rabbi [hebr., m�j pan, mistrz], pe�ne sza- cunku okre�lenie u�ywane w odniesieniu do uczonych w Pi�mie, w j�zyku aram. rabbuni ( 20,16). Rabin jest od �rednio- wiecza funkcjonariuszem kultu (z wyboru) gminy �ydowskiej; przys�uguje mu orzecz- nictwo w sprawach rytua�u, interpretacja prawa �ydowskiego, sprawowanie nadzoru nad nauczaniem. Rachela [hebr. rachel = macierzy�stwo], m�odsza c�rka Labana, �ona Jakuba (syna Izaaka), kt�ry pracowa� u Labana przez czterna�cie lat, aby m�c j� po�lubi� (Rdz 29,6-31). By�a matk� J�zefa i Beniamina, przy kt�rego urodzeniu zmar�a (Rdz 35,16-20). Gr�b Racheli znajduje si� w miejscowo�ci Rama, ok. 8 km na p�noc od Jerozolimy (1 Snt 10,2; r 31,15). Lit. S. Zweig Der Bergrabene Leuchter (1937, �wiecznik pogrzebany), "Rachela przeciw Bo- gu", legenda. Rafa� [hebr. rafael = B�g uzdrowi�], ar- chanio� przedstawiony w Ksi�dze Tobiasza (Tb 3,17; 12,15) jako opiekun ludzi; za- nosi� modlitwy wiernych przed oblicze Boga. Zob. archanio�. Ikon. Rembrandt Archanio� opuszczaj�cy dom Tobiasza !1637, Luwr, Pary�). raj. Septuaginta okre�la tym terminem cudowny ogr�d, w kt�rym B�g umie�ci� pierwszego cz�owieka (Rdz 2,7); ros�y tam, po�r�d bujnej ro�linno�ci i dzi�ki obfito�ci wody, drzewo �ycia i drzewo poznania dobra i z�a. Raj zosta� nazwa- ny ogrodem Eden, przep�ywa�y prze- ze� cztery rzeki, w tym Tygrys i Eu- frat (Rdz 2,10). Lokalizacja geograficzna zmienia si� w zale�no�ci od tradycji. Od czasu kiedy Adam i Ewa zostali wygnani z raju, wej�cia do ogrodu strzeg� cherubi- ni z ognistymi mieczami. Literatura mi�- dzytestamentowa (zw�aszcza Ksi�ga Heno- cha i Ksi�ga Ezdrasza) zawiera bardzo licz- ne opisy raju. W NT jest wzmiankowany trzy razy: Jezus na krzy�u o�wiadcza na- wr�conemu �otrowi, �e ten "dzi� jeszcze b�dzie z Nim w raju" (�k 23,43). Pawe� wspomina go w zwi�zku z prze�yt� eksta- z� (2 Kor 12,4). Wreszcie w Apokalipsie �w. Jana (Ap ?,7), zostaje dana obietnica: "Zwyci�zcy dam spo�y� owoc z drzewa �ycia, kt�re jest w raju Boga". Tradycyjny obraz raju pochodzi bardziej z opisu ogro- du w Pie�ni nad Pie�niami ni� z Ksi�gi Rodzaju, poematy nawi�zuj� do szcz�cia b�d�cego udzia�em pi�ciu zmys��w, pos�u- �y�y one jako inspiracja do "ogrod�w mi- �o�ci" w �redniowiecznych romansach ry- cerskich. Lit. Dante Boska komedia (1307-21, wyd. pol. 1947), raj znajduje si� w niebie. Prowadzi do niego dziewi�� kr�g�w sfer kr���cych po coraz dalszych orbitach i coraz szybszym ruchem wo- k� nieruchomej Ziemi, zgodnie z systemem Ptolemeusza. Ponad sferami - kr�gami znajdu- je si� owo �wietliste Empireum, gdzie B�g ja�nieje wspania�ym blaskiem. T.A. d'Aubign� Les Tragiques (1616, Rymy tragiczne), raj to nowe Jeruzalem, "nowa ziemia i nowe miasto", gdzie "wszystkie nasze doskona�e mi�o�ci spro- wadzaj� si� do jednej mi�o�ci, jak nasze naj- pi�kniejsze dni skondensowane s� w jednym pi�knym dniu". P. Claudel Cantate a troix voix (1911, Kantata na trzy g�osy). Ikon. Raj ziemski: kapitel z XII w. (Cluny); J. Bassano (XVI w., Rzym); Ch. Gleyre (1874, Lozanna); H. Bosch Ogr�d rozkoszy ziem- skich i niebia�skich (.1510-15, Prado, Madryt). N. Poussin Wiosna lub raj ziemski (1660, Luwr, Pary�). Raj: Giovanni di Paolo (1460, Siena); Tintoretto (1588, Wenecja; szkic w Luwrze); G. Lanfranco (1621, Rzym). J. Martin Raj- skie R�wniny (1853, Londyn). M. Denis Raj (1912, Pary�). Dzieje Rajskie, cykl arras�w (po�. XVI w., warsztaty brukselskie, Pa�stwo- we Zbiory Sztuki na Wawelu, Krak�w). Muz. K. Penderecki Raj utracony (1978). Ne- gro spirituals na temat drogi wiod�cej do raju: Swing low, sweet chariot (Ostro�nie jed�, pi�kny rydwanie); This train (Ten szlak); On my way, get on my travelin'shoes (W drog�, wk�adam po- dr�ne buty). Ramzes II [egipskie, sp�odzony przez Re], faraon, trzeci w�adca (ok. 1304-ok. 1236 p.n.e.) XIX dynast��, pobi� Hety- t�w pod Kadesz, by� wielkim budowni- czym (m.in. �wi�tynia w Abu Simbel). Na okres jego rz�d�w datuje si� zazwyczaj wyj�cie Hebrajczyk�w z Egiptu, pod wo- dz� Moj�esza. Rebeka, c�rka Aramejczyka Betuela z Charanu, �ona Izaaka. Pochodz�cy z Charanu Abraham wys�a� swego s�ug� Eliezera do ojczystego miasta, aby wybra� on tam �on� dla jego syna Izaaka. Przy studni miejskiej Eliezer spotka� Rebek� i rozpozna� w niej t�, kt�r� B�g przezna- czy� Izaakowi (Rdz 24). Rebeka okaza�a si� niep�odna, tak jak Sara. Izaak b�aga� Boga, aby obdarzy� go potomstwem, i Re- beka po 20 latach ma��e�stwa zasz�a w ci��� i wyda�a na �wiat bli�ni�ta - Eza- wa i Jakuba. Lit. � J. Kasprowicz Rebeka (Hymny, 1922). requiem [�ac. requies = odpoczynek], rekwiem, w liturg�� Ko�cio�a katolickiego - msza �a�obna za zmar�ych. Nazwa po- chodzi od pierwszych s��w introitu tej mszy: requiem aeternam dona eis, Donaine [�ac., wieczny odpoczynek racz im da�, Panie]. Muz. J. Ockeghem Requiem (XV w., pierwsze zachowane). J. Gilles Messe des morts (1958). W.A. Mozart Requiem d-Moll KV 626 (1791). H. Berlioz Grande Messe des morts opus 5 (1837). F. Liszt Requiem (1868). G. Verdi Re- quiem (1874). F. Gounod Messe de Requiem (1842). J. Brahms Ein deutsches Requiem (1857-68, Niemieckie requiem); A. dyo'r�k Requiem b-moll (1857-59). G. Faur� Messe de Requiem (pierwsza wersja 1877, druga- 1888-91). G. Puccini Requiem (1905); M. Du- rufl� Requiem (1947). K. Penderecki Polskie Requiem (XX w). B. Britten Sinfonia da Re- quiem (1940), War requiem (1961, Requiem wojenne). robak, symbol tego, co pe�za, co jest s�a- be, co zas�uguje na pogard�. Sprawiedliwy opuszczony przez Boga, wzywaj�cy Go, nie otrzymuj�c odpowiedzi, nazywa siebie "robakiem, a nie cz�owiekiem" (Ps 22,7), "po�miewiskiem ludzkim". Robak sym- bolizuje tak�e rozk�ad: ogie� i robaki wsp�lnie niszcz� zw�oki, rzucone w doli- nie ~ Gehenny, kt�ra nast�pnie stanie si� wysypiskiem �mieci Jerozolimy. Metafo- rycznie - sumienie grzesznik�w, skazane na wieczn� m�k� wyrzut�w, podobne jest do plugastw gehenny, gdzie "robak ich nie umiera i ogie� nie ga�nie" (Mk 9,48). rosa. W krajach, w kt�rych latem deszcz w�a�ciwie nigdy nie pada, rosa jest nie- zwykle wa�na do prze�ycia. W Bibl�� rosa uwa�ana jest za symbol bujnego �ycia (Rdz 27,28). Przeno�nie rosa oznacza to wszystko, co bezszelestnie i w spos�b nie- dostrzegalny przynosi och�odzenie i b�ogo- s�awie�stwo, tak jak prawdziwa rosa jest nim dla ro�linno�ci. Rosa jest symbolem Bo�ego, o�ywczego b�ogos�awie�stwa. rozdziera� szaty. Ubi�r mo�e �wiad- czy� o tym, czym dany cz�owiek jest, co robi, co odczuwa. Chc�c wyrazi� sw�j smutek (Rdz 37,34), przera�enie (2 Krl 22,11), gniewne zdumienie lub oburzenie (Mt 26,65; Dz 14,14), czy skruch� (~ 12,13), a wi�c swe najg��b- sze poruszenie, m�czy�ni rozdzierali swe szaty. Jest to r�wnie� spos�b wyra�ania �a�oby. rozg�asza� na dachach. Mieszka�cy kraj�w Wschodu cz�sto gromadz� si� wie- czorami na tarasach na dachach dom�wa by odetchn�� �wie�ym ch�odnym powie- trzem, gdzie prowadz� o�ywione i ha�a�li- we rozmowy. Opowiadaj� sobie naj�wie�- sze nowiny. Jezus prosi� swoich uczni�wa by rozg�aszali na dachach to, co On im powiedzia� na osobno�ci ("na ucho"), nie l�kaj�c si� prze�ladowa� (Mt 10,27). Z. i p. Rozg�asza� na dachach. rozwi�zywanie ~ zwi�zywanie - roz- wi�zywanie. rozw�d ~ oddalenie �ony. ryba. S�ownictwo biblijne nie rozr�nia dok�adnie r�nych gatunk�w zwierz�t wodnych. Prawo izraelskie zabrania�o je- dzenia mi�czak�w, �ab, w�gorzy; nato- miast zwierz�ta maj�ce p�etwy i �usk� sta- nowi�y wa�n� cz�� po�ywienia. Ryby �owiono g��wnie w jeziorze Genezaret. Sprowadzano tak�e z Egiptu ryby solone i suszone. Ewangelie wielokrotnie m�wi� o posi�kach z�o�onych z chleba i ryb (Mt 14,17). W epoce prze�ladowa� pierw- si chrze�cijanie przyj�li jako tajny znak rozpoznawczy wizerunek ryby, gdy� litery s�owa gr. ichthys (ryba) s� pocz�tkowymi literami s��w gr. Iesous Christos Theou yios Soter (Jezus Chrystus Syn Bo�y, Zbawi- ciel). Ikon. Ryby wyst�puj� w scenach stworzenia (Tintoretto, XVI w., Wenecja), chrztu Chry- stusa (szczeg�lnie w sztuce roma�skiej: mozai- ka z XIV w., bazylika �w. Marka w Wenecji), w cyklu Jonasza (posadzka ko�cio�a w Akwilei, IV w.). Jezus i Jego uczniowie dziel� chleb i ry- by (mozaika w bazylice San Apollinare Nuovo, VI w., Rawenna; Codex z Rossano, VI w., Ka- labria). Monstrualne ryby wyst�puj� tak�e po- �r�d best�� przedstawionych przez H. Boscha w tryptyku Kuszenie �w. Antoniego (ok. 1485- -1510, Lizbona). rze� niewini�tek, okre�lenie zwi�zane z masakr� nowo narodzonych ch�opc�w w Betlejem, dokonan� na rozkaz Heroda ~Wielkiego, kiedy ten dowiedzia� si� od trzech m�drc�w, �e narodzi� si� przy- sz�y kr�l �ydowski (~LTt 2,1-17). Ewangeli- sta Mateusz widzi w tej rzezi wype�nienie si� proroctwa Jeremiasza (~r 31,13-16): "W Rama daje si� s�ysze� lament i gorzki p�acz. Rachel op�akuje swoich syn�w, nie daje si� pocieszy�, bo ju� ich nie ma. To m�wi Pan: Powstrzymaj g�os tw�j od lamentu... bo jest nagroda na twe trudy". Lit. Hymn Prudencjusza w j�zyku �ac. (mi�dzy 398 a 405). F. de :Malherbe Les Laque� de saint Pierre (158�, �zy �w. Piotra). Ch. P�guy ss, Le Mist�re des saint Inocents (1912, Misterium �wi�tych Niewini�tek) rozwa�a tajemniczy los tych dzieci, jedynych, kt�re odda�y �ycie za Je- zusa nie znaj�c Go nawet, i przypomina strasz- liw� rze�. Ikon. Rze� niewini�tek by�a tematem podej- mowanym przez rze�biarzy i malarzy kate- dra Notre-Dame w Pary�u, portal p�nocny (XII w.); G. Pisano, ambona w ko�ciele San Andrea, rze�ba (1301, Pistoia); P. Bruegel st. (1566, Wiede�); N. Poussin (16?6, Pary�). rzuci� w kogo� kamieniem ~ ka- mie�.
waldiizet