłonności człowieka, który – zdefiniowany jako istota miłująca swoich bliźnich – stawał się człowiekiem w pełni, rozwijał się nie tylko przez życie w społeczności, lecz również dzięki darzeniu sympatią wszystkich jej członków. Filantropia miała urzeczywistniać się we wszystkich przejawach życia społecznego wspólnoty.

              Według Platona istniały trzy rodzaje filantropii:

1)     objawia się w powitaniu każdego spotkanego, pozdrowieniu go i ściśnięciu mu ręki,

2)     w pomocy każdemu nieszczęśliwemu,

3)     w urządzaniu przyjęć.

Filantropijność sędziów przejawiała się w ich wyrozumiałości, litości, życzliwości
i sprawiedliwości, które wyrównywały braki prawa.

Filantropijne w polityce było działanie na rzecz ludu, demokratyczne, przybierające takie formy, jak łożenie na flotę, chóry teatralne, daniny majątkowe czy wykup jeńców.
W polityce zewnętrznej nabierała charakteru grzeczności, dobrych manier, przyjaznych stosunków dyplomatycznych.

Z działalnością filantropijną starożytnej Grecji wiązała się idea utrwalania
i wprowadzania pokoju. Miłość braterska, ogarniając wszystkich ludzi zawierała w sobie potępienie wojny i gloryfikację pokoju, którego pierwszymi orędownikami byli Grecy. Jednak marzenie o pokoju – poza kilkudniową jego realizacją, mającą związek z igrzyskami olimpijskimi – było nie do urzeczywistnienia, z powodu wielopaństwowości
i wieloplemienności greckiego świata, który rodził konflikty zbrojne.

Poza obrębem świata filantropów starożytnej Grecji znaleźli się filozofowie, bowiem filantropia związana była z konkretnymi działaniami społecznymi, a te były trudne do połączenia z filozofami. Poświęcenie się wiedzy oznaczało rezygnację z życia praktycznego, toteż w odczuciu Greków filozof działający w sferze ducha uczestniczy w rodzeniu myśli, sferę czynu pozostawiając swoim uczniom. Sami nie będąc filantropami, tworzyli filozofów.

Filozofów greckich można jednak określić mianem pierwszych profesjonalnych działaczy socjalnych, posługujących się specyficzną metodą: majeutyką. Pomagali oni
w rodzeniu mądrości, dochodzili do wiedzy i ja upowszechniali, co czynili bezinteresownie (poza sofistami). Ich pisma, obok wykładu czy dysputy, przyczyniły się do powstania szkół filozoficznych, a następnie rozwoju szkolnictwa średniego i rozpowszechnienia przekonania
o istotności wykształcenia.

Humanizm a filantropia

              Filantropia była wyrazem życia wspólnotowego, natomiast humanizm (człowieczeństwo) odzwierciedlał charakter nowego społeczeństwa obywatelskiego. Filantropia rodziła się z serca i odnosiła do bliźnich, humanizm był cnotą umysłu i łączył się
z człowiekiem – jednostką, wznoszącym się ponad przeciętność. Stał się ideą doskonalenia jednostki ludzkiej, realizowaną za sprawą zdobywania wykształcenia wyższego stopnia
w zakresie sztuk wyzwolonych (gramatyka, dialektyka, retoryka, arytmetyka, muzyka, geometria i astronomia). Działanie humanitarne było działaniem urzeczywistniającym posiadaną kulturę, czyli cywilizacyjnym. W odniesieniu do życia codziennego przejawiał się on w przede wszystkim ogładą i uprzejmością. Miała Miał realizować się w życiu społecznym i politycznym, lecz i w tych sferach bardziej miał zastosowanie „fasadowe”, aniżeli związek
z życzliwym działaniem. Dopiero konsekwencję humanizmu stanowił humanitaryzm, następnie stoicyzm, a później chrześcijaństwo, które uczyniły z nich cnoty przeciętnego człowieka.

Rzymskie formy pomocy społecznej

1)     Zwyczajowe formy pomocy:

a)      Święto Saturialiów trwające tydzień w okresie grudniowym. W trakcie ich trwania panował nastrój karnawałowy, a podczas uczt, w których panowie gościli swych niewolników, wspomniano szczęście równości i wspólnoty początku ludzkości. Na okres świąt zanikała wszelka nierówność i zwady, obdarowywano się wzajemnie, zawieszano działalność sądów i wykonywanie wyroków. W okresie cesarstwa urządzano w tym czasie igrzyska
i przedstawienia, podczas których rozrzucano pomiędzy publiczność pieniądze
i podarki.

b)     Instytucja klienteli – do podstawowych obowiązków klientów, których znaczna liczba mogła być powiązana z danym patrycjuszem, należało codzienne powitanie go, towarzyszenie mu w orszakach i udzielanie poparcia w wyborach. W zamian za to otrzymywali zaproszenia na uczty, wsparcie pieniężne, obronę
w sądzie czy podarki w formie nie używanej już odzieży. Wraz z upływem czasu instytucja klienteli traciła swój pierwotny charakter, a u schyłku Rzymu nabrała cech upokarzających, przypominając bardziej żebractwo niż opiekuńczą zależność.

2)     Działalność państwa:

a)      Wprowadzenie alimentacji, które stanowiły państwowe zapomogi dla biednych rodziców na dzieci (dla dziewcząt do 15 roku życia, a chłopców – do 18).

b)     Stałe rozdawnictwo (tzw. frumentacje) zboża. Do uzyskania frumentacji wystarczyło obywatelstwo i osiadłość w Rzymie. Dotyczyła obywateli, z których każdy mógł co miesiąc wykupywać określoną ilość zboża.

c)      Okazjonalne frumentacje – wino, oliwki, sól, a nawet złote monety, uczty dla ludu.

d)     Zarządzania ograniczające jedzenie, wydawanie uczt oraz ich wystawność, mające na celu przeciwstawienie się marnotrawieniu pieniądza kosztem nędzy współobywateli.

Wczesne chrześcijaństwo

              Świat chrześcijański powstał w ramach Imperium Romanum, a zarazem poza nim.

Formy pomocy:

1)     Nakaz dobroczynności sprawiał, że w miarę możliwości chrześcijanie byli gotowi nieść pomoc wszystkim w takich formach jak np. dzielenie się jadłem, wsparcie pieniężne czy zapewnienie dachu nad głową bezdomnemu czy wędrowcowi.

2)     Gmina (kościół) pierwszą formą organizacji wyznawców Chrystusa:

a)      całością życia gminy kierował biskup, który oprócz sprawowania funkcji religijnych zarządzał majątkiem kościelnym oraz rozstrzygał wszelkie sprawy sporne;

b)     biskup do pomocy wybierał diakonów, którzy przede wszystkim mieli go obciążyć w spełnianiu obowiązków, związanych z opieką społeczną, w ramach wspólnoty;

c)      na świadczenie dobroczynności łożyli wszyscy członkowie wspólnoty, którzy cokolwiek mieli w nadmiarze – datki w formie pieniężnej, ubrania czy jedzenia (idea wspólnoty dóbr);

d)     pielęgnowanie rodziny jako najwyższej wartości;

e)      scalająca funkcja sakramentów świętych;

f)       pojawienie się instytucji rodziców chrzestnych;

g)     zrównanie kobiety z mężczyzną – nowa rola kobiety: towarzyszki i partnerki;

h)     matka weszła do sfery świętości;

i)       uprzywilejowane miejsce wdowy w społeczności, którym należała się szczególna opieka..

Filozofie okresu:

1)     Judaizm – liczne przekazy (Tora) zawierają najstarsze ideologiczne formy pomocy. Prawo nakazuje dawać wsparcie osobie potrzebującej i samemu go oczekiwać,
w sytuacji pomocy. Powinno być ono przekazane z przyjacielskim przesłaniem, radością, miłością serca.

2)     Maimonides (1135 – 1204) – Żyd, filozof. Każda osoba w potrzebie, która ze względu na swą dumę nie zwróci się o pomoc, jest winna rozlewowi krwi, bowiem skazuje się na samookaleczenie.

3)     Talmud – zbiór żydowskich praw i tradycji. Powstał ok. 500 r. Zawiera skodyfikowany opis pierwszego systemu wsparcia społecznego – wskazanie, że istnieje konieczność istnienia podatku na rzecz ubogich oraz sposobu jego gromadzenia i dystrybucji (gabbain – urzędnik zajmujący się administracją
i rozdzielaniem wsparcia). Sposób zabezpieczenia potrzeb – stosowne do sytuacji,
w której znajduje się potrzebujący (głodnego nakarmić, ubogiego ubrać).

4)     Hipokrates – nie szkodzić. Jako pierwszy skatalogował choroby (katatonia, epilepsję).

Średniowiecze

Elementy pomocy społecznej i jej filozofia:

1)     Chrystus wzorcem ubóstwa. Św. Paweł nawoływał do naśladowania postawy Zbawiciela „Chrystus będą bogatym stał się ubogim, aby was wzbogacić. Idźcie
i nauczajcie, że człowiek nie posiada niczego, a jego całości należą do Chrystusa” - test ubóstwa i sprawiedliwości drogą do zbawienia w niebie.

2)     Idea wzajemnej pomocy chrześcijańskiej: bogaci wspierając biednych mogli oczekiwać modlitwy. Ziemskie dobra są wspólną własnością wszystkich ludzi.

3)     Anavim – ubodzy Izraela – najżarliwsza tradycja duchowa, reprezentacja.
Żyli w ciężkich warunkach. Poszukiwali i głęboko ufali Bogu.

4)     Pierwotny Kościół szeroko praktykował udzielanie wzajemnej pomocy ubogim – żywa wiara Chrystusa (św. Franciszek). Jego uczniowie aktywnymi organizatorami wsparcia społecznego.

5)     Wzajemna pomoc materialna stałym elementem życia wspólnot chrześcijańskich.

6)     Idea wyzbycia się wszelkiego dobra dla wykupienia więźniów, pojmanych w czasie wojen o ziemie święte.

7)     Św. Bazyli uważał, że dobytek chrześcijanina jest dzierżawą, a nie jego własnością. Zainicjował stworzenie kuchni dla ubogich (cezea).

8)     Św. Klemens z Aleksandrii : bogactwo nie jest złem, ani ubóstwo dobrem samym
w sobie. Potrzeba znacznie więcej, aby zyskać cnotę.

9)     Dziesięcina – dziesiąta część zbiorów została przeznaczona na następujące cele Kościoła: utrzymanie biskupa i jego domu, zaspokojenie potrzeb kleru, zaspokojenie potrzeb ubogich, utrzymanie budynków kościelnych.

10) Kościół katolicki we Francji pierwszą instytucją, która zwróciła uwagę na pomoc dla więźniów.

11) Narodziny szpitali – początkowo powstawały przy klasztorach. Pełniły funkcje związane z wypoczynkiem i refleksją, ponadto były miejscem, gdzie leczono doraźne podróżnych (pielgrzymów). W wyniku rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych sukcesywnie ulegały przekształceniom.

12) Tworzenie kategorii społecznych biednych.

Matrykuła ubogich – jej powstanie związane było ściśle z kościołem franciszkańskim. Wynikała z troski o stałe udzielanie pomocy konkretnym biednym. Była to lista biednych, którym biskup (odpowiedzi funkcyjni) wypłacał część zastrzeżoną. Najstarsza pochodzi z II połowy V w. z Galii. W VI stała się zjawiskiem powszechne praktykowanym. Matryculari, czyli „wpisani” w matryce, byli biedakami Kościoła Chrystusa, błogosławionymi ubogimi konkretnego świętego. To wśród kobiet głównie wdowy, a także inwalidzi, niezdolni do pracy, ale i osoby cieszące się zdrowiem (niejasne kategorie przyznania pomocy). Tworzono tzw. „domostwa ubogich”, czyli instytucje dla uprzywilejowanych ubogich, którzy otrzymywali żywność i odzież, mieli możliwość uczestniczenia w porannych nabożeństwach
i pozwolenie na żebranie - dochód rozdzielano wobec pozostałych. Realizowano zasadę dziedziczenia, zgodnie z którą śmierć jednego z zarejestrowanych gwarantowała przyjęcie kolejnej osoby.

W VI w. w jednym większym grodzie, mieście była przynajmniej jedna matrykuła. Biskupie kompetencje w kwestii opieki nad powyższą kategorią biednych otrzymywali kościelni urzędnicy, nazwani rektorami matrykuły. Zarejestrowani żywo interesowali się wyborem i sprzyjali osobom bogatszym, bowiem istniało wówczas największe prawdopodobieństwo nie pojawienia się patologii, takich jak przekupstwo czy przywłaszczenie.

W połowie VII w. w Metcu wszystkie matrykuły z miejskich i okolicznych kościołów zawierały 726 miejsc.

Matrykuła nie była powszechna w Europie Zachodniej – np. w Hiszpanii , zaś w innych krajach przybierała różne formy (np. wprowadzenie rady samorządowej
o zmieniającej się liście w Italii). W Galii powoli wyrastała ruch opozycyjny, do chwili przejścia w ksenodohium – rodzaj schroniska dla chorych i pielgrzymów.

13) Kształtowanie pomocy w obowiązki instytucji – proces instytucjonalizacji (źródła pomocy):

a)      Wprowadzenie sierocińców, szpitali, łączonych z ideologizacją biednych.

b)     Kościół.

c)      Rządy lub władcy poprzez swoich urzędników państwowych oraz system legislacyjny (prawa).

Ustawodawstwo angielskie - prawo represyjne, klasowe, elitarne

Po wielkiej zarazie, mającej miejsce w latach 1348 – 1349, która wytrzebiła
1/3 populacji angielskiej, wraz z nagłym brakiem siły roboczej, ukazał się w Anglii
...