Dziedziczenie ustawowe – dziedziczenie wg przepisów ustawy (głównie przepisów Kodeksu cywilnego) mające miejsce gdy spadkodawca nie sporządził testamentu lub testament jest nieważny albo gdy osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami. Dziedziczenie ustawowe może odnosić się do całego spadku albo do jego części. Reguły dziedziczenia ustawowego opierają się na stosunku pokrewieństwa, małżeństwa lub przysposobienia.
Kodeks cywilny zalicza do spadkobierców ustawowych: zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy.
Polskie prawo spadkowe dzieli spadkobierców ustawowych na dwie grupy kolejno powoływane do spadku.
· Do pierwszej grupy należą zstępni i małżonek spadkodawcy
· Do drugiej grupy zalicza się małżonka, rodziców, rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy
W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w zasadzie w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.
Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadł, przypada jego dzieciom (jako wnukom spadkodawcy) w częściach równych
W braku zstępnych spadkodawcy do spadku powołani są z ustawy spadkobiercy drugiej grupy tzn. małżonek, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa spadkodawcy.
Udział spadkowy małżonka dziedziczącego w zbiegu z innymi spadkobiercami drugiej grupy wynosi zawsze połowę spadku, bez względu na liczbę innych spadkobierców (ponadto małżonek nie dziedziczy po spadkodawcy jeżeli ten wystąpił za życia o orzeczenie rozwodu lub separacji, a żądania te były uzasadnione. Małżonek nie może dziedziczyć na podstawie ustawy także wtedy gdy pozostawał w separacji ze spadkodawcą. Natomiast w braku wszystkich innych spadkobierców grupy drugiej małżonkowi przypada cały spadek.
Część spadku przeznaczona dla rodzeństwa jest zmienna i zależy od tego, czy rodzeństwo dziedziczy w zbiegu z małżonkiem i rodzicami spadkodawcy. Jeżeli do spadku powołane jest tylko rodzeństwo, cały spadek dzieli się między nie w częściach równych. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z rodzeństwem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą część tego, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada po połowie drugiemu z rodziców i rodzeństwu spadkodawcy.
W braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a w przypadku, gdy nie da się go ustalić - Skarbowi Państwa.
Gmina albo Skarb Państwa są zatem spadkobiercami ustawowymi powołanymi do spadku w ostatniej kolejności.
Dziedziczenie testamentowe zachodzi wówczas, gdy spadkodawca przed śmiercią sporządza testament, w którym dysponuje swoim majątkiem. Dziedziczenie testamentowe ma wtedy pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym, tzn., że zapisy testamentu będą miały pierwszeństwo przed określonym w ustawie porządkiem dziedziczenia. Testament jest jedyną formą rozporządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci.Spadkodawca może w każdej chwili testament lub jego część unieważnić, zmienić lub odwołać.
Testament nie może być sporządzony przez pełnomocnika.
Jeden testament może zawierać rozporządzenie tylko jednej osoby.
Jednak warto pamiętać o tym, że jeśli spadkodawca w testamencie pominie osoby, które byłyby uprawnione do dziedziczenia z mocy ustawy (dziedziczyłyby, gdyby nie było testamentu), to wtedy osobom tym od spadkobierców testamentowych należy się tzw. zachowek. Zachowek to inaczej ułamkowa część tego, co otrzymałyby w spadku, gdyby nie został sporządzony testament.
Testament jest oświadczeniem woli spadkodawcy, sporządzanym na wypadek śmierci. Co do zasady testament powinien być spisany odręcznie – kodeks cywilny dopuszcza tu jednak wyjątki. W sytuacjach nadzwyczajnych dość daleko idące.
Testament odręczny (holograficzny)
Testament musi być spisany ręcznie – w całości. Kodeks cywilny nie dopuszcza możliwości napisania testamentu za pomocą pisma maszynowego (czy to na maszynie do pisania, czy komputerze) – testament musi być spisany w całości odręcznie przez spadkodawcę . Oznacza to, że nie może być spisany w przez inną osobę, a jedynie podpisany przez spadkodawcę.
Testament notarialny
Testament jest sporządzany przez notariusza – w formie aktu notarialnego w obecności spadkodawcy. Po odczytaniu przez notariusza, lub inną osobę przez niego wskazaną treści aktu, zostaje on podpisany przez spadkodawcę.
Jeśli spadkodawca nie może się podpisać :
· pozostawia na akcie tuszowy odcisk palca – inna osoba wpisuje wówczas imię i nazwisko spadkodawcy
· jeśli osoba jest głuchoniema – notariusz musi zadbać o to, żeby zrozumiała jego treść
· jeśli jest niewidoma i głucha (głuchoniema) – może przybrać osobę zaufaną, która potwierdzi sporządzenie aktu w formie wnioskowanej.
Testament allograficzny
Testament spisany przez osobę inną niż spadkodawca. W obecnych realiach jest to sytuacja bardzo rzadko spotykana, a to z powodu kręgu osób, które mogą sporządzić testament zamiast spadkodawcy. Należą do nich osoby sprawujące określony w kodeksie cywilnym urząd:
· wójta (burmistrza, prezydenta miasta)
· starosta
· marszałek województwa
· sekretarz powiatu, lub gminy
· kierownik urzędu stanu cywilnego.
Osoby te nie mogą delegować innych urzędników. Testamentu nie może sporządzić osoba „upoważniona” do dokonania danej czynności. Testamentu allograficznego nie mogą sporządzić osoby głuche, lub głuchonieme. Oprócz urzędnika niezbędnym do sporządzenia testamentu, jest dwóch świadków (którzy nie mogą być wskazani w testamencie jako beneficjenci). Spadkodawca dyktuje testament, urzędnik natomiast spisuje protokół. Po jego odczytaniu , zostaje podpisany przez spadkodawcę, urzędnika oraz świadków. Jeśli spadkodawca nie może się podpisać – sporządza się odpowiednią adnotację w protokole.
Testamenty szczególne
W odróżnieniu od testamentów zwykłych, specjalne posiadają dwa ograniczenia :
· mogą być sporządzone wyłącznie w określonych w kodeksie cywilnym okolicznościach
· tracą moc po upływie 6 miesięcy od dnia ustania ww. okoliczności
o bieg terminu ulega zawieszeniu na czas w którym spadkobierca nie może sporządzić innego testamentu.
Okoliczności:
· istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy.
o (np. oświadczenie „na łożu śmierci” – kiedy nie ma czasu na zorganizowanie innej formy)
· istnieją inne okoliczności, przez które sporządzenie testamentu w innej formie jest niemożliwe, lub bardzo utrudnione.
o dotyczy sytuacji w których spadkodawca nie może sporządzić testamentu pisemnego – np. z uwagi na problemy z pisaniem i czytaniem (np. w wyniku afazji po wylewie), jest fizycznie niezdolny do czytania i pisania (np. w wyniku paraliżu, lub choroby).
o dotyczy również sytuacji, w których nie można sporządzić innego testamentu (notarialny, allograficzny)- niezależnie od przyczyn.
Testament ustny
Najpopularniejszy z testamentów szczególnych, zwłaszcza w małych miejscowościach. Często nadużywany z racji nieznajomości szczegółów go dotyczących.
Procedura:
· Spadkodawca wygłasza swój testament w obecności co najmniej 3 świadków
· Świadkowie muszą potwierdzić testament:
o Przed śmiercią spadkodawcy : Jeden ze świadków spisuje treść testamentu w terminie nie późniejszym niż rok od jego wygłoszenia. Musi się pod nim podpisać spadkodawca , oraz co najmniej 2 świadków (powinni wszyscy).
o Po śmierci spadkodawcy : Jeśli nie spisano testamentu w ww. sposób, jego treść powinna być potwierdzona przez świadków w terminie 6 miesięcy od daty otwarcia spadku- podczas postępowania o stwierdzenie nabycia spadku zostaną przesłuchani przez sąd w charakterze świadka. Jeśli przesłuchanie wszystkich świadków jest niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, sąd może poprzestać na przesłuchaniu 2 świadków.
Testament na statku, lub w samolocie (podróżny)
Jest odpowiednikiem testamentu allograficznego, tylko że w miejsce urzędnika samorządowego, oświadczenie przyjmuje i spisuje dowódca statku, lub jego zastępca - w obecności 2 świadków. Następnie pod protokołem podpisują się spadkodawca, dowódca lub jego zastępca oraz świadkowie.
Testament wojskowy
Może być sporządzany przez żołnierzy, oraz pracowników cywilnych Sił Zbrojnych w przypadku:
· mobilizacji
· wojny
· niewoli
brzydzia