Wroczyński Ryszard - Dzieje oświaty polskiej.pdf

(927 KB) Pobierz
253411768 UNPDF
RYSZARD WROCZYŃSKI
DZIEJE OŚWIATY POLSKIEJ
1795-1945
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO
NAUKOWE WARSZAWA 1980
M
Biblioteka Uniwersyteckaw Warszawie
,1980 2.
486445
J
Okładkę i strony tytułowe projektował Stefan Nargieiło
Redaktor Lucyna Zbueka
Redaktor techniczny Irena Wiislawska
Korektor Janusz Radko
© Copyright by
Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1980
ISBN 83-01-01826-7
I. NOWE KIERUNKI
W SZKOLNICTWIE I WYCHOWANIU
NA PRZEŁOMIE XVIII I XIX WIEKU
PRZEWRÓT W NAUCE I TECHNICE
Upadek szlacheckiej Rzeczypospołitej -nastąpił w okresie wielkich wstrząsów w krajach europejskich.
Rewolucja francuska podważyła tradycyjny system pojęć i zasady starego porządku. Stworzono podstawy
nowej nauki i nowej kultury. Ekspansja polityczna Napoleona łamała granice państw w równym stopniu silą
militarną, co atrakcyjnością haseł wolności, równości i braterstwa zwiastujących nowy ład społeczny. Na
nowe drogi wkroczyły sprawy oświaty. Jej unowocześnione programy nabierały" rangi publicznej,
obejmowane były regulatywami państwowymi przy jednoczesnym rozszerzaniu zasięgu ich oddziaływania.
Kryzys objął wszystkie dziedziny życia, ukazując coraz wyraźniej, że siłą napędową dokonujących się
przemian jest rozwój ludzkiego poznania i praktyczne zastosowania zdobyczy myśli człowieka.
Zastosowania osiągnięć poznawczych człowieka wyrażały się przede Wszystkim w zmianach
gospodarczych. Burzono stare stosunki produkcyjne, tworzył się nowy ład gospodarczy a wymiary przemian
następujących w gospodarce określa się mianem rewolucji przemysłowej. W ciągu krótkiego czasu w
gospodarce ówczesnej zaszły bowiem zmiany tak wielkie, jakich nie było w żadnym okresie historycznym.
Przez długie wieki źródło energii stanowiła siła- mięśni człowieka i zwierzęcia. Wynalazek silnika parowego
— którego pierwszy model zbudowano w 1774 r. — zwielokrotnił źródła energii i umożliwił powstanie
różnych rodzajów przemysłu maszynowego. Zastosowanie parowego- soilnika tło-
n
kowego w komunikacji wodnej —• udoskonalenie staltku parowego przez Roberta F u 11 o n a i Johna
Stevensa w roku 1807 — a następnie lądowej — zbudowanie lokomotywy parowej przez George'a
Stevensona w roku 1814 — zapoczątkowało rewolucyjne amiany w pokonywaniu przestrzeni i wymianie
towarowej.
Postęp w zakresie środków produkcji przyspieszył proces przeobrażeń społecznych. Rozpadła się feudalna
struktura społeczmo--ekonomiczna i polityczna, powstał kapitalistyczny układ stosunków, których podstawę
stanowił nie przywilej rodowy, a środki produkcji. Nowe klasy społeczne, burżuaizja, proletariat oraz
rozwarstwiające się Chłopstwo wyznaczać będą ekonomiczne, polityczne, społeczne i kulturowe problemy
rozpoczymlającej się epoki.
Najwcześniej i najsilniej zjawiska te wystąpiły w Anglii, która w początkach XIX wieku przeszła na produkcję
maszynową. Głównym źródłem energii stał się węgiel 'kamienny, którego wydobycie w latach 181(5 -> 1830
uległo potrojeniu. Na nowej technologii oparto przemysł tkacki i metalowy (hutnictwo). Około roku 1)830
rewolucja przemysłowa objęła niektóre kraje naszego kontynentu; najwcześniej Belgię, następnie Westfalię,
Nadrenię i Francję. Napoleon wspierał przemysł maszynowy, ale podporządkował go potrzebom militarnym,
a ponadto mobilizując ogromne armie pozbawiał ośrodki przemysłowe niezbędnej siły roboczej. Na rozwój
wielkiego przemysłu we Francji wpłynęła natomiast silnie ekspansja kapitału angielskiego oraz prężność
angielskich techników, Którzy masowo byli zatrudniani we francuskim przemyśle tkackim i metalurgicznym. Z
pewnym opóźnieniem, bo w latach czterdziestych, rewolucja przemysłowa objęła dalsze obszary —
Saksonię, Śląsk i Prusy. Tempo rozwoju nowoczesnego przemysłu było szybkie. W górnictwie około połowy
XIX wieku produkcja przemysłowa Niemiec dorównała francuskiej. Inne kraje europejskie — np. Auśtro-
Węgry i Włochy — pozostały w tyle w wyścigu przemysłowym. Jeszcze wolniej rozwijał się przemysł w Rosji
carskiej; w połowie XIX w. produkcja stali w Rosji wynosiła zaledwie 10% produkcji angielskiej. Ziemie
polskie — włączone do trzech organizmów państwowych — podlegały ogólnym procesom przeobrażeń
zachodzących w państwach zaborczych. Najszybciej przemiany te nastąpiły na terenach polskich
włączonych do Niemiec.
B
Rozwój stosunków kapitalistycznych wywołał wielkie problemy socjalne. Kryzysy ekonomiczne i klęski
bezrobocia nękały masy pracujące. Nie kontrolowana ustawowo praca, wyzysk, ciężkie warunki
mieszkaniowe ludności robotniczej skupionej w prymitywnych „czynszowych" kamienicach wokół fabryk,
demoralizacja i choroby, bezdomność dzieci stały się plagami społecznymi, które pobudzały do walki
politycznej a jednocześnie rodziły wiele inicjatyw natury wychowawczej i oświatowej. Symptomem implikacji
między rozwojem gospodarczym a zadiainiami oświaty była, już na przełomie XViIII i XIX wieku, działalność
Johanna Heinricha Pestalozziego dążącego do stworzenia programowych i metodycznych podstaw
powszechnej szkoły elementarnej dla ludu.
Przeobrażenia gospodarcze bezpośrednio wpływały na charakter przemian cywilizacyjnych. Cywilizację
okresu feudalnego często określa się (mianem wiejskiej, wyrosła ibowiam na podłożu panującej wówczas
gospodarki naturalnej. Nie była to jednak cywilizacja jednorodna; inine wzory kulturowe tworzyły dwory
szlacheckie, inne — wspólnoty chłopskie. Rewolucja przemysłowa spowodowała tworzenie się wielkich
aglom-eracji miejskich. Centra przemysłowe stawały sią ośrodkami nowej' kultury, burzliwego rozwoju nauki i
nowego- stylu życia. Kulturę tę określa- się mianem mieszczańskiej lub burżuazyjnej, ponieważ jej twórcami i
użytkownikami byli praktyczni i trzeźwi prz-edstowiioiele nowej klasy społecznej, właściciele technicznych
środków produkcji i kapitału. Najwcześniej i najwyraźniej procesy te wystąpiły w angielskich rejonach
koncentracji przemysłu; w Manchesterze, Birmingham, Glasgow, Leeds i Liveipoolu. W miarę ekspansji
rewolucji przemysłowej mieszczańskie wzory kulturowe przenosiły się na kontynent — do Nadrenii, Westfalii,
Francji i Niemiec.
Proces ten był długotrwały i w pierwszej połowie XIX wieku dominował jeszcze w Europie „wiejski" styl życia.
Wynikało to stąd, że ruchy migracyjne ze wsi- do miast nie przj^nerały jeszcze wielkich rozmiarów, a
możnowładztwo i szlachta zachowały dominującą pozycję społeczną. Uprawa ziemi była podstawą życia
ogromnej większości ludzi. W roku 1815 jedynie około 20% ludności Europy utrzymywało się z zawodów
pozarolniczych. Jeszcze w połowie XIX wieku 75% ludności Francji stanowili pracujący, na roli.
Bezpośrednim skutkiem rewolucji przemysłowej była
kapitalizacja wielkich majątków, rozbudowa gorzelni, cegielń i cukrowni, co powodowało zaburzenia w
tradycyjnej strukturze zatrudnienia ludności wiejskiej. Rozdrobnienie gospodarstw wiejskich prowadziło do
powstawania licznej grupy sezonowych robotników wiejskich zatrudnionych w wielkich majątkach.
IDEOLOGIA „RESTAURACJI" I LIBERALIZMU
Rewolucja przemysłowa stanowiła w wieku XIX dominujący czynnik przeobrażeń wszystkich dziedzin życia.
Kształtowała więc nie tylko rozwój techniki; pod jej wpływami pozostawały filozofia i ideologia. Przyspieszony
rozwój nauki i tecihnilki dokonywał się jednak w skomplikowanych warunkach społecano-poilitycz-nych
wśród narastających sprzeczności i antagonistycznych ideologii.
Faktem, który drążył świadomość społeczną początków XIX wieku była Wielka Rewolucja Francuska. Klasy
panujące — arystokracja, wielka burżuazja, duchowieństwo — upatrywały wciąż wielkie zagrożenie ze
strony sił społecznych i intelektualnych, które uważano za siły sprawcze wydarzeń rewolucyjnych. Wynikało
stąd dążenie do umocnienia „porządku i ładu" i wzmożonej czujności przed wszystkim co mogło stanowić
potencjalne zagrożenie .dla władzy. Ideologia „'restauracji", czyli przywrócenia i utwierdzenia dawnego stanu
rzeczy (uncien regwne'u), stanowiła dominującą tendencję monarchistycznych rządów, a jej teoretyczne
uzasadnienie zawarł Karol Ludwik H a 11 e r w głośnym dziele Re-stauration der Staatswirtschaft (1816—
1834), stanowiącym apoteozę oświeconej monarchii absolutnej jako strażnicy naturalnego porządku.
Koncepcja „restauracji" była podstawą ustaleń politycznych dokonanych na kongresie wiedeńskimi w r.
1815, który utrwalił podział ziem polskich na trzy obszary zaborcze z ograniczoną autonomią Królestwa
Polskiego i Krakowa, Z niej wyrosły również dalsze różne odłamy ideologii konserwatywnej. .
Wiek XIX dziedziczy również po Oświeceniu wielkie osiągnięcia myśli naukowej i filozofii! racjonalnej
zmierzającej do poznania świata i do jego lepszej organizacji na zasadach wynikających z przesłanek
rozumu. To właśnie filozofowie tego okresu — Ju-
lian de la M e t r i e, Eitienne Bonnot C o n d i 11 a c, Denis D i-d e r o t, Paul Thiry H o łbach i inni —
przywiązywali tak wielką wagę do powszechnego oświecenia, jako podstawy bardziej sprawiedliwej
organizacji życia ludzkiego. Na przesłankach filozof ii Oświecenia rozwinęła się w XIX wieku ideologia
liberalna głosząca hasła wolności politycznej, społecznej, ekonomicznej oraz tolerancji przekonań. W imię
tych haseł rzecznicy ideologii liberalnej domagali się swobody w życiu społecznym, wolności słowa, prasy,
przekonań politycznych i religijnych. Prezentowali oni różne programy, wspólną ich platformą była jednak
walka z konserwatyzmem, z ograniczeniem swobód człowieka w imię obrony „naturalnego porządku",
interesów państwa czy dynastii. Znaczący był wpływ ideologii liberalnej na polską myśl społeczną. Wielką
popularność zyskały poglądy ekonomiczne rzeczników liberalizmu, zwłaszcza Adama S mi t h a,
uznawanego za protoplastę liberalnej ekonomii politycznej. Duży rozgłos zyskały również pisma Johna
Stuarta Mi l la (1806-1873). Główne dzieło Milla (Principles of Political Economy — 1848) przełożone w
latach 1859 - 1860 na język polski wywarło znaczny wpływ na formowanie się ideologii pozytywizmu
warszawskiego. Krytykując niesprawiedliwość społeczną Mili godził w kapitalistyczne stosunki. Naprawę tych
stosunków uważał jednak za możliwą tylko przez podjęcie działań reformatorskich polepszających położenie
mas pracujących. Wielką wagę przywiązywał do rozwoju oświaty i kształtowania saimoizaradności (selj-
help); postulat ten wprowadzono do programów wychowawczych i oświatowych polskich orientacji
liberalnych.
PROJEKTY DOSTOSOWANIA SZKOLNICTWA DO NOWYCH STOSUNKÓW SPOŁECZNYCH
Już w wieku XVIII stosunek absoiutystycznych monarchii do spraw oświaty i wychowania ulegał zmianie.
Pisma Johna L o c-k e' a, Charlesa Louisa Montesquiego, Jeana Jacquesa Roiusse.au czytane w kręgach
liidzi oświeconych nie pozostawały bez wpływu na ich świadomość. Sprawy oświaty wyłamywały się powoli
spod wszechwładzy kościoła, powstawała świa-
9
domość potrzeby norwego wychowania i nowej organizacji oświaty, służącej potrzebom rozwoju
ekonomicznego a jednocześnie odpowiadającej noweimu układowi stosunków społecznych.
Projekty reform — wychodzące z różnych środowisk — miały charakter epizodyczny, dotyczyły tylko
częściowych zmian, pewnych odcinków oświaty lub wyrażały próby zarysowania nowych stosunków
oświatowych.
Projekty te wywodzą się z krajów o najszybszych wskaźnikach przemian społecznych i ekonomicznych, a
tendencje do reform nasilają się wraz z» postępem rewolucji naukowo^teehnicznej. Najpierw w Anglii, gdzie
postęp dokonywał się milowymi krokami, działało wielu reformatorów przedstawiających wizje nowego ładu
społecznego i oświatowego.
(Najszersze i najpełniejsze projekty reform wyszły w Anglii od przedstawiciela socjalizmu utopijnego Roberta
O wie na (1771--1658). Pochodził on z ubogiej mieszczańskiej rodziny i od wczesnych lat zarabiał na życie w
kantorach handlowych i fabrykach włókienniczych. Wykazywał zdolności organizacyjne, czego wyrazem było
powierzenie mu w 18 roku życia kierownictwa znacz-nej fabryki, włókienniczej w Manchester. Wykształcenia
formalnego nie posiadał, ale wolny od pracy czas poświęcał na intensywną naukę, zwłaszcza w dziedzinie
filozofii i nauk społecznych, które pasjonowały go najbardziej. Z doświadczeń pracy zawodowej wyniósł
doskonałą znajomość współczesnych mu stosunków, które oceniał bardzo krytycznie. Uważał, że źródłem
wszelkiego zła jest zakorzeniona przez tradycję i usankcjonowana przez religię instytucja własności
prywatnej, pociąga bowiem za sobą pogoń za gromadzeniem dóbr, konkurencję d wyzysk, stając się
źródłem nędzy i poniżenia szerokich mas.
Zlikwidować nędzę i wyzysk może jedynie nawy ustrój, którego podstawę stanowić winny spółdzielnie
rozumiane jako wspólnoty pracy i życia.
Był przekonany, że gminy spółdzielcze zapewnią nie tylko dobrobyt i sprawiedliwość, ale również wychowają
młode pokolenie, dla którego będzie obca chęć zysku i dążenie do bogacenia się, natomiast będzie się ono
kierować zasadami humanitaryzmu.
Założenia te Owen usiłował realizować w dużym kombinacie
10
włókienniczym w New Lanark, w Szkocji, którego był współwła,-ścicielem. Ograniczył w nim dzień pracy do
12 godzin, dzieci przyjmował dopiero po ukończeniu 12 roku życia. Założył kasę samopomocy, przedszkole,
szkołę — stosując metodę wzajemnego nauczania — wypłacał roibotnikom zasiłki w okresach postoju
fabryki, zorganizował tanie wyżywienie. Efekty ekonomiczne tych reform były widoczne, zwiększała się
wydajność pracy, zmniejszała demoralizacja.
Próba przeniesienia tych poczynań na teren Stanów Zjednoczonych — do fabryki w New Harmony —
zakończyła się wprawdzie niepowodzeniem wskutek odmienności tamtejszych stosunków, ale w New Lanark
osiągał Owen znaczne rezultaty. Pobudzało go to do realizowania coraz pełniejszego prograimu reform
społecznych w tym również edukacyjnych.
Dzieci wszystkich członków spółdzielni w New Lanark objęte były nauką szkolną najpierw do 10, a następnie
do 12 roku życia. Program szkolny Owen ciągle rozwijał dbając o jego. racjonalny i użyteczny charakter.
Dziewczęta uczyły się różnych zajęć gospodarskich, szycia, robót na drutach, chłopcy uprawiali gimnastykę,
prowadzono naukę muzyki i tańców dla chłopców i dla dziewcząt. W szkole tej całkowicie odrzucono metody
werbalne; doświadczenie, oibserwacja, prace własne dzieci stanowiły podstawę procesu nauczania. W
późniejiszych latach Owen zorganizował dokształcanie starszej młodzieży, rozwinął również działalność
oświatową wśród dorosłych, organizował czytelnie, świetlice, wykłady i dyskusje. Dokształcaniem młodzieży i
oświatą dorosłych kierowali nauczyciele.
, Doświadczenia i poglądy pedagogiczne Owena wzbogaciły dorobek nauki i praktyki pedagogiczneij i
przyczyniły się do znacznego ożywienia myśli pedagogiczneij w wielu krajach. Z jego działalnością
pedagogiczną wiążą się początki nowoczesnych żłobków i przedszkoli, pionierskie były jego postulaty
dotyczące powszechności nauczania w szkole elementarnej, dokształcania młodzieży, oświaty dorosłych
oraz doskonalenia imetod nauczania.
Na terenie Francji projekty nowej organizacji oświaty rozwijał jeden z czołowych przedstawicieli socjalizmu
utopijnego Claude Henri Saint-Simon (1760-1825) i jego uczniowie. Saint--Simon również postulował
przebudowę ustroju ekonomicznego
11
i mową organizację społeczeństwa. Należało tego dokonać przez reorganizację kapitalistycznego systemu
produkcja i stworzenie „społeczeństwa industrialnego", w którym miało ulec likwidacji uprzywilejowanie klas
społecznych. Praca wytwórcza stać się miała wartością decydującą o> znaczeniu jednostek i grup
społecznych.
Wychowanie Sałmit-Simon ujmował jako szeroki proces przygotowania młodej generacji do działalności w
instytucjach życia społecznego. Istotą i podstawowym celem wychowania jest rozwój społeczno-imoralny
młodej generacji. Wychowanie społeczno-
-moiralne stanie się fundamentem lądu społecznego, ograniczy interwencję sankcji prawnych jako regulatora
społecznego życia. Cele te osiągnie się jednak nie przez zalecaną przez filozofię Oświecenia naukę
moralną, uczącą zasad i norm moralnych, ale
•wskutek oddziaływania ma osobowość, emocjonalne wiązanie młodej generacji ze zbiorowością społeczną.
Wychowanie społeczno-morałne winno stanowić podstawę programu kształcenia intelektualnego. Program
item musi być rzeczowy, to znaczy wyposażać młodą generację w wiedzę użyteczną przygotowującą do
przyszłych zawodów, pobudzać twórczość intelektualną i artystyczną. Zarówno Saint-Simon, jak i jego
uczniowie odrzucali szkołę filologiczną, jako nie odpowiadającą współczesnym stosunkom. Program
wykształcenia zalecali oprzeć na zdobyczach współczesnej nauki, zwłaszcza tych jej dziedzin, które
stanowią podstawę industrii. Łacina i greka traciły w ich mniemaniu swą zasadność w programach
szkolnych.
Szkolnictwo zalecano podporządkować państwu i ograniczyć rolę związków komunalnych i religijnych.
Państwo wiinno mieć decydujący wpływ na programy szkolne, ponieważ ono ma najlepszą znajomość tego,
jacy specjaliści są potrzebni i w jakich kierunkach należy kształcić młodzież.
Innymi drogami szły pedagogiczne rozważania współczesnego Saint-Simonowi utopisty francuskiego
Charlesa Fouriera (1772-1837). W dziełach swych: Teoria czterech ruchów i powszechnych przeznaczeń
(Theorie des guatre mouvemen-ts et des destinees geni roles — 1808); Nowy świat przemysłowy i
społeczny (Le nouveau monde industrieł et societaire — 1828) zawarł ostrą krytykę stosunków
kapitalistycznych i przeciwstawił
12
im swoją koncepcję ustroju pozbawionego krzywdy i wyzysku. Podstawą tego ustroju miała być wspólnota
wytwórców i spożywców (falanga) obejmująca ok. 1600 osób, skupiona na obszarze tzw. falansteru, czyli
ośrodka produkcyjnego, zapewniającego wszystkim członkom obfitość środków materialnych i niezbędne
usługi. W. koncepcji utopijnych wspólnot — wzorowanych ma wcześniejszych pomysłach angielskiego
ekonomisty Johina B e 11 e r s a — wdele uwagi poświęcił Fourier sprawom wychowania od urodzenia po
pełną dojrzałość. System wychowawczy Fouriera opiera się na poznawaniu indywidualności i zróżnicowań
naturalnych dzieci. Na tych psychologicznych przesłankach rozwinął szczegółowy program włączenia dzieci i
młodzieży w życie społeczne i produkcyjne falansteru. Na drodze naturalnej z pełnym uwzględnieniem
zdolności i zainteresowań miał się dokonywać zarówno rozwój dziecka, jak i stopniowe wdrażanie go do
pracy produkcyjnej. Fourier również miał krytyczny stosunek do tradycji wychowawczej i współczesnego'
stanu wychowalnia. W wychowaniu — głosił — „postępować należy przeciwnie, niż to się praktykuje w tzw.
społeczeństwie cywilizowanym. Tam stosuje się wobec dziecka przymus —wy poeostawcdie> mu swobodę;
zagłusza, się jego zdolności — śledźcie je i przyczyniajcie się do ich rozwoju, wycieńcza się ciało dziecka
wycieńczając również jego umysł — wzmacniajcie jego ducha i krzepcie jego ciało, nakłada się nań pracę —
wy natomiast pozwólcie, aby dziecko samo ją wybrało; odosabnia się od innych — wy zaś pozwólcie mu
wybrać samodzielnie własnych rówieśników, podobnie jak pracę. Postępujcie w tym względzie przeciwnie,
niż to się dzieje w społeczeństwie współczesnym, a przygotujecie dzieci do świata realnego''.
Ośrodkiem żywego rozwoju myśli pedagogicznej na przełomie XVIII i XIX wieku były Niemcy, gdzie również
wystąpiły tendencje do dostosowania szkolnictwa do nowego układu stosunków. Najbardziej
reprezentatywny dla tego kierunku reform wychowawczych był filantropizm. Twórcą tego kierunku był Jan
Bernard B a s e do w (1724-1790), założyciel szkoły w Dessau (1774). Ulegając wpływom fizjokratyzmu i
Rousseau Basedow zrywał z rygoryzmem i surową dyscypliną kolegiów rycerskich, starał' się oprzeć
organizację życia szkolnego na zasadach swobodnej aktywności młodzieży — stąd nazwa filantropinum —
13
odpowiednio zreformować metody nauczania, wprowadzając heu-rezę i poglądowość, a jednocześnie
unowocześnić program kształcenia, m. in. przez nauczanie języków nowożytnych — z językiem ojczystym
jako językiem wykładowym — i szeroki program nauk realnych. Zasługą filantropistów jest zwrócenie uwagi
ma znaczenie aktywności ruchowej i zabawy w wychowaniu. Szczególnie duży w tej dziedzinie ibył wkład
nauczyciela filantropinuim w Schne-pf enthal (Turyngia) Jana Fryderyka Guts-Muthsa, autora książek
Gimnastyka dla młodzieży — 1796 {Gymnastik jiir die Ju-gend) oraz Zabawy dla ćwiczenia i wypoczynku
ciała i ducha — 1798 (Spiele żur Ubung und Erholung des Korpers und Geistes). Jako nauczyciel geografii
był on organizatorem wycieczek krajoznawczych.
Filantropiny zdobyły dość znaczną popularność, zwłaszcza w środowiskach mieszczańskich. Nie uzyskaiły
jednak powszechnej aprobaty. Krytykowano je za nadmierny praktycyzm i niedostateczną (dbałość o rozwój
intelektualny młodzieży. Niechętnie odnosili się do nich Fryderyk Adolf D i e s t e r w e g (1790 - 1866) oraz
reformator szkolnictwa średniego i uniwersytetów w Prusach Wilhelm von H u m bo Id t (1767 -1:835), który
krytykował zarówno szkolnictwo feudalne Pnuis (akademie rycerskie) jak i praktycyzm filantropimów.
OŚWIATA LUDU
\
Łamaniu się stosunków feudalnych towarzyszyło wzmożone zainteresowanie sprawą oświaty ludu i szkoły
na wisi. Proces ten wystąpił już w XVIII wieku, a jego inspiratorami byli fizjokraci, którzy głosili pogląd, że
płody ziemi są głównymi źródłami dobrobytu, należy więc zmierzać do ulepszania gospodarki rolnej, a
osiągnąć to można przez szerzenie wiedzy rolniczej wśród chło^-pów, zastosowanie nowych skutecznych
sposobów uprawy ziemi i wykorzystania płodów rolnych. Zgodnie z założeniami swego programu
gospodarczego tworzyli stowarzyszenia służące upowszechnianiu 'wiedzy rolniczej i wydawali odpowiednie
pisma. Naturalną konsekwencją poglądów ekonomicznych fizjokraltów było rów-
14
nież ich zainteresowanie sprawą podniesienia poziomu umysłowego warstwy chłopskiej. Rozwijali więc
programy oświaty rolniczej w zakresie niezbędnym do lepszej uprawy ziemi i stosowai-nia bardziej
skutecznych sposobów gospodarowania. Poglądy fizjokratów zyskały dużą popularność, były powszechnie
akceptowane zarówno w środowiskach intelektualnych, jak i /przez „oświeconych" monarchów i koła
rządzące. Czołowi fizjokraci francuscy — Gabriel Honors de M i r a to e a u (1749.-1791) i Pierre Samuel D u
p o n t — 'Utrzymywali bezpośrednie stosunki z intelektualistami i dworami ówczesnych krajów europejskich,
co tworzyło warunki do szerokiego upowszechnienia ich poglądów.
Zainteresowanie sprawą ludu pobudzała również myśl filozoficzna Oświecenia, zwłaszcza idee rewolucji
francuskiej, burzące feudalne poglądy na stosunki społeczne, głoszące naturalną równość człowieka i
obnażające niesprawiedliwość współczesnej organizacji społecznej. W pismach pedagogicznych okresu
rewolucji francuskiej i w projektach organizacji szkolnej — opracowanej m. in, przez Jeana Antoine de C o
indor c et a (1743-1794) — sprawa oświaty ludu zajmowała ważne miejsce, pobudzając różnorodne
praktyczne inicjatywy w dziedzinie organizacji szkół i rozwijania programów oświatowych.
Na kierunku rozwoju oświaty ludu i szkoły ludowej w wieku XIX zaważyła przede wszystkim działalność i
poglądy Jasna Henryka Pestalozziego, zwanego powszechne ojcem, szkoły ludowej.
Punktem wyjścia działalności i refleksji pedagogicznej Pestalozziego była sprawa opieki nad dzieckiem
opuszczonym. Potrzeby w tej dziedzinie nabrały wielkiej ostrości na przełomie XVIII i XIX wieku. Zaburzenia
w tradycyjnej strukturze gospodarczej, niszczące wojny, przemieszczenia ludności powodowały nasilenie
nędzy oraz włóczęgostwo i demoralizację dzieci. Gromady opuszczonych dzieci stały się plagą wielu krajów,
m. in. Szwajcarii. Dotychczasowe formy filantropii religijnej okazywały się niewystarczające. Problem
nabrzmiewał, a niezwykle wrażliwy na potrzeby dziecka i przejęty ideałami humanistycznymi Pestalozzi
podjął myśl utworzenia zakładu wychowawczego, zapewniającego naukę i pracę wytwórczą dzieciom,
którego wewnętrzna organizacja była oparta raa wzorach rodziny. Ideę tę realizował Pesta-
15
lozzi — m. in. w zakładach w Neuhoif, Stans, Burgdorf i Yver-don — pokonując trudności materialne przez
uzyskiwanie pomocy „przyjaciół ludzkości". Założenia opieki nad dzieckiem opuszczonym opracowane przez
Pestałozziego — przełamujące tradycyjne wzory koszarowej organizacji zakładów opiekuńczych — na/brały
dużej popularności.
W toku pracy wychowawczej w zakładach -dla dzieci opuszczonych Pestalozzi wypracował rówinież
nowoczesną metodę nauczania początkowego. Jego rozprawy z tej dziedziny, zwłaszcza książka Jak
Gertruda uczy swoje dzieci (Wie Gertrud ihre Kinder lehrt... — 1801), napisana w modnej wówczas formie
listów, weszła do klasycznej literatury pedagogicznej, a podstawowe zasady wyłożone w tym dziele: oparcie
nauczania na doświadczeniach dziecka i organizowaniu jego kontaktów z rzeczywistością stały się podstawą
nowoczesnej metodyki nauczania początkowego.
Podstawy ideologii pedagogicznej oraz poglądy na szkołę i nauczyciela wyłożył Pestalozzi w romanisie
pedagogicznym pt. Lenard i Gertruda (Lierihard und Gertrud — 1781). Jest to opowieść z życia wsi
szwajcarskiej Boinnal. Nauczyciel Gluphi napotyka różne trudności w pracy wychowawczej. Największe
przeszkody stawia mu jednak środowisko" wisi, zacofane, nie doceniające potrzeby nauki dzieci. Aby
przełamać te trudności, Gluphi nie ogranicza swej pracy do nauczania dzieci, rozwija działalność oświatową i
wychowawczą poza szkołą, co prowadzi do zrozumienia potrzeby oświaty i znaczenia szkoły. Gluphi jest
więc nie itylko dobrym wychowawcą i wzorowym nauczycielem; dąży też do naprawy stosunków ma wsi
(przez wychowanie, aktywnie uczestniczy w życiu społeczności wiejiskiej, interesuje się zajęciami dzieci w
rodzinie i w środowisku.
Szkoła ludowa, której koncepcję rozwijał Pestalozzi' w Lenar-dzie i Gertrudzie jest szkołą stanową,
przeznaczaną dla dzieci ' ludu. Pastalozziańska koncepcja szkoły ludowej zawiera jednak wiele nowych
elementów, zarówno w poglądach, na treści i metody nauczania, jak i w ujmowaniu jej funkcji. Wypowiada
mianowicie pogląd, że szkoła ludowa winna być podstawowym ogniwem oświaty, bez którego mię można
osiągnąć powszechnego oświecenia. Może najdobitniej tę funkcję szkoły ludowej jako ogniwa
powszechnego kształcenia wyrażał Pestalozzi w krytyce
16
elitarnej oświaty, zorientowanej wyłącznie na wyższe szczeble kształcenia. „Błędy w wychowaniu i
kierowaniu ludźmi polegają - przeważnie na tym, że wyjmuje się niejako poszczególne człony łańcucha i
kunsztownie się je dorabia, jak gdyby te ogniwa istniały na świecie same, a nie były częściami jednego
wielkiego łańcucha, oraz jak gdyby moc i zdolność pojedynczego ogniwa miała wynikać stąd, że się je
pozłoci, posrebrzy czy ozdobi szlachetnymi kamieniami, a nie stąd, że wyrobi się jego moc i podatność do
udziału we wszystkich codziennych ruchach całego łańcucha".

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin