Sposoby ujęcia społeczeństwa (metafory)

Sposoby postrzegania i definiowania dewiacji

Obraz społeczeństwa

Atmosfera

Strukturalno-funkcjonalne teorie dewiacji

Emile Durkheim – człowiek nie może żyć i funkcjonować, nie doświadczając cierpienia, jeśli braknie w nim społeczeństwa. Obecność społeczeństwa w człowieku to również wyznaczenie pułapu jego osobistym pragnieniom
i ambicjom przez uznanie norm i reguł moralnych. Nawet najbardziej osobiste dążenia do własnych korzyści wymagają swoistego społecznego uznania i akceptacji przez określenie ich dopuszczalnego pułapu, tak aby człowiek mógł zyskać wewnętrzną równowagę. Stan anomii polega na zakłóceniu wewnętrznej równowagi człowieka, gdy cele pożądań jednostkowych nie znajdują ograniczeń. Jest to choroba „nieskończoności”, której symptomem może być wzrost zachowań dewiacyjnych, a w skrajnych przypadku – samobójstwo. Zatem przyczyn zachowań dewiacyjnych, w tym przestępstw, Durkheim upatrywał w strukturze społecznej. Granice tym dążeniom indywidualnym zapewnia kontrola przez społeczeństwo. W prawidłowo funkcjonującym społeczeństwie kontrola społeczna sprawia, że każdy uświadamia sobie swoje możliwości awansu i odpowiednio reguluje poziom aspiracji. W okresie gwałtownych zmian społecznych następuje załamanie się kontroli społecznej; jednostka nie czuje się związana w swych dążeniach z istniejącym systemem norm. Anomia, charakteryzująca się rozpadem więzi społecznych i dezorientacją ludzi co do obowiązujących norm zachowania, prowadzi do ujawnienia się egoistycznych tendencji w człowieku, czego wynikiem jest wzrost zachowań dewiacyjnych. Dewiacja, przestępczość, prawo Durkheim uznawał za zjawiska normalne,
a nawet korzystne, bowiem są one warunkiem zmiany i postępu (pełna uniformizacja zachowań wszystkich członków społeczeństwa oznaczałaby, że jest ono w zastoju) a także może być czynnikiem integrującym społeczeństwo, umacniającym więzi społeczne – negatywna reakcja na czyn zabroniony wzmacnia świadomość zbiorową i uwidacznia granice między normami moralnymi a prawnymi.

Koncepcja społeczeństwa jako „organizmu”

Swoista całość o hierarchicznej konstrukcji, rozrastającej się
i komplikującej
w trakcie procesów rozwojowych, posiadającej swoiste potrzeby, które podlegają ewolucji.

Społeczeństwo przeniknięte atmosferą współpracy, a każda jego cząstka (jednostka, grupa społeczno, instytucja) spełnia istotne dla całego układu funkcje.

Robert Merton – dewiacja jest wynikiem dezintegracji, a jej rodzaj zależy od charakteru dezintegracji. Dezintegracja zachodzi, gdy nie istnieje zakładana równowaga pomiędzy celami a środkami. Stan ten nazywa anomią. Istnieją następujące typy adaptacji do sytuacji dysfunkcji zachodzącej między strukturą kulturową (społecznie akceptowane cele i wartości) a strukturą społeczną (zinstytucjonalizowane środki służące do realizacji tych celów).

Konformizm

Innowacja

Rytualizm

Wycofanie

Bunt

Akceptacja celów kulturowych i środków służących do osiągnięcia tych celów.
W społeczeństwie ustabilizowanym jest reakcją typową i szeroko rozpowszechnioną.

Jednostka odrzucając zinstytucjonalizowane środki, przyswoiła sobie kulturowy nacisk na cel – zdobycie oznak sukcesu, bogactwa i władzy.

Odrzucenie kulturowych celów wielkiego sukcesu finansowego
i szybkiego społecznego awansu, przy jednoczesnym, niemal przymusowym, przestrzeganiu zinstytucjonalizowanych norm
i środków

Odrzucenie kulturowych celów
i środków prowadzących do ich realizacji. Ludzie, którzy w taki sposób się przystosowują, pozostają w społeczeństwie, ale do niego nie należą.

Odrzucenie dotychczasowych celów i środków przy jednoczesnym pozytywnym programie wprowadzania
w system społeczny nowych celów i nowych środków służących do ich realizacji.

Nie jest dewiacją – zorientowany jest na akceptację zbioru wartości podzielanych przez oddziałujące na siebie jednostki.

Najbardziej przestępczorodny typ adaptacji, a najsilniejsze naciski
w kierunku tak ujmowanej dewiacji wywierane są na członków warstw niższych. Wyspecjalizowane obszary występku i zbrodni stanowią „normalną” reakcję na sytuację,
w której przyswojona została kulturowa wartość finansowego sukcesu, lecz dostęp do tradycyjnych usankcjonowanych środków osiągania sukcesu jest niewielki.

Mianem dewiacji
(nie powodującej przestępczości) można go określić tylko wówczas, gdy stanowi wyraźne odchylenie od modelu kulturowego, w którym ludzie zobowiązani są aktywnie dążyć do awansu społecznego za pomocą zinstytucjonalizowanych środków.

Zachowanie dewiacyjne, potępiane przez konformistycznych przedstawicieli społeczeństwa, ponieważ stanowią nieproduktywne obciążenie.

Ludzie wybierający ten rodzaj adaptacji często określani są mianem reformatorów, rewolucjonistów, przestępców politycznych, i tylko w takim sensie ich działania mogą być uważane za dewiacyjne.

Travis Hirschieg (1969) – jednostka może dokonywać czynów przestępczych, ponieważ jej więzi z porządkiem konformistycznym zostały zerwane. Istnieją następujące komponenty więzi jednostki ze społeczeństwem:

1)       Przywiązanie – emocjonalny związek jednostki z jej najbliższym otoczeniem (rodziną, przyjaciółmi, sąsiadami, kolegami). Jednostka silnie przywiązana do swego otoczenia czuje się moralnie zobligowana do przestrzegania norm, które to otoczenie uznaje. Angażuje się w zachowania dewiacyjne wówczas, gdy nie jest  wrażliwa na opinie innych, nie czuje się związana z normami i nie interesują jej oczekiwania innych ludzi.

2)       Zaangażowanie – przestrzeganie reguł, głownie z obawy przed konsekwencjami, które w przypadku postępowania im wbrew przynoszą straty (np. izolacja, ostracyzm środowiskowy, degradacja społeczna).

3)       Zaabsorbowanie – brak czasu lub sposobności do zachowania dewiacyjnego.

4)       Przekonanie – dotyczy wewnętrznego przeświadczenia jednostki o konieczności przestrzegania norm.

Zachowania dewiacyjne młodzieży

Albert Cohen (1971) – jest ono formą reakcji młodzieży na sytuację, w której zostaje ona pozbawiona możliwości osiągnięcia celów, stojących szczególnie wysoko
w hierarchii tego systemu. Jego zdaniem pragnienie kształcenia się i otrzymania pracy jest naturalne, lecz dzieci z warstw średnich lepiej zostają przystosowane przez rodziców do warunków szkolnych (społecznych). Za sprawą porównań uczniowie z warstw niższych odbierani są w „słabszym” świetle, co sprawia, iż proces ich nauczania i przystosowania rzeczywiście staje się wolniejszy, bardziej problemowy. Poczucie zablokowanych możliwości awansu przez wykształcenie, przy jednocześnie rozbudzonych aspiracjach do osiągnięcia sukcesów w życiu, rodzi lęk i frustracje, co często bywa rozwiązywane przez tzw. reakcję pozorowaną, która polega na odwróceniu wartości warstw średnich i robieniu tego, co stanowi tezę wartości lansowanych przez szkołę. Konsekwencją tego może być przystąpienie do podkultury dewiacyjnej - gdzie ceni się złośliwość, nieużyteczność i negatywizm – oraz zachowanie przestępcze.

Richard Cloward i Llod Ohlin (1966) – dążenie do osiągnięcia wyższej pozycji społecznej i dostatku jest cechą wszystkich warstw społecznych, a tworzenie się podkultur przestępczych wynika raczej z niemożności realizacji tych dążeń w legalny sposób. Dostęp do wzorów zachowań przestępczych nie jest jednakowy dla wszystkich, ponieważ istnieje zróżnicowany dostęp do legalnych i nielegalnych środków służących od osiągnięcia kulturowo usankcjonowanych celów. W związku z tym wyróżniają oni następujące typu podkultur młodzieżowych:

1)       Podkultura typowo przestępcza – wzory zachowania przestępczo przejęte od dorosłych.

2)       Podkultura konfliktu – wzory zachowania przestępczego przejęte od rówieśników, realizujące się w postaci aktów wandalizmu i bójek.

3)       Podkultura wycofania się – charakterystyczna dla narkomanii i nielegalnej dystrybucji środków odurzających.

Wlater Miller (1970) – jego zdaniem powstawanie i działalność gangów młodzieżowych jest wynikiem tradycji kulturowej warstw niższych, niezależnej od standardów zachowania warstw średnich. Wśród przedstawicieli najniższych warstw społeczeństwa szczególnie aprobowane są takie cechy jak „twardość”, „spryt”, „emocje”, „kłopoty”, przy jednoczesnej akceptacji wzorów osobistych „boksera”, „gangstera”, „spryciarza”. Uczestnictwo w gangu daje możliwość nauczenia się i wypraktykowania społecznej roli mężczyzny oraz męską identyfikacją. Gang oferuje również poczucie przynależności oraz osiągnięcia wyższej pozycji przez realizacje takich wartości, które mogą być oceniane negatywnie przez przedstawicieli warstw średnich i wyższych.

Koncepcja społeczeństwa jako „pola walki”

Konfliktowe teorie dewiacji

Nurt amerykański:

ü       George Vold (1958) – wszystkie grupy społeczne walczą o realizacje swoich interesów i wartości; pragną urzeczywistnić swoje cele wykorzystując różne środki, np. władzę, wsparcie państwa i prawa, protesty publiczne czy akty terrorystyczne.

ü       August Turk (1969) – walka o władzę jest źródłem zachowań dewiacyjnych.

Nurt marksistowski:

ü       Engels – postępująca industrializacja i pogłębiające się rozwarstwienie klasowe prowadzi do wytworzenia się dwóch biegunów – bogactwa i nędzy. Nędza i bezrobocie mas pracujących są źródłami ich demoralizacji, która przejawia się w przestępczości, alkoholizmie i prostytucji. Przestępczość żyjącej i pracującej w nieludzkich warunkach klasy robotniczej jest prymitywną formą opory robotników przeciw strukturze społeczeństwa kapitalistycznego, którzy nie uświadomili sobie jeszcze, iż mogą stanowić zorganizowaną siłę, zdolną do zmiany istniejącego porządku społecznego.

ü      Karol Marks – za zachowania przestępcze odpowiedzialny jest system, czego dowodem jest wzrost przestępczości proporcjonalny do przyrostu naturalnego, przy stale powiększających się dysproporcjach pomiędzy klasą posiadającą a robotniczą.

Społeczeństwo rozdarte sprzecznościami
i konfliktami,
w którym grupy społeczne usiłują realizować swoje interesy kosztem pozostałych.
Proces zmian charakteryzuje się okresami szczególnych napięć, które doprowadzają do gwałtownych, skokowych przeobrażeń (rewolucji), w których jedne grupy uzyskują możliwość dominacji nad pozostałymi.

Atmosfera rywalizacji, starcia
i konfliktu oraz towarzyszących temu napięć.

ü       Richard Quinney (1973) i jego zestawienie najważniejszych tez w obrębie marksistowskich analiz zachowań dewiacyjnych:

1)       Społeczeństwa zachodnie są najbardziej rozwiniętymi państwami kapitalistycznymi;

2)       w obrębie tych społeczeństw państwo jest tak zorganizowane, aby służyć interesom klas posiadających;

3)       prawo i zwyczaje podtrzymują istniejący porządek społeczny;

4)       aby utrzymać ten porządek, potrzebny jest aparat represji, służący do kontroli zbrodni i dewiacji;

5)       w wyniku tego klasa robotnicza jest uciskana przez prawo i środki normatywne;

6)       a zatem źródła zbrodni i dewiacji mogą być usunięte tylko w wyniku zmiany istniejącego systemu społecznego.

Analiza dewiacji z punktu widzenia teorii konfliktowych przeprowadzona przez brytyjskich socjologów:

1)       Społeczeństwo brytyjskiej jest społeczeństwem klasowym. Rodzina, w której przychodzi się na świat, w sposób istotny określa szanse życiowe (nierówność szans).

2)       Klasa, do której przynależy dana rodzina, daje pewne szanse, eliminując przy tym inne. Stawia dylematy, ale oferuje także ich rozwiązanie.

3)       Zaangażowanie młodzieży w subkulturową aktywność jest w związku z tym znacząco determinowana dylematami wywołanymi przez przynależność klasową.

4)       Subkultura młodzieżowa to ideologiczna odpowiedź na napięcia i sprzeczności, wynikające z klasowego usytuowania ludzi. Forma, jaką przybierają młodzieżowe subkultury, cechuje się logiką i pragmatyzmem (ma praktyczne konsekwencje dla osób nie zaangażowanych).

5)       Zachowanie dewiacyjne młodzieży wnosi istotny wkład do reprodukcji struktur klasowych, bowiem młodzieżowe subkultury, dalekie od zwalczania klas
i istniejących stosunków klasowych, często je wzmacniają.

Steven Spitzer (1980) - dewianci to osoby przyczyniające się do hamowania wszelkich objawów kapitalizmu. Poglądy:

ü       Kapitalizm oparty jest na prywatnej kontroli własności, dlatego to najbiedniejsi często stają się dewiantami.

ü       Rozwój kapitalizmu zależy od produktywnej pracy większości społeczeństwa, dlatego też ci, którzy nie pracują lub nie zamierzają pracować, ryzykują miano dewiantów.

ü       Kapitalizm to szacunek dla władzy i ci, którzy go nie okazują, mogą być nazywani dewiantami, a zatem w interesie rządzących jest karać opozycjonistów.

ü       Kapitalizm to system oparty na „stanie zastanym” i ci, którzy chcieliby go zmienić, mogą być uznani za dewiantów.

W związku z powyższym w rozwiniętych krajach kapitalistycznych mogą pojawić się dwa typy problemów społecznych: pierwszy z nich dotyczy „ludzi –śmieci”, „odpadów” (ang. „junk”), czyli nieproduktywnych obciążeń systemu (alkoholicy, narkomani, starcy, niepełnosprawni, chorzy psychicznie, biedni), natomiast drugi – „ludzi –dynamitów”, czyli osób aktywnie zwalczających kapitalizm (rewolucjoniści, członkowie radykalnych ugrupowań).

Koncepcja społeczeństwa jako „teatru”

Interakcjonistyczne teorie dewiacji

Frank Tahhenbaum (1938) – próba opanowania pewnych niepożądanych zachowań chłopców ze slumsów w sposób paradoksalny wzmacnia prawdopodobieństwo takich zachowań, ponieważ areszt czy kara potwierdzały tożsamość chłopca jako dewianta.

Howard Becker...