Nr fi — Maciej Franz, — Wojskowość Ko^ac^y^ny Zaporoskiej w XVI-XVII wieku Genewa i charakter acGnyjWSzafelf Recenzenci prof. dr hab. Krzysztof Pietkiewicz prof. dr hab. Benon Miśkiewicz Redaktor Elżbieta Kossarzecka Redaktor techniczny Maciej Majtczak Korekta Teresa Bartosiak Projekt okładki Maciej Majtczak © Copyright by Wydawnictwo Adam Marszałek Toruń 2004 ISBN 83-7322-803-9 Wydawnictwo prowadzi sprzedaż wysyłkową Wydawnictwo Adam Marszalek, ul. Przy Kaszowniku 37, 87-100 Toruń, tel./fax (056) 623 22 38, (056) 660 81 60, e-mail: info@marszalek.com.pl, stronawww.marszalek.com.pl Drukarnia nr 2, ul. Warszawska 52, 87-148 Łysomice, tel. (056) 678 34 78 Mojej Żonie, której wszystko zawdzięczam « ч . І Wstęp .......................................................................................... 7 Problematyka badawcza ............................................................ 7 Źródła.......................................................................................12 Omówienie literatury.................................................................. 16 Rozdział I Wojskowość polska i państw ościennych w XVI-XVII wieku .........28 Wojskowość Rzeczypospolitej Polskiej..........................................28 Wojskowość Wielkiego Księstwa Moskiewskiego...........................47 Wojskowość Turcji.....................................................................56 Wojskowość Tatarów..................................................................63 Wojskowość Mołdawii ...............................................................67 Wojskowość Wołoszczyzny .........................................................72 Wojskowość Siedmiogrodu .........................................................75 Przemiany w wojskowości Europy Zachodniej w XVI-XVII wieku 80 Rozdział II Powstanie i organizacja społeczna Kozaczyzny Zaporoskiej .........84 Geneza powstania Kozaczyzny Zaporoskiej.................................84 Obszar powstania i rozwoju Kozaczyzny Zaporoskiej ..................93 Skład społeczny i narodowy Kozaczyzny ....................................96 Rejestr kozacki........................................................................ 102 Kozaczyzna nierejestrowa ...................................................... 109 Sicz Zaporoska i wojsko siczowe ............................................. 113 Rozdział III Organizacja wojskowa ............................................................... 120 Ukrainny teatr działań wojennych.......................................... 120 Piechota i tabor ..................................................................... 125 Jazda .................................................................................... 134 Artyleria................................................................................. 137 Umocnienia polowe i stałe ...................................................... 140 Kozacy na morzu .................................................................. 144 Taktyka i strategia wojsk kozackich....................................... 155 Odrębność wojskowości kozackiej .......................................... 165 Rozdział IV Wojny kozackie........................................................................... 171 Początki wojskowości kozackiej................................................ 171 Pierwsze bunty i doba heroiczna............................................. 181 Kozaczyzna w latach 1620-1648 ............................................. 198 Powstanie Chmielnickiego i upadek znaczenia Kozaczyzny w drugiej połowie XVII wieku ................................................ 212 Zakończenie .............................................................................. 230 Bibliografia................................................................................. 235 Źródła.................................................................................... 235 Literatura 239 Wstęp PROBLEMATYKA BADAWCZA Dzieje XVI i XVII-sto wiecznej Rzeczypospolitej Polskiej fascynowały i nadal fascynują historyków. Ogromne, wielonarodowe i wielo-kulturowe państwo, o unikalnym ustroju, inne niż wszystkie, przez wiele lat traktowane było jako potęga europejska, której nikt nie był w stanie sprostać. Nagły kryzys, który wystąpił w połowie XVII wieku był dla wielu wielkim zaskoczeniem. W ogromnym wachlarzu przyczyn godnych uwagi, swoje miejsce zajmuje Kozaczyzna Zaporoska, której wystąpienie zbrojne w 1648 roku pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego zapoczątkowało ów kryzys. Historia tej niezwykłej organizacji powstałej na Ukrainie w XV-XVI wieku w dużej części to dzieje wojenne, stąd poznanie wojskowości kozackiej wydaje się podstawowym krokiem na drodze do zrozumienia jej jako takiej. Celem tej pracy będzie odtworzenie organizacji armii i metod prowadzenia walk przez Kozaków Zaporoskich. Mając to na uwadze istotnym stanie się przyjrzenie genezie tej wojskowości, jej rozwojowi i przejawom. Pozwoli to na dokonanie oceny, na ile wojskowość Kozaczyzny Zaporoskiej wykształciła własne sposoby prowadzenia działań wojennych, a w jakim stopniu przejmowała ona obce wzory do swojej wojskowości. Chcąc ukazać wszelkie elementy historii wojskowej Kozaczyzny badacz staje wobec niezwykle trudnego zadania. Poważną przeszkodą, na jaką napotyka jest konieczność umiejętnego odrzucenia potocznego spojrzenia na dzieje Kozaków Zaporoskich. Ogrom legend, a często i oczywistych zafałszowań jest tak duży, że częstokroć nie zauważamy nawet gdy oczywista nieprawda staje się obowiązującym poglądem. Stąd tak wielkie znaczenie ma krytyczny stosunek do wszystkiego, co do dnia dzisiejszego o Kozaczyźnie powiedziano. Powoduje to konieczność podjęcia pracy badawczej od podstaw, co oznacza potrzebę przyjrzenia się początkom dziejów tworzenia się organizacji wojskowej na ziemiach niczyich, stepach ukrainnych. Moż- з Wstęp liwe, że już w samych początkach odnajdziemy jakieś elementy, które warunkowały późniejsze wydarzenia. Specyficzne warunki życia (step, brak unormowanych stosunków własnościowych, brak miast, a co za tym szło niewiele cywilizacji, słaba administracja) musiały wpływać na tworzącą się społeczność i to w znacznym stopniu. W którym momencie i dlaczego dobyczni-cy1 przybywający na stepy ukraińskie by żyć jako ludzie wolni od ograniczeń państwa szlacheckiego, trudniący się myślistwem, rybołówstwem, stali się wojownikami? Czy tylko dla obrony własnej osoby i posiadanego dobytku uchodnicy2 chwytali za broń, stając się z czasem wojownikami, gromadząc się w watahy kozackie? Jak wielkie znaczenie, w tym procesie powstawania militarnej społeczności kozackiej, miała fascynacja wschodem i jego bogactwami? Na ile działania królewskich starostów ukrainnych, dokonujących wypraw na wschód tatarsko-turecki, nie zawsze w interesie państwa, a często we własnym, stały się wzorem dla Kozaków. Może ludzie wolni, a przez to pozbawieni wielu ograniczeń i skłonni do podejmowania ryzyka, pragnęli w wyprawach łupieżczych zrealizować swoje marzenia o potędze i bogactwie, zwłaszcza jeśli kojarzyło im się to z ryzykowną bądź co bądź przygodą? Dopiero jasno ustalony stosunek do powyższych kwestii może pozwolić obiektywnie spojrzeć na początki Kozaczyzny i ich późniejsze losy. Kozacy nauczyli się walczyć i to nie tylko w swojej obronie. Posiedli tę wiedzę tak doskonale, że straszni okazywali się i dla Rzeczypospolitej, Moskwy, Turcji, Tatarszczyzny i to często w tym samym momencie. Od kogo jednak posiedli tę wiedzę wojskową? Jakimi drogami poszczególne elementy sztuki wojennej do nich dotarły? Te dwa pytania wydają się najistotniejsze dla zrozumienia pochodzenia wojskowości kozackiej. Możliwe jest, że wojskowość Kozaczyzny Zaporoskiej jest całkowicie odrębnym systemem militarnym, ukształtowanym w długotrwałym procesie historycznym. Aby odpowiedzieć na te pytania niezbędnym wydaje się ukazanie najpierw wojskowości państw otaczających Kozaczyznę. Niezwy- 1 Tak nazywano ludzi, którzy zamieszkiwali kresy południowo-wschodniej Rzeczypospolitej w XVI-XVII wieku. Prawdopodobnie określenie to wywodzi się od słowa „dobywać, zdobywać", gdyż ludzie żyjący na tych terenach musieli dobywać, zdobywać żywność, ziemie, dobra itp. 2 „Uchodnicy" to inne obok „dobycznicy" określenie stosowane w odniesieniu do mieszkańców kresów południowo-wchodnich, będące odbiciem postrzegania ich jako ludzi napływowych, którzy uchodzili z innych terenów na ziemie ukrainne. / Wstęp 9 kle ważne będzie tu przyjrzenie się polskiej sztuce wojennej, z którą Kozacy stykali się najczęściej. Polski sposób wojowania był Kozakom doskonale znany, musieli mu ulegać i przejmować niektóre jego cechy. Pozostaje do rozważenia w jakim stopniu ulegli fascynacji polską sztuką wojenną. Ogromne znaczenie miały także kontakty z ziemiami tatarsko-tu-reckimi. Szczególnie częste w początkach tworzenia się Kozaczyzny były kontakty z Tatarami, interesujące jest więc, na ile te kontakty, często właśnie militarne miały wpływ na kształtowanie się samodzielnej wojskowości na Zaporożu. Niewiadomą pozostaje, jakie znaczenie miały kontakty Kozaków z armiami Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i księstw naddunaj-skich: Mołdawii, Wołoszczyzny i Siedmiogrodu. Częste wyprawy kozackie na południe prowadziły do lepszego poznania sposobu wojowania w hospodarstwach, czy też Siedmiogrodzie. Kozacy walczyli tam nie tylko w polu, ale zdobywali także miasta. Prawdopodobne jest, że mogło to stymulować dalszy rozwój ich wojskowości. Armia moskiewska, podobnie jak wojska Rzeczypospolitej, stanowiła istotny czynnik militarny w Europie Środkowo-Wschodniej, a przez to...
bogg