Historia Slaska - skrypt na egzamin.pdf - Historia Śląska - rizmel

DZIEJE ŚLĄSKA DO 1526 ROKU

1. Nazwa i obszar Śląska

Pochodzenie nazwy Śląsk

Wg Thietmara (biskupa merseburskiego, XI w.) nazwa ta pochodzi od góry Ślęży. W

nowożytnych czasach wywodzono ją od słów „złazić” (Marcin Kromer) i „źle” (Bartłomiej

Stein), natomiast w XVIII w. znano dziewięć możliwości interpretacji tej nazwy.

XIX w. przełom w badaniach J.S. Bandtkiego, który od rzeki Ślęzy wyprowadzał nazwę

plenienia i góry (wcześniej to proponował K. Celtes w XV i XVI w. – odpływ Odry zwany

„Slesus”). J.G. Worbs uważał, że ta rzeka jest za mała, by mogła od niej brać nazwę cała

kraina. Poważniejszy argument podniósł w 1830 r. I. Imsieg, który tę nazwę wywiódł od

germańskiego plemienia Silingów (podobieństwo fonetyczne + fakt, że zamieszkiwali ziemie

Śląska długo przed przybyciem Słowian) – ta teoria miała poparcie do okresu

międzywojennego.

W latach 30. XX w. powrócono do poglądów J.S. Bandtkiego – W. Semkowicz (historyk) i M.

Rudnicki (językoznawca) swoje badania oparli na analizie materiału lingwistycznego.

Odrzucili prawdopodobieństwo przekształcenia rdzenia Sil (nazwa germańskiego plemienia

Silingów) w słowiańskie ślęz (taka nazwa jest przekazana przez Geografa Bawarskiego w

tzw. dokumencie praskim z 1086r.). Ich poglądy poparł językoznawca W.Taszycki.

Wymienieni wcześniej dwaj naukowcy wyprowadzili nazwę ze źródłosłowu ślęg

(współczesna polszczyzna: ślągwa, ślęgać, śleanina = słota, wilgoć, pogoda deszczowa).

Może to mieć swoje wytłumaczenie, gdyż rzeka płynęła przez mokradła, a góra była

wilgotna. Te argumentacje wzmocnił wrocławski badacz S. Rospond, który zauważył, że w

XII- i XIII-wiecznych dokumentach nazwę dzielnicy zapisywano w formie Slesia, Slezia,

Zlesensis, a wiec mającej starosłowiański źródłosłów ślęg. Badania J.Udolpha przychylaja się

do stwierdzeń tych badaczy, iż nazwa Śląska pochodzi od rzeki Ślęzy. Nazwa rzeki należy do

staroeuropejskiej hydronimii.

Rozwój pojęcia terytorialnego Śląska w średniowieczu

Pojęcie terytorialne ulegało bardzo istotnym zmianom. Z czasem określenie Ślężan

zaczęło dotyczyć całej dzielnicy i po włączeniu tej prowincji do państwa pierwszych Piastów

w kronice Thietmara o okolicach Wrocławia i góry Ślęży mówi się jako o ziemi Ślężan.

Pierwszy polski kronikarz Gall Anonim nazywa ten obszar provincia Wratislaviensis, regio,

Wratislaviensis, a nawet ducatus Wratislaviensis. Natomiast kontynuator kronikarza czeskiego

Kosmasa (1132 r.) – Slansco.

Od początku XIII w. pod pojęciem Śląska rozumiano ziemie leżące na zachód od Przesieki

Śląskiej, puszcz granicznych rozdzielających Dolny i Górny Śląsk, a więc Dolny i Środkowy

Śląsk, podczas gdy ziemie na wschód od Przesieki nazywano księstwem opolskim.

Rozróżnienie na Opolszczyznę i Śląsk znikło w XV w., kiedy tą drugą nazwą określano już

cały obszar historycznego Śląska, wraz z księstwami górnośląskimi.

Aby jednak uwzględniać dawne podziały, stosowano pojęcia Dolny Śląsk (Silesia Inferior,

Niederschlesien – dawny Śląsk) i Górny Śląsk (Silesia Superior, Oberschlesien – dawna

Opolszczyzna), cały Śląsk zaś określano terminem Utraque Silesiae.

Geograficzne i historyczne granice Śląska

Włączenie Śląska do państwa polskiego w 990 r. potwierdza dokument Dagome iudex.

Granice zachodnie Polski na Bobrze i Kwisie zostały ustalone w 1000 r. (utworzenie

biskupstwa we Wrocławiu); stała była też granica południowa, którą stanowiły masywy

Sudetów, Gór Izerskich i Karkonoszy. Istotne przemiany zachodziły w ziemi kłodzkiej: pod

koniec X w. należała ona do rodu Sławnikowiców, następnie została włączona do państwa

czeskiego przez Przemyślidów, po kilkudziesięciu latach przynależności do Polski w 1038 r.

została ponownie włączona do Czech, a następnie połączona przez Kazimierza Odnowiciela z

pozostałymi dzielnicami polskimi. W 1093 r. Brzetysław II przyłączył ją do państwa

czeskiego (ostateczne zatwierdzenie na zjeździe w Kłodzku w 1137 r. – włączenie do diecezji

praskiej). Jedynie w latach 1278-1290 władał nią dożywotnio Henryk IV Prawy, a nieco

później książę wrocławski Henryk IV Dobry.

Opawszczyzna – na początku należała do państwa polskiego. W 1038 r. Brzetysław I zajmuje

tereny między Opawicą a Morawą z Głubczycami, Opawą i Karniowem i przyłącza do Czech.

Na wschodzie Śląska: 1178 r. książę krakowski Kazimierz Sprawiedliwy odstępuje księciu

opolskiemu Mieszkowi I Plątonogiemu małopolską kasztelanię bytomską, siewierską i

oświęcimską. Granicę z Małopolską wyznaczały rzeki Biała, Wisła, Przemsza i Liswarta.

Granicę północną stanowiła pradolina Baryczy – obszar na północ od niej czasowo należał do

Śląska. Zaliczana początkowo do obszarów śląskich Wschowa w 1343 r. została na stałe

przyłączona do Wielkopolski przez Kazimierza Wielkiego.

Terytorium sporne między Śląskiem a Wielkopolską: ziemia lubuska, położona po obu

brzegach Odry; od 1124 r. posiadała własne biskupstwo. W połowie XIII w. włączona do

księstwa Henryka Brodatego. W 1249 r. Bolesław rogatka odstąpił ją arcybiskupowi

magdeburskiemu.

Od Hrabstwa Kłodzkiego (nazwa od 1459r.) odpadają w 1491 r. ziemie koło Broumowa

sprzedane tamtejszemu klasztorowi, natomiast w 1477 r.. przyłączono doń Nachod i Homole.

W kacie króla Polski Ludwika Węgierskiego z 1372 r., w którym zrzeka się Śląska na rzecz

Czech, wymienia się już Opawę. Granicę między Śląskiem Cieszyńskim, Morawami i

Węgrami uregulował stosowny dokument w 1147 r.

Wschodnia granica: 1443 r. biskup krakowski odkupuje od księcia cieszyńskiego Wacława

księstwo siewierskie, natomiast w 1457 księstwo oświęcimskie nabył król Polski Kazimierz

Jagiellończyk. W 1494 r. król Jan Olbracht zakupił księstwo zatorskie. Granica między Polską

a Śląskiem przebiegła Pasmem Jabłonowskim, następnie wzdłuż górnego biegu Wisły,

Przemszą i Brynicą do miasta Woźniki. W 1482 r. margrabiowie brandenburscy kupili

księstwo krośnieńskie – co spowodowało utracenie łączności terytorialnej z pozostałymi

ziemiami śląskimi okręgu świebodzińskiego.

2. Śląsk w pradziejach

W środkowym paleolicie

Na ziemiach polskich wprawdzie nie odnaleziono szczątków kostnych

neandertalczyków, ale pozostawione przez człowieka inne ślady dowodzą, że mógł tu

przebywać. Na wielu odkrytych stanowiskach (m.in. na północ od Bramy Morawskiej)

odkryto pięściaki aszelskie, bądź narzędzia mustierskie. Z młodszego okresu środkowego

paleolitu pobyt grup mustierskich na Górnym Śląsku potwierdzają m.in. stanowiska w

Kornicach, Bieńkowicach, zaś na Dolnym Śląsku we Wrocławiu-Oporowie.

Górny paleolit

Odkrycia m.in. w Dzierżysławiu koło Głubczyc, dowodzą, ze ok. 40-35 tys. lat temu

obszary Polski były penetrowane przez ludność przejściową, raczej jednak neandertalską.

Kilka tys. lat później dotarło na Górny Śląsk osadnictwo oryniackie.

W okresie 30-20 tys. lat p.n.e. doszło do unifikacji kulturowej całej Europy – występowanie

kompleksu graweckiego (doskonalenie technologii wiórowej, stosowanie łuku), zmiany w

organizacji osad. Jest to widoczne przede wszystkim na Górnym Śląsku, gdzie pozostały

Najstarsze ślady pobytu człowieka w Polsce

Najstarsze ślady odkryto w Trzebnicy i kopalni odkrywkowej w Rusku koło Strzegomia.

Obozowisko z Trzebnicy skoncentrowane było na obszarze o średnicy ok. 10 m i oprócz

kamiennych chopperów i odłupków odkopano tam jeszcze kości zwierząt, ości szczupaka,

wskazujące, iż grupa ludzka przebywała tam na wiosnę. W rejonie tym pojawili się między

pierwszym a drugim nasunięciem się zlodowacenia południowopolskiego (ok. 500 tys. lat

temu). Na ten sam okres co w Rusku datowane jest osadnictwo w rejonie Ostrawy.

Dominowała wówczas roślinność liściasta z przewagą dębów, a po krótkotrwałych

ochłodzeniach krajobraz tajgowy.

ślady krótkich pobytów grup ludzkich z obszaru Moraw. Po odejściu łowców mamutów w

czasie nasunięcia się lądolodu (20-18 tys. lat temu) ziemie polskie znowu opustoszały.

Paleolit schyłkowy

Ponowne zasiedlenie ziem polskich następowało dopiero po cofnięciu się lądolodu do

Bałtyku. Docierała tu ludność z Europy Zachodniej i Wschodniej – zjawisko to miało

charakter przejściowy. 13-12 tys. lat temu docierają na Górny Śląsk ludzie z kręgu

magdaleńskiego. W tym też czasie na Dolny Śląsk dotarli łowcy reniferów z kręgu tzw.

kultury hamburskiej.

Po ociepleniach 11000-11800 lat temu i rozwoju obszarów leśnych w zachodniej części ziem

polskich ujawniły się wpływy epigonów tradycji magdaleńskiej. 11-10 tys. lat temu, gdy

pojawiły się lasy tundrowe, na ziemie śląskie dotarła ludność polująca na renifery za pomocą

strzał z ostrzami trzoneczkowatymi. Najpełniej reprezentowana jest jednak kultura tarnowska

oraz zespoły typu Wojnowo. wszystkie te kultury współistniały obok siebie, wchodząc

niejednokrotnie we wzajemne kontakty.

Mezolit – Grupa protokomornicka

W okresie od ok. 8500-5600 p.n.e. przybywały grupy łowców – umownie określane

jako protokomornickie – dotarły z obszaru Niżu Zachodnioeuropejskiego (kręg Federmesser).

Następnie dotarły na Mazowsze (kultura komornicka). Zasięg terytorialny wyznacza niewiele

stanowisk, które można usystematyzować w trzy zespoły: dwa z nich położone na obszarze

Obniżenia Nowosolskiego, w dolinach rzek Śląskiej Ochli oraz Czarnej Strugi; trzecie

natomiast w dolinie Szprotawki. Odkryte narzędzia kamienne wykazują cechy typowe dla

form przejściowych.

Kultura komornicka

Grupy tej kultury dotarły na Śląsk po koniec okresu borealnego z Wielkopolski i

Małopolski i przebywały tu przez cały okres atlantycki (do 3500 p.n.e.). Głównym rejonem

osadnictwa pozostaje: dorzecze Baryczy z Orlą i Kopanicą – ogólnie dorzecze Odry.

Budowali chaty o elipsowatym kształcie, dachowo-ściennym przykryciu, wew. których

sytuowano paleniska. Narzędzia nadal kamienne. Pod koniec mezolitu, pod wpływem innych

kultur mezolitycznych, a także neolitycznych oraz z powodu zmian wewnątrz kultury i zmian

klimatycznych – kultura komornicka uległa przekształceniu.

Kultura janisławicka

Pierwsza połowa okresu atlantyckiego – ukazują się elementy charakterystyczne dla okresu

tej kultury – głównie importy z krzemienia czekoladowego wydobywanego w Górach

Świętokrzyskich. Widoczne stałe obozowiska (pojedyncze grupy).

Neolit – pojawienie się pierwszych rolników. Kultura ceramiki wstęgowej rytej.

Ludność tej kultury osiedliła się przede wszystkim na lessowych glebach na Płaskowyżu

Głubczyckim i Przedgórzu Sudeckim. Swoje umiejętności nabyła w basenie środkowego

Dunaju – uprawa kilku odmian pszenicy, jęczmienia, prosa, grochu, soczewicy, maku i lnu.

Zbierano siano. Hodowla owiec, kóz, świń i bydła rogatego. Dietę uzupełniały jagody i inne

rośliny leśne. W celu uzyskania nowych terenów pod uprawę wypalano i trzebiono lasy.

Ludzie mieszkali w długich (35-50 m), prostokątnych domach, o konstrukcji słupowej (np.

Strachowo koło Wrocławia).

Ceramika z miejscowych zasobów glinki – dodając do niej substancje organiczne i wypalając

w ogniskach. Zdobiono ją ornamentyką rytą paznokciem. Wśród wyrobów można było

odnaleźć gładzone siekierki i motyki (z sudeckich skał magmowych i metamorficznych),

łupane narzędzia z krzemienia, sprowadzane tutaj z terenów nadwiślańskich. Rozwój kultury

duchowej – figurki kobiet o wydatnych cechach płciowych – magia płodności oraz rola kobiet

w społeczeństwie.

Kultura ceramiki wstęgowej kłutej

W wyniku zmian z lat 4700-4600 p.n.e. doszło do pojawienia się kultury ceramiki

wstęgowej kłutej – zamiast rycia wzorków paznokciem tworzono je nakłuwając grzebieniem

czy radełkiem. Zmiana w organizacji osad: pojedyncze domy na planie trapezu, wokół

których kopano jamy gospodarcze.

Między neolitem a epoką brązu – eneolit

Eneolit charakteryzuje ogromny rozwój (pierwsze wyroby miedziane, sprzężajna

uprawa roli, chów bydła i trzody chlewnej oraz wielkie centra osadnicze) – na Śląsku te

procesy zaczęły się w latach 4100-3800 p.n.e. i trwały do 3000 p.n.e. – przejawem jest

funkcjonowanie kultur pucharów lejkowatych.

Ta kultura nie była wszędzie jednorodna. można wyróżnić m.in. grupę śląsko-morawską.

Duże skupiska osadnicze odkryto w Kotlinie Raciborskiej, dorzeczu Kaczawy, okolicach

Głogowa i dolnej Baryczy. Odkopano nie tylko założenia obronne, ale także groby

szkieletowe i ciałopalne oraz wyroby świadczące o rozwoju życia duchowego.

Kultura amfor kulistych

W końcu IV tys. p.n.e. doszło do uformowania się mobilnych społeczeństw pasterskich.

Miały z tym związek zmiany klimatyczne (wysuszenie gleby, zmniejszenie możliwości

uprawy). Tą kulturę wytworzyły miejscowe grupy kultury pucharów lejkowatych. Cechą

charakterystyczną są pochówki, lokowane na cmentarzyskach kultur pucharów lejkowatych,

w grobach jamowych, w drewnianych kłodach. Okazjonalnie uprawiano zboża (głównie

hodowla). Największe skupiska osadnicze: środkowa Odra i Bystrzyca, między Bystrzycą i

Oławą oraz w Kotlinie Raciborskiej.

Kultura ceramiki sznurowej. Kultura złocka

Schyłek IV tys. p.n.e. – pojawiły się grupy ludności z kultury ceramiki sznurowej (brały

udział w kształtowaniu się kultury złockiej). Na Śląsku (przede wszystkim na Ślęży) odkryto

ośrodki wydobywania serpentynitu.

Epoka brązu – kultura unietycka

Początek epoki brązu 2300-1600 p.n.e. Od około 2100 r. p.n.e. na obszarze Śląska

formowała się kultura unietycka (udział grup z basenu Dunaju).Kilkaset lat później w swej

już dojrzałej formie wyróżniła się zakładaniem większych osad (uprawa roli chów zwierząt),

dużymi cmentarzyskami (wyroby miedziane). Zmarłych chowano w drewnianych kodach lub

kamiennych obstawach. Rozwarstwienie społeczności. Wyrabia się przedmioty codziennego

użytku, ozdoby, broń, przedmioty o znaczeniu insygnialnym. Wraz z upadkiem ośrodków

wydobycia i przetwórstwa miedzi na ziemiach czeskich i niemieckich nastąpił upadek tej

kultury.

Kultura łużycka

Obejmowała znaczny obszar dorzecza Wisły i Odry. Wyróżniła się obrządkiem

grzebalnym (płaskie, ciałopalne groby popielnicowe), gospodarką rolniczą i hodowlaną,

geometryczną ornamentyką w ceramice, drewnianym budownictwem oraz tworzeniem

niektórych wyrobów z brązu (siekierki, sierpy, brzytwy, ozdoby). Przypuszcza się, że w

tworzeniu tej kultury brały udział różne grupy ludności z wcześniejszych okresów. Śląskie

wpływy łużyckie wpływały na wiele terenów: ziemie łużycką, lubuską, Wielkopolskę.

W dziejach tej kultury w stosowanej ceramice wyróżnia się dwa horyzonty chronologiczne –

pierwszy przypada na środkową epokę brązu i zaznaczył się przyjęciem przez zachodnie

grupy tzw. ceramiki guzowej, natomiast w późnej epoce brązu dominowała początkowo

ceramika ostroporilowana, później zaś zdobiona ukośnym kanelowaniem.

Podstawą utrzymywania tej ludności była uprawa roli (pszenica, proso, jęczmień, żyto, owies,

orkisz) – wejście w użycie sierpów brązowych. Grody łużyckie spełniały funkcje centrów

plemiennych – zajmowano się w nich handlem, odprawianiem obrzędów, schronienie w

czasie najazdów.

Kultura przedłużycka (śląsko-wielkopolska kultura mogiłowa)

W okresie 1600-1300 p.n.e. pojawiła się w dorzeczu górnej i środkowej Odry tzw.

kultura przedłużycka. Odkryto wiele cmentarzysk kurhanowych z wczesnej fazy jej istnienia

z grobami szkieletowymi i bogatym wyposażeniem w przedmioty z brązu. W późniejszym

okresie występowały groby ciałopalne.

Wczesna epoka żelaza i okres lateński

Od połowy VIII w. p.n.e. rozpoczął się w Europie najmłodszy okres epoki żelaza, zwany

okresem halsztackim, który na ziemiach polskich trwał do ok. 400 r. p.n.e.

Kultura łużycka

We wczesnej epoce żelaza na obszarze zajmowanym dotychczas przez śląską grupę

kultury łużyckiej zaczęły zachodzić istotne zmiany, a początek dały im wczesnohalsztackie

importy brązowe i żelazne, a także dekorowana technika grafitowania ceramiki – miało to

związek z funkcjonowaniem szlaku bursztynowego. Rozpowszechniło się używanie ozdób i

bardziej urozmaiconych ubiorów.

Ok. połowy VI w. najprawdopodobniej w wyniku najazdów Scytów, gwałtownie załamał się

rozwój śląskie grupy kultury łużyckiej. Na Śląsk wtargnęli przez Bramę Morawską, a

następnie zajęli Wyżynę Głubczycką – pozostawili po sobie spalone grody.

Okres lateński (przedrzymski)

Na obszar Dolnego Śląska ludność kultury pomorskiej dotarła u schyłku okresu

halsztackiego – wyróżniała się konstruowaniem grobów z płyt kamiennych w kształcie

skrzyń, w których na dno wyłożone kamieniami układano, nagromadzone w jednym miejscu,

popielnice zdobione rysami ludzkich twarzy. Mieszkali w małych, otwartych osadach, w

domach o konstrukcji słupowej. Uprawiali pszenicę, jęczmień i żyto.

Celtowie na Śląsku

Celtowie docierali na Śląsk przez przełęcze sudeckie. O ich obecności na naszej ziemi

świadczą liczne znaleziska – ceramika toczona na kole garncarskim, ozdoby, monety, domy

mieszkalne, szkieletowe groby, wyroby artystyczne z rejonu Ślęży i okolic. Liczne groby – a

w nich najczęściej miecz, groty włóczni, tarcza, części pasów, ozdoby. Wykluczyć nie można,

że na Ślęży istniał ośrodek kultowy. Przyjąć należy za pewne, iż Celtowie na Śląsku

przebywali, ale nie ma śladów większych skupisk.

Kultura przeworska

Do wyłonienia się tej kultury doszło na przełomie III i II stulecia p.n.e. na obszarze

m.in. Środkowego i Dolnego Śląska. Nie mieli jednolitego zwyczaju pogrzebowego. Często

występująca broń, zwraca uwagę na wpływy celtyckie.

Okres wpływów rzymskich

O)kres ten datuje się na lata od I w. n.e. do ok. 375 r. Nie ma śladów zasadniczych

zmian w funkcjonowaniu tutaj kultury przeworskiej w początkowym okresie. Z czasem

wpływy tej kultury z obszaru Czech i Moraw były coraz bardziej widoczne.

Kultura przeworska

Zajęte zostały dotychczas tereny Dolnego Śląska. W miejscach zasiedlenia nastąpił

wyraźny wzrost gęstości osadnictwa. W dalszym ciągu kontynuowano zwyczaje

pogrzebowe(dominujące ciałopalenie). Wkładanie do grobów broni, ubrań, przedmiotów

codziennego użytku.

Śląsk w okresie wędrówek ludów

Okres wędrówek ludów obejmuje lata 375-568. Istotne zmiany są zauważalne na

ziemiach polskich zamieszkiwanych przez ludność kultury przeworskiej. Nie stwierdzono na

obszarze Śląska osadnictwa z 2 poł. V w. – dowodzi to zaniku kultur związanych z okresem

rzymskim. Do III w. siedział tu związek Lugiów, na Ziemi Lubuskiej lokalizuje się

Burgundów, być może mieściły się też na Śląsku siedziby wandalskich Silingów. W

Kultura luboszycka

Wykształciła się w północnej części Dolnego Śląska, na Górnych i Dolnych Łużycach i

trwała aż do wczesnej fazy wędrówek ludów. Silnie związana z kulturą przeworską i

wielbiarską. Stosowano w niej kremację zwłok, a prochy chowano w grobach konstrukcji

ziemno – kamiennej.

3. Śląsk w okresie przedpiastowskim

Historia Slaska - skrypt na egzamin.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: