PRAWO KARNE I WYKROCZEŃ
ZAGADNIENIA WSTĘPNE
Kara (prawo) jest to określona przepisami prawa dolegliwość dla podmiotu prawa będąca sankcją za niepodporządkowanie się normom prawnym. Kary mogą wymierzać jedynie podmioty uprawnione, zazwyczaj organy państwa, ale ustawa może upoważnić do tego inny podmiot. Najczęściej karę nakładają: organy administracji publicznej, sądy, organy dyscyplinarne.
„Nikt rozsądny nie karze tylko dlatego, że popełniono przestępstwo, ale także po to, aby ich nie popełniać” - Seneka
KARA W GAŁĘZIACH PRAWNYCH Prawo administracyjne – określona przepisami prawa dolegliwość dla podmiotu prawa będąca sankcją za niepodporządkowanie się normom prawa administracyjnego. Katalog kar jest bardzo rozbudowany: zazwyczaj utrata określonych uprawnień, możliwości ich zdobycia lub kara pieniężna. Kary administracyjne nakładają zazwyczaj organy administracji publicznej (czasami sądy), a kontrolę sprawują sądy. Prawo cywilne – kara w prawie cywilnym może być określoną w umowie konsekwencją niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania i nazywana jest wtedy karą umową. Prawo wykroczeń – karą za wykroczenie jest konsekwencja popełnienia wykroczenia, którą jest określona przez prawo wykroczeń dolegliwość i w której wyraża się dezaprobata czynu a czasami również osoby sprawcy. Karami za wykroczenia są: kara nagany (wykroczenie), kara grzywny (wykroczenie, kara ograniczenia wolności (wykroczenie), kara aresztu (wykroczenie) Prawo karne – kara kryminalna to osobista dolegliwość ponoszona przez sprawcę jako odpłata za popełnione przestępstwo, wyrażająca potępienie popełnionego przez niego czynu i wymierzana w imieniu państwa przez sąd . Katalog kar zawarty jest zazwyczaj w podstawowych ustawach karnych i bywa bardzo zróżnicowany. W Polsce ustawami karnymi o charakterze podstawowym (tj. będącymi podstawą danej dziedziny) są Kodeks karny oraz Kodeks karny skarbowy
Penologia jest nauką o karze, chodzi tu o karę kryminalną
TEORIE KARY Kara jest szczególnie ostrym środkiem przymusu państwowego, służącym do zwalczania przestępstw. Kara występuje już w najdawniejszych społeczeństwach, w różnych formach. Różne były również motywacje karania czyli tzw. racjonalizacje kary. Pojęcie to wprowadził do naszego prawa Bronisław Wróblewski (profesor prawa) m. In. W pracy Penologia z 1926 roku. Witold Świda (również profesor prawa) pisał, że w treści swej racjonalizacja jest odbiciem kultury duchowej i prądów intelektualnych danej społeczności. Wymienia się trzy racjonalizacje: - racjonalizacja religijna – karanie w celu przebłagania bóstwa, uniknięcia gniewu bogów - racjonalizacja sprawiedliwościowa – kara jest odpłaceniem złem za zło - racjonalizacja celowościowa – kara ma na celu zatrzymanie popełniania przestępstw.
Rozwiniętą postacią racjonalizacji kary są jej teorie. Funkcjonujący do dziś, zasadniczy podział na teorie absolutne (bezwzględne) i względne (relatywne) zaproponował w 1801 roku Karol Salomo Zachariae. Klasyfikacja Zachariae nawiązywała do koncepcji Grocjusza, który posługiwał się pojęciem meritum (słuszności) i utilitas (użyteczności) w stosunku do kary. Klasyfikacja ta została później uzupełniona o tzw. teorie mieszane (eklektyczne, synkretyczne, koalicyjne)
a) bezwzględne (absolutne, odwetowe) – według nich kara jest odpłatą za czyn przestępny Teoria odwetu moralnego (sprawiedliwościowego, Kant) – kara to akt sprawiedliwości wobec sprawcy za wyrządzone przez niego zło, niewymagający żadnego innego uzasadnienia, jak tylko konieczność wymierzenia sprawiedliwości Teoria odwetu dialektycznego (Hegel) – kara jest zwykłym nakazem logiki, negacją negacji. Hegel traktował kare jako odpłatę, uzasadniając jej konieczność potrzebą przywrócenia stanu naruszonego przestępstwem Teoria odwetu Bożego - państwo działa jako pełnomocnik Boga Teoria odwetu fizycznego – kara wynika z prawa natury Teorie absolutne zwrócone są w przeszłość , karzemy, ponieważ popełniono przestępstwo. Niektórzy nazywają te teorie retrospektywne
b) względne (celowościowe, ochronne, utylitarne) – w Oświeceniu. Kara nie może być odpłatą za przestępstwo, powinna przynosić korzyści: dla państwa, dla przestępcy, społeczeństwa. Kara jest surowa i nieunikniona. Kara ma służyć zapobieżeniu popełnianiu przestępstw przez ukaranego i inne osoby. Teorie względne zwrócone są w przyszłość, karzemy, aby nie popełniano przestępstw. Utylitarne teorie kary zwane są również prewencyjnymi bądź celowościowymi. Jak zauważył M. Cieślak, podstawowe założenia współczesnego prawa karnego „uzasadniać mogą tylko karę celową”. M. Cieślak wyróżnia cztery podstawowe cele, stawiane przed kara: - zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości - zapobieganie przestępstwom (prewencja generalna i specjalna) - wychowanie sprawcy - naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem Niektórzy nazywają te teorie prospektywne.
c) mieszane – których zwolennicy próbują pogodzić w jednej koncepcji ideę kary jako sprawiedliwej odpłaty z ideą kary celowej. Autorem pierwszej eklektycznej teorii kary był Grocjusz. Dokonał on rozróżnienia między karą idealną, której racją bytu było przestępstwo i wina sprawcy, a karą jako narzędziem sprawiedliwości społecznej, której uzasadnieniem jest pożyteczność. Współcześnie najczęściej reprezentowane są mieszane teorie kary, głownie w takiej postaci, że nie kwestionuje się charakteru kary jako sprawiedliwej odpłaty za czyn, ale tej sprawiedliwej odpłacie przypisuje się znaczenie ogólno prewencyjne (tj. powstrzymywanie innych niż sprawca osób od popełniania przestępstw) i indywidualno prewencyjne (zapobieganie popełnianiu przestępstw przez skazanego, a więc sprawiedliwa kara ma służyć osiąganiu pewnych celów, ma mieć charakter instrumentu ochrony społeczeństwa przed naruszeniem dla niego ważnych dóbr i interesów. Spory teoretyków dotyczą raczej spraw bardziej szczegółowych, a w szczególności tego, w jaki sposób cele te mają być realizowane, np. czy prewencja indywidualna (zwana też prewencja szczególną) polegać ma na oddziaływaniu wychowawczym na sprawcę (czyli na jego resocjalizacji) , czy też na odstraszaniu go od popełniania przestępstw.
Kara podobnie jak odpowiedzialność karna za przestępstwa powinna mieć charakter osobisty, tzn. że powinna ona dotykać tylko sprawcę, a nie np. osoby z nim mieszkające, rodzinę.
SYSTEM KAR
KATALOG KAR W KODEKSIE KARNYM W polskim prawie karnym katalog kar zawiera art. 32 Kodeksu Karnego. Są to: 1) Grzywna 2) Ograniczenie wolności 3) Pozbawienie wolności 4) 25 lat pozbawienia wolności 5) Dożywotnie pozbawienie wolności. Kolejność wyliczania kar w tym katalogu nie jest przypadkowa, lecz ma wyrażać preferencje ustawodawcy co do ich stosowania. Kodeks nie ma przewidzianego w poprzednio obowiązujących przepisów podziału na kary zasadnicze i dodatkowe. Miejsce tych ostatnich zajęły natomiast tzn. środki karne, wyliczone w art. 39 Kodeksu karnego.
1) KARA GRZYWNY występuje współcześnie w dwóch zasadniczych formach. Może Mianowice być: a) grzywną kwotową – polega ona na tym, że sąd wskazuje w wyroku wysokość kwoty pieniężnej, którą skazany ma obowiązek uiścić na rzecz Skarbu Państwa b) grzywną orzekana w stawkach dziennych – można wyróżnić dwa etapy jej orzekania. - sąd określa liczbę stawek dziennych np. 150, na którą skazuje oskarżonego - sąd określa w jednostkach pieniężnych wysokość stawki dziennej. By obliczyć wysokość wymierzonej w ten sposób grzywny, należy pomnożyć liczbę stawek dziennych przez jej wysokość. Kodeks karny z 1997 roku zrezygnował z tradycyjnej grzywny kwotowej na rzecz grzywny w stawkach dziennych. Według art. 33 pkt. 1, grzywnę wymierza się w granicach od 10 do 360 stawek dziennych. Natomiast wysokość pojedynczej stawki dziennej ustala się w granicach od 10,00 do 2000,00 zł., przy czym ustalając jej wysokość sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste i rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe. Podstawę do wymierzenia grzywny stanowi zagrożenie tą karą w sankcji ustawowej za dane przestępstwo. Jest to tzw. grzywna samoistna. Może ona być również wymierzona mimo, że nie jest przewidziana w sankcji, jeżeli sąd odstępuje od wymierzenia kary pozbawienia wolności na mocy art. 58 pkt.3 „Jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 5 lat, sąd może orzec zamiast kary pozbawienia wolności grzywnę albo kare ograniczenia wolności, w szczególności jeżeli orzeka równocześnie środek karny” lub nadzwyczajnie łagodzi karę art. 60 pkt. 6 „Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary łagodniejszego rodzaju według następujących zasad: 1) Jeżeli czyn stanowi zbrodnię, sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od jednej trzeciej dolnej granicy ustawowego zagrożenia 2) Jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicę ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności nie niższa od roku, sąd wymierza grzywnę albo kare ograniczenia wolności 3) Jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicę ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności niższa od roku, sąd wymierza grzywnę albo karę ograniczenia wolności”
Kumulatywna kara grzywny to taka, która może być również orzeczona obok kary pozbawienia wolności, ale wyłącznie tzw. terminowej tzn. kary od miesiąca do lat, a nie kary 25 lat ani kary dożywotniego pozbawienia wolności. Wymierzenie grzywny obok kary pozbawienia wolności możliwe jest wtedy, gdy sprawca dopuścił się przestępstwa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub korzyść taką osiągnął. Poza tym można orzec grzywnę obok kary pozbawienia wolności albo obok kary ograniczenia wolności, gdy zawiesza się warunkowo wykonanie kary, nawet jeżeli jej wymierzenie na innej podstawie nie jest możliwe art. 71 Kodeksu karnego pkt. 1 - „Zawieszając wykonanie kary pozbawienia wolności sąd może orzec grzywnę w wysokości do 180 stawek dziennych jeżeli jej wymierzenie na innej podstawie nie jest możliwe; zawieszając wykonanie kary ograniczenia wolności sąd może orzec grzywnę w wysokości do 90 stawek dziennych” pkt. 2 – „W razie zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności, grzywna orzeczona na podstawie pkt. 1 nie podlega wykonaniu, kara pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności ulega skróceniu o okres odpowiadający licznie uiszczonych stawek dziennych z zaokrągleniem do pełnego dnia” . W art. 33 pkt. 2 ukazane są przesłanki do orzeczenia kary kumulatywnej „Sąd może wymierzyć grzywnę także obok kary pozbawienia wolności wymienionej w art. 32 pkt. 3, jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub gdy korzyść majątkową osiągnął”. Polski Kodeks karny rozróżnia korzyść majątkową oraz osobistą -art. 115 pkt.4 „Korzyść majątkową lub osobistą jest korzyść zarówno dla siebie, jak i kogo innego” Korzyść majątkowa według doktryny prawa polega bądź na powiększeniu aktywów albo na zmniejszeniu pasywów (długu) lub na uniknięciu strat w majątku. Korzyść majątkowa to korzyść bez podstawy prawnej.
Wymierzenie grzywny ma tu zapobiec powstaniu wrażenia bezkarności sprawcy. 30% kar to kary grzywny
Zalety grzywny: - skazany nie ulega demoralizacji, ponieważ pozostaje we własnym środowisku Wady grzywny: - nie zawsze ma ona charakter indywidualny, istnieje możliwość, że ktoś inny uiści grzywnę za sprawcę - uderza mniej lub bardziej w status materialny rodziny
Wyjątek wysokości jednej stawki - art. 309 Kodeksu karnego „W razie skazania za przestępstwo określone w art. 296 pkt.3, art. 297 pkt. 1 lub art. 299, grzywnę orzeczoną obok kary pozbawienia wolności można wymierzyć w wysokości do 2000 stawek dziennych”
Zniesienie kary grzywny – art. 69
2) KARA OGRANICZENIA WOLNOŚCI Kara ograniczenia wolności miała ograniczać stosowanie kary pozbawienia wolności i oddziaływać na skazanego wychowawczo, zwłaszcza przez egzekwowanie od niego obowiązku pracy. Znana w niektórych państwach zachodnioeuropejskich kara wolnościowa wykonywania bezpłatnej pracy dla społeczności jest zbliżona do jednego z wariantów kary ograniczenia wolności art. 35 pkt. 1 „Obowiązek określony w art. 34 pkt. 2 polega na wykonywaniu nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne wskazanej przez sąd w odpowiednim zakładzie pracy, placówce służy zdrowia, opieki społecznej, organizacji lub instytucji niosącej pomoc charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej, w wymiarze od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym”. W praktyce orzekana jest na niewielką skalę i orzekana za zgodą skazanego. Warunku zgody skazanego nie przewiduje uregulowanie kary ograniczenia wolności w polskim Kodeksie karnym. Art. 35 pkt. 3 mówi: „Miejsce, czas, rodzaj lub sposób wykonywania obowiązku pracy, o którym mowa w pkt. 1, sąd określa po wysłuchaniu skazanego”. Zapis ten powoduje, że uregulowanie to popada w sprzeczność z zakazami pracy przymusowej, przewidzianymi w międzynarodowych konwencjach odnoszących się do praw człowieka. Kara ograniczenia wolności trwa w zasadzie najkrócej 1 miesiąc, najdłużej 12 miesięcy (art. 34 pkt. 1). Ograniczenia wolności osoby skazanej na tę karę wylicza art. 34 pkt. 2. Skazany w czasie odbywania kary: - nie może bez zgody sądu zmienić miejsca stałego pobytu - jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd - ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu wykonywania kary. Zasadnicze znaczenie dla treści tej kary ma obowiązek wykonywania przez skazanego pracy wskazanej przez sąd. Drugim wariantem jest art. 35 pkt. 2 „W stosunku do osoby zatrudnionej, sąd zamiast obowiązku określonego w pkt. 1, może orzec potrącenie od 10 % do 25% wynagrodzenia za pracę na rzecz Skarbu Państwa albo na cel społeczny wskazany przez sąd; w okresie odbywania kary skazany nie może rozwiązać bez zgody sądu stosunku pracy”. Wymierzając karę ograniczenia wolności sąd może oddać skazanego pod dozór (art. 36 pkt. 1) kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym. Sąd może nałożyć na niego obowiązek przeproszenia pokrzywdzonego, obowiązek wykonywania obowiązku alimentacyjnego, powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających. Sąd może też zobowiązać skazanego do naprawienia wyrządzonej szkody w całości lub w części albo do świadczenia pieniężnego, przewidzianego w art. 49 Kodeksu karnego.
Zalety grzywny: - skazany nie ulega demoralizacji, ponieważ pozostaje we własnym środowisku - statut materialny rodziny pozostaje bez zmian Wady grzywny: - ograniczenie sprawcy w swobodzie życia, pracy i działania
Kodeks karny – część wojskowa Żołnierz nie może być mianowany na wyższy stopień ani wyznaczony na wyższe stanowisko służbowe, a także nie może brać udziału w uroczystościach i paradach (art. 323 pkt. 2). Wobec żołnierzy zawodowych stosuje się potrącenie od 5% do 15% miesięcznego uposażenia. Żołnierze służby zawodowej odbywają karę ograniczenia wolności w wydzielonej jednostce wojskowej. Jeżeli skazany na krę ograniczenia wolności w chwili przystąpienia do jej wykonywania w całości lub w części przestał być żołnierzem – zamienia się ją na karę ograniczenia wolności według ogólnych zasad.
Zawieszenie kary pozbawienia wolności – art. 69 (wchodzi wtedy art. 71)
3) KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI Jest to kara współcześnie najczęściej stosowana za poważne przestępstwa, jednak historycznie jest karą stosunkowo młodą. W czasach starożytnych i średniowieczu więzienie traktowano nie jako samoistną karę, lecz głównie jako środek zapobiegający ucieczce przestępcy skazanego na karę śmierci lub jedną z kar cielesnych. Kara pozbawienia wolności w jej współczesnym kształcie pojawiła się dopiero w XVIII wieku. Jej pojawienie się i szerokie stosowanie związane jest m. In. z realizowanymi wówczas postulatami humanitaryzacji prawa karnego, gdyż uprzednio stosowano surowe kary (kara śmierci, kary mutylacyjne) musiały być bowiem czymś zastąpione. Zalążkami współczesnej instytucji więzienia były powstałe w XVI i XVII wieku w Anglii i Holandii domy pracy przymusowej dla włóczęgów, prostytutek i żebraków, które stopniowo przekształcały się w więzienia w obecnym rozumieniu. W XVIII wieku pojawiły się już w całej Europie. Od końca XVIII wieku znane są w historii prawa karnego systemy wykonywania kary: - system celkowy (system pensylwański albo filadelfijskim) – polegał na pełnej izolacji więźniów w pojedynczych celach z pozostawieniem im Biblii, w której lektura miała u nich powodować poprawę moralną - system milczenia (system auburnski) – więźniowie pracowali w ciągu dnia wspólnie, ale nie wolno im było rozmawiać między sobą, natomiast noc spędzali izolowani w pojedyńczych celach - system progresywny – polegał na podzieleniu odbywania kary pozbawienia wolności na klasy: od bardziej ograniczających prawa więźnia (pełna izolacja) poprzez odbywanie kary w złagodzonych warunkach aż do przedterminowego zwolnienia. Przechodzenie do wyższych klas uzależnione było od postępów więźnia. - system wolnej progresji – prze mianowany, mniej sformalizowany, bardziej elastyczny system progresywny. System ten jest praktykowany współcześnie w Polsce. Warunki do tego stwarza istniejący podział zakładów karnych na poszczególnych typy wymienione w art. 69 KKW : a) zakłady karne dla młodocianych tj. takich, które nie ukończyły 21 lat w chwili orzeczenia b) zakłady karne dla odbywających karę po raz pierwszy (art. 85 Kodeksu Karnego wykonawczego) c) zakłady karne dla recydywistów penitencjarnych d) zakłady karne dla odbywających karę aresztu wojskowego.
Zakłady karne wyżej wymienione mogą być organizowane jako: - zakłady karne typu zamkniętego (art. 90 KKW) - zakłady karne typu półotwartego (art. 91 KKW) - zakłady karne typu otwartego (art. 92 KKW)
Poczynając od Kodeksu karnego z 1969 roku prawo polskie przewiduje jednolitą karę pozbawienia wolności , przy czym zróżnicowanie jej treści następuje w toku wykonania i regulowania jej przez Kodeks karny oraz regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności. W katalogu kar w art. 32 Kodeksu karnego pozbawienie wolności wymienione jest na końcu, po karach grzywny i ograniczenia wolności, co „ma wskazywać sędziemu ustawowe priorytety w wyborze rodzaju kary” Nowa kodyfikacja traktuje zatem pozbawienie wolności jako środek ostateczny, przy czym, gdy chodzi o zbrodnie i ciężkie występki – kara pozbawienia wolności pozostaje nadal podstawowym niezbędnym środkiem reakcji prawno karnej. W porównaniu z Kodeksem karnym z 1969 roku, gdzie minimalny wymiar kary pozbawienia wolności wynosił 3 miesiące, nowy Kodeks karny z 1997 roku obniżył minimalny wymiar tej kary do 1 miesiąca
Karę pozbawienia wolności wykonuje się w systemie (art. 81 Kodeksu karnegio wykonawczego): a) programowanego oddziaływania b) terapeutycznym c) zwykłym
W celu stwarzania warunków sprzyjających indywidualnemu postępowaniu ze skazanymi, zapobieganiu szkodliwym wpływom skazanych zdemoralizowanych oraz zapewnieniu skazanym bezpieczeństwa osobistego, wyboru właściwego systemu wykonywania kary, rodzaju i typu zakładu karnego oraz rozmieszczania skazanych wewnątrz zakładu karnego – dokonuje się ich klasyfikacji. Klasyfikacji skazanych dokonuje się mając na względzie w szczególności (art. 82 KKW): -płeć i wiek - uprzednie odbywanie kary pozbawienia wolności - umyślność lub nieumyślność czynu - wysokość pozostałej do odbycia kary pozbawienia wolności - stan zdrowia fizycznego i psychicznego - stopień demoralizacji i zagrożenia społecznego Podstawą klasyfikacji są badania osobopoznawcze
Według art. 37 kodeksu karnego, kara pozbawienia wolności trwa najkrócej miesiąc, a najdłużej 15 lat. Wymierza się ją w latach i miesiącach.
Resocjalizacyjno – zapobiegawczy cel wykonywania kary pozbawienia wolności wyraźnie akcentuje art. 67 pkt. 1 KKW. Środkami prowadzącymi do realizacji tego celu ma być oddziaływanie na skazanych poprzez pracę, kształcenie, zajęcia kulturowo-oświatowe i sportowe, stosowanie w razie potrzeby środków terapeutycznych i podtrzymywanie kontaktów skazanych z rodziną i światem zewnętrznym. Kładąc nacisk na indywidualizację oddziaływania na skazanych, kodeks karny wykonawczy przewiduje zróżnicowanie zakładów karnych oraz systemów oddziaływania penitencjarnego.
4) KARA DOŻYWOTNIEGO POZBAWIENIA WOLNOŚCI I KARA 25 LAT POZBAWIENIA WOLNOŚCI Kara dożywotniego więzienia istniała w polskim prawie karnym do 1970 roku, kiedy Kodeks karny z 1969 roku zastąpił ją karą 25 lat pozbawienia wolności, będącą odrębnym rodzajem kary tzw. terminowego pozbawienia wolności. Ponownie wprowadzono karę dożywotniego pozbawienia wolności w 1995, nie rezygnują jednak z kary 25 lat pozbawienia wolności. Obie te kary mają charakter izolacyjny, zabezpieczający społeczeństwo przed niebezpiecznymi sprawcami poważnych przestępstw, przewiduje również Kodeks karny z 1997 roku. Kara dożywotniego pozbawienia wolności może w praktyce trwać, zgodnie ze swoją nazwą, do końca życia skazanego. Skazanie na dożywotnie pozbawienie wolności nie wyklucza jednak starań o ułaskawienie, możliwe jest też przedterminowe w...
jkaliteea