Menander.pdf

Menander, Wybór komedii i fragmentów , przeł. i oprac. Jerzy Łanowski, wyd. Ossolineum,

Warszawa 1982.

Na podstawie wstępu:

Nowy teratr.

Na miejsce starego drewnianego teatru Dionizosa na południowym stoku Akropolu powstał, dzięki

inicjatywie mwcy i męża stanu, Lykurga, obszerniejszy teatr z marmuru do dzisiaj w dużej części

przetrwały, z kamiennym budynkiem scenicznym stanowiącym stałe kulisy, ozdobiony posągami

trzech wielkich tragikw: Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa. Właśnie w teatrze, wzniesionym

około 330 roku p.n.e., wystawiane były sztuki Menandra.

Inna komedia.

Z wielkim imieniem Arystofanesa (ok. 425 – po. 385 p.n.e.) komedia przekroczyła prg IV w.

p.n.e. i już w obrębie jego twrczości, uległa istotnej ewolucji. Komedia staroattycka, polityczna

i fantastyczna, widowisko łączące w sobie krańcową wulgarność i subtelną lirykę, eksponujące

żywiołowy potok komizmu sytuacyjnego i słownego, uległo osłabieniu. Pozbawiona swobody

politycznej Aten za czasw jej potęgi więdła, aby się już nigdy w pierwotnym kształcie nie

odrodzić. Pozostawiła po sobie jednak spadek pewnych typowych postaci, charakterystycznych

żartw, tradycyjnych epizodw.

Pierwszy przełom.

Najwcześniej utraciła komedia attycka partie chralne, zarwno tak tradycyjne, jak parabaza i agon,

jak i oddzielające poszczeglne epizody pieśni. Już w ostatnich sztukach Arystofanesa w tych

miejscach tekstu, gdzie oczekiwalibyśmy partii lirycznych, występuje tylko sucha notatka: chorù ,

znacząca tyle co „kawałek śpiewany przez Chr” - jaki kawałek, nie wiemy i chyba nieważne to

było dla samego twrcy dramatu. Chr, aktor zbiorowy, istniał nadal, bo był częścią starej tradycji,

ale przybrał rolę bardziej statysty.

Rżne mogły być tego powody: i ekonomiczne (brakowało pieniędzy na opłacenie właściwego

przygotowania członkw Chru), i zmiana gustw publiczności , w każdym jednak razie jeden z

dwu podstawowych elementw greckiego dramatu komicznego przestaje się liczyć. Podobne

zresztą zjwisko obserwujemy w tragedii, gdzie tak niegdyś ważna rola Chru malała już w

niektrych sztukach Eurypidesa, i gdzie pieśni Chru coraz częściej oddalały się od linii i treści

dramatw.

Pozostają natomiast aktorzy, uwidaczniający się coraz bardziej w oczach widowni, ale jakże

odmienieni. Znika centralna postać komedii Arystofanesowej: chłop-wesołek czy kmiotek-

roztropek, nie ma już często dawniej pokazywanego jego głwnego antagonisty i przeciwnika,

odchodzą w cień postaci epizodyczne stanowiące tło i dla wesołka, i dla jego szalonego pomysłu,

ktry stanowił głwną oś sztuki. Juz w ostatnich komediach Arystofanesa zaznaczył silniej swą

osobowość niewolnik, wciąż jeszcze traktowany „po staremu”, ale na swj sposb sprytny,

bezczelny i chytry, jak Ksantias w Żabach , a nieraz już prowadzący właściwie akcję, jak Karion w

Plutosie . Ze strojw aktorw znika zbyt już wulgarny dla widzw, choć tradycją święta płodności

uświęcony falls , z ich języka te wszystkie rubaszne sprośności, ktre tyczą dolnych partii ludzkiej

fizjologii.

Tematyka.

Najznamienniejsza jednak jest odmiana kręgw tematycznych i odmiana traktowania tematu.

Po wspomnianym już wyżej zacichnięciu komedii politycznej pozostało jeszcze miejse dla parodii

mitologicznej uprawianej i dawniej, np. przez Kratinosa, i dla k omedii społeczno-obyczajowej ,

realistycznej podobnie jak komedia polityczna, ale pozbawionej już fantastycznego poetyckiego

rozmachu tamtej. Więc mogła komedia dawać jeszcze wykrzywiony obraz mitu i wykrzywiony

obraz bytu, życia.

Parodia mitologiczna.

Arystofanes i pozostali przedstawiciele komedii staroattyckiej wypełniali nieraz swoje sztuki

parodią mitu, najczęściej jednak nie w jego postaci wczesnej, tradycyjnej, epickiej albo lirycznej,

ale już jego „obrbki” dramatycznej u wielkich tragikw, szczeglnie zaś wyjątkowo swobodnie

motywy mityczne traktującego Eurypidesa. Tragikowi stawiano zarzut, że sprowadza wydarzenia

boskie i heroiczne do wymiarw mieszczańskich. Wykpiwanie Eurypidesowych dramatw,

ich parodiowanie, widoczne dla nas od pierwszej zachowanej komedii Arystofanesa, Acharniakw ,

przedrzeźniającej sytuacje z Eurypidesowego Telefosa i złośliwie posługującej się cytatami ze sztuk

tragika, aż po „totalne” zaatakowanie poety w Żabach ukazuje nam nie tylko krytykę gatunku, ktry

jakby doszedł już do kresu rozwoju. Służy ono mimo woli stałemu przybliżaniu dwu wielkich

gałęźi dramatu. Eurypidarystofanizowanie 1 , musiało zaciążyć i na samej komedii, parodiowanie

tragicznej intrygi mogło stać się kolebką innej komedii, już nie tej, ktrej jedność st anowiła tylko

tendencja sztuki, szalony pomysł i realizujący go głwny bohater. Rodzić się zaczynał jakiś

pośredni styl tragiczno -komiczny. Grecy nazywali to „ paratragodía ”, jakby „naśladowanie

komedii”. W tym samym czasie pada – nie zrealizowany nigdy w helleńskiej praktyce –

teoretyczny wniosek Platona 2 , że ten sam poeta mgłby napisać i tragedię, i komedię. Samowiedza

komediopisarzy była jeszcze silniejsza, ich pewność siebie jeszcze większa, o czym zaświadcza

fragment komedii Antifanesa (IV w. p.n.e.), zachowany ze sztuki zatytuowanej znamiennie Poezja

( Pjesis ):

Ma szczęście tragedia

Pod każdym względem, gdyż, po pierwsze, treść jej

Widzom jest znana już wcześniej, dokładnie,

Nim padło słowo ze sceny. Poecie

Starczy napomknąć. Kiedy powiem: Edyp -

Już mają całą resztę: ojciec – Lajos,

Matka – Jokasta, crki i synowie,

I jego losy, i jego uczynki,

Powiesz: Alkmeon – nawet małe dzieci

1 Określenie, jakim sami komicy nazywali proceder Arystofanesa

2 Uczta, rozdz. 39: „że im Sokrates dowodził, jako iż jest rzeczą jednego i tego samego twrcy umieć i tragedię napisać

i komedię ułożyć i że kto jest artystą w tragedi, ten i komediopisarzem być potrafi” (przykład Władysława

Witwickiego)

Wyrecytują, że w obłędzie zabił

Swą własną matkę, że wzburzony Adrast

Przybędzie i znowu odejdzie...

A kiedy więcej nie mogą nic dodać

I tutaj właśnie kładą się w dramatach,

Wznoszą – jak palec – sceniczną maszynę!

I to widzowi zupełnie wystacza.

Nam tak nie można, my musimy wszystko

Wymyślić: nowe imiona, co było

Przedtem, co teraz, gwałtowną odmianę,

Wynik końcowy. Opuści coś z tego

Chremes lub ejdon, zaraz go wygwiżdżą!

Peleusom, Teukrom na to się zezwala!

Komedia wnosi więc nowość wobec schematycznej tragedii, inwencję i oryginalność.

Istotnym kłopotem w uzyskaniu obrazu tej komedii, ktra nastąpiła niejako bezpośrednio po

Arystofanesowej, jest fakt, że skazani jesteśmy na materiał fragmentaryczny, nie zachowała się ani

jedna kompletna sztuka. Należy polegać na niewielkich najczęściej strzępach-cytatach z komedii

zaginionych oraz na świadectwach tych antycznych pisarzy, dla ktrych całe to bogactwo było

jeszcze dostępne i znane. Widzieli oni wyraźnie zaznaczone przedziały w rozwoju dramatu

komicznego i dzielili jego dzieje na trzy etapy.

Pierwszym była znana nam już komedia stara, od 486 r. p.n.e do mniej więcej 385r, następnie okres

tzw. komedii średnioattyckiej lub średniej w latach 385 – 325 p.n.e., wreszcie komedia nowoattycka

lub nowa, ktrej najwybitniejszym przedstawicielem był Menander.

Komedia nowa.

- utraciła tematykę polityczną,

- wyzbyła się choćby wyraźnych aluzji do wspłczesnych wydarzeń (stąd tyle kłopotw np. z

datowaniem sztuk),

- chr jako zwyczajowo zaznaczony szczątkowy rekwizyt,

- brak bgactwa metrycznego, używane tylko cztery miary,

- zaczepki osobiste o wiele rzadsze niż w komedii średniej, tak wyjątkowe, że właściwie możnaby

stwierdzić, że ich nie ma,

- zaniknięcie parodii mitologiczno-tragicznej,

- pozostał dramat obyczajowy,

- rozwijała się w Attyce, ale jest kospopolityczna, powszechnie grecka,

- tłem i miejscem odbioru świat hellenistyczny (nie helleński tylko),

- powszechny wątek erotyczny,

- zanika Ajschrología, tj. używanie nieprzyzwoitych wyrazw i gestw, pozostawiając niekiedy

nieco bardziej ordynarne wyrażenie, ktre tak wygląda, jakby w odbiorze powszechnym zatraciło

swoje ostre pierwotne znaczenie.

Pogłębienie treści (komedii nowej).

- ma wyższe ambicje, przejmuje odziedziczone ramy widowiska, aby je wypełnić głębszą

i poważniejszą treścią,

- idzie śladem tragedii Eurypidesa – chce skłodnić do zastanowienia, wywołać nieraz tylko

uśmiesz, a bardziej refleksję (komedia średnia chciała jeszcze zabawić widza i wywołać jego

śmiech),

- wpływ filozofii wynikający z zainteresowania jednostką ludzką i człowiekiem raz jego

psychologicznymi przemianami (nie jest egzemplifikacją jednej dominującej cechy, ale zespołu

cech usposobienia czyniących postaci bliższymi), stąd postaci są bardziej prawdziwe, nie

przypominają marionetek (pod stereotypową maską komiczną tkwi niestereotypowa jednostka); np.

subtelne cieniowanie charakterystyki osb występujących w dialogach Platona,

- istotna rola bogini Tyche – uosobienia Przeznaczenia-Losu-Przypadku.

Spadek po tragedii. (Eurypides)

- prologi zawierające ekspozycję sztuki,

- anagnorisms – motyw rozpoznania,

- podwyższony ton wypowiedzi komicznej.

Najwybitniejsi twórcy.

- komedia nowa bogatsza w dorobek od komedii średniej,

- trjka najwybitniejszych: Filemon, Difilos, Menander.

Żywot poety.

- syn Diopejthesa i Hegestraty

- urodził się ok. 342/341r. p.n.e.,

- pochodził z „dobrej” rodziny, odebrał staranne wychowanie,

- w efebii 3 zetknął się z rwieśnym Epikurem, pźniejszym twrcą jednej z najbardziej

wpływowych szkł epoki,

- stykał się także z wybitnym twrcą komedii średniej Aleksisem - jak się zdaje, od niego uczył się

tajemnic warsztatu scenicznego; jemu właśnie przypisywano wprowadzenie na szeroką skalę

w twrczości dramtycznej wątkw erotycznych,

- prbował naśladować Eurypidesa,

- podobnie jak Arystofanes, zaczął pisać i wystawiać komedie w bardzo młodym wieku,

- pierwsze zwycięstwo w agonie scenicznym odnisł w siedem lat po debiucie, wystawił wwczas

komedię Gniew .

3 forma przygotowania wojskowego w starożytnej Grecji dla synw pełnoprawnych obywateli wprowadzona w Atenach

w V w. p.n.e., przyjęcie do efebii rwnało się wpisaniu na listę obywateli; była dla młodych Ateńczykw tej epoki tym,

czym dla wspłczesnej nam młodzieży służba wojskowa.

Galeria postaci.

- starcy,

- młodzieńcy,

- postaci kobiece (crki obywatelskie),

- kobiety starsze i hetery,

- niewolnicy.

Komizm nowej komedii.

- komizm przybladl względem Arystofanesa,

- komedia nowa komedią być nie przestała – sięgnęła tylko z pełną świadomością po inne, bardziej

wyrafinowane i wytworniejsze środki zabawienia swego odbiorcy,

- zrezygnowanie z żarty obscenicznego i wulgarnego, sporśności i koprolalii,

- pozostały „awantury” sceniczne – kłtnie, rzadziej humorystyczne bjki, ucieczki, sceny

panicznego strachu, niewolnicze wygłupy,

- nie zachowały się Arystofanesowskie gry słw, komiczne nowotwory słowne,

- język postaci – język codzienny, „kulturalna attyczyzna”.

Losy pisarza i gatunku.

- historia przyczyną zaniku wielu wartościowych dzieł, będących nieraz inicjatorami nowych myśli

i prądw realizowanych w literaturze, możliwość przetrwania daje szkoła – filtracja treści,

dostosowywanie tematyki do bieżących potrzeb (tak jak np. chrześcijaństwo ogranicza

piśmiennictwo pogańskie),

- epoko rozpoczynająca się za życia Menandra, aleksandryjska, poczęła dokonywać wyborw,

zarwno w układaniu list pisarzy (np. trzech wielkich tragikw, trzech komediopisarzy starej

komedii, dziecięciu mwcw), jak i w obrębie samych ich dzieł (jak np. wybory siedmiu tragedii

Ajschylosa i tyluż Sofoklesa). Co pozostaje poza wyborem, ma niewielkie szanse przetrwania,

choć bywają i przypadki losowe zachowania dzieł lub dzieła jakby poza głwnym nurtem przekazu

literatury przez całe stulecia.

Przetrwanie dzieł. Przedstawienia i teksty.

Najważniejsze dziełko o pisarstwie Menandra, Porwnanie (a raczej: „porwnanie krytyczne”

- sỳnkrisis ) Arystofanesa i Menandra, reprezentujące sąd literacki swych czasw, zachowało się,

niestety, tylko w wyciągu. Autorem jego był wybitny pisarz Plutarch z Cheronei (ok. 46 - po 120

n.e.). Według niego lepszym z pisarzy jest Menande, autor dla ludzi naprawdę wykształconych

i kulturalnych. Świadectwo poczytności pisarza w pierwszych wiekach n.e. stanowią liczne

papirusy.

W łacińskim przyodzieniu.

Menander miał się znaleźć w Rzymie dość wcześnie, ale w łacińskim przebraniu, jako wzr

literacki dla komedii rzymskiej, ktra imitowała jednak i jego twrczość w sposb sobie właściwy.

Do łacińskich przerbek z całą pewnością należy „Żołnierz samochwał” Plauta.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: