METODY ANALIZY DEMOGRAFICZNEJ
- ogólne metody statystyki teoretycznej,
- metody opisowe (m.in. współczynniki),
- konstrukcje teoretyczne (tablice wymieralności / trwania życia, siatka demograficzna, współczynniki reprodukcji brutto i netto).
Ogólne metody statystyki teoretycznej
Zakres badań: 1) analiza stanu (statystyczne odzwierciedlenie struktury ludności w danym momencie np. udział badanej grupy w liczbie ogółem w % w danym dniu). 2) analiza dynamiki (stosunek procentowy badanego zjawiska w
czasie np. wzrost (spadek) liczby ludności w %).
Metody badania struktury:
Struktura mówi o współzależności składników albo części jakiegoś przedmiotu lub zbioru. Główne zagadnienia strukturalne:
1) struktury wg płci, wieku i stanu cywilnego,
2) wg cech społeczno-zawodowych i wykształcenia,
3) etniczno-kulturowe.
Metody statystyczne - podstawą jest analiza szeregu strukturalnego. Może to być zarówno empiryczny szereg rozdzielczy jednej zmiennej, przedstawiający podział zbiorowości według jednej cechy jak też szereg kumulacyjny utworzony poprzez kolejne sumowania liczebności przedziałów. W oparciu o szeregi strukturalne można konstruować wskaźniki struktury polegające na przedstawieniu udziału jednego elementu w całości zbioru.
Metody graficzne i kartograficzne - podstawą są wykresy strukturalne ukazujące wzajemny stosunek poszczególnych elementów w całej zbiorowości np. diagramy (liniowe, s łupkowe, kwadratowe. kołowe i inne), kardiogramy (diagramy słupkowe, kwadratowe, kołowe i inne rozmieszczone na mapie), histogram (słupki przedstawiają liczebność klas, a ogólna powierzchnia histogramu może być proporcjonalna do liczby określającej cechy całej zbiorowości), wielobok liczebności (linia łamana łącząca punkty o współrzędnych równych środkom przedziału klasowego szeregu rozdzielczego (x) [średnia] i częstości / liczebności odpowiadających poszczególnym klasom (y)), krzywa liczebności (j.w. ale jest to krzywa), trójkąt Ossana.
Metody przedstawiania gęstości i liczby zaludnienia:
- kartogramy powierzchniowe,
- kartodiagramy punktowe,
- mapy amorficzne.
Trójkąt Ossana -
Jest to trójkąt równoboczny którego każdy bok stanowi oś układu dla jednego z elementów badanej struktury. Trójkąt Ossana może być zastosowany tylko do badania relacji trzech elementów tworzących wspólną całość – sumujących się do 100%. Każdy z elementów wyrażony także w wartościach procentowych odkładany jest na jednym z boków trójkąta. Specyfikę struktury badanego zjawiska w danej jednostce wyraża położenie odpowiadającego jej punktu, który znajduje się w miejscu przecięcia trzech linii równoległych do trzech boków trójkąta. Zbiór punktów na wykresie Ossana umożliwia przeprowadzenie analizy danego problemu i przeprowadzenie typologii badanych jednostek pod względem badanych struktur.
Współczynniki demograficzne:
W = F / L * C
W – współczynnik demograficzny
F – ogólna liczba zdarzeń (np. urodzenia, zgony)
L – ogólna liczba ludności badanej zbiorowości
C – constans (1, 100, 1000 lub 10000).
Zgodnie z zaleceniami ONZ należy przyjmować stan ludności w środku roku (szacunek z dnia 30 czerwca) lub średni stan w roku (średnia arytmetyczna ze stanu na początku i na końcu roku).
Typy współczynników:
- ogólne (dotyczą całej zbiorowości), np. współczynnik rodności (liczony dla całej populacji ludzi).
- cząstkowe / grupowe (dotyczą danej grupy wiekowej, grupy wyróżnianej na podstawie miejsca zamieszkania [miasto/wieś], klas wielkości miasta, cech społecznych, zawodowych, itp.), np. współczynnik płodności (liczony dla kobiet w wieku 15 – 49 lat).
- współczynniki budowane w oparciu o siatkę demograficzną (za względu na rodzaj zbiorowości zdarzeń i rodzaj analizy), np. współczynniki kohortowe.
Siatka demograficzna (siatka Lexisa) – służy do jednoczesnego wyznaczania daty urodzenia, daty zgonu i wieku poszczególnych osób. Pozwala śledzić zmiany zachodzące w wybranej zbiorowości ludzi (np. zbiorowości określonych roczników urodzenia).
Kohorta – podzbiorowość ludzka, wyodrębniona ze zbiorowości na podstawie zdarzenia demograficznego lub społecznego wspólnego wszystkim członkom podzbiorowości w ściśle określonym miejscu i czasie. Wyodrębnienia dokonujemy celem obserwacji i analizy wyróżniających się faktów demograficznych i społecznych w ciągu życia podzbiorowości, poczynając od wspólnego im zdarzenia. Kohortę osób jednocześnie urodzonych nazywamy generacją.
Analiza kohortowa – ocena procesów zachodzących w czasie w zbiorowości ludzi wyróżnionej na podstawie wspólnie przeżytych zdarzeń w określonym momencie lub okresie, np. liczba osób, które zawarły związek małżeńskim w danym roku, zbiorowość osób urodzonych w danym roku, itp.
ZMIANY ZALUDNIENIA I ROZMESZCZENIE LUDNOŚCI W ŚWIECIE
- czasy historyczne,
- czasy prehistoryczne,
- rozmieszczenie ludności na ziemi,
- procesy urbanizacji;
Homo erectus (pitekantrop) występował od ok. 1,8 mln. lat temu do ok. 250 tys. lat temu; opanował krzesanie i przechowywanie ognia, uprawiał myślistwo i zbieractwo, tworzył proste narzędzia, osiągnął ok. 150 – 160 cm wzrostu i 45 – 60 kg wagi; Neandertalczyk występował od ok. 150 tys. lat temu do ok. 40 – 30 tys. lat temu; miał 165 – 170 cm wzrostu i 50 – 60 kg wagi, trudnił się myślistwem i zbieractwem, potrafił wzniecać ogień, chronił ciało skórami, praktykował obrzęd pochówku, miał puszkę mózgową ok. 100 cm3 więcej niż u człowieka współczesnego, nie posługiwał się mową, był oddzielną linią ewolucyjną niż Homo sapiens; Homo sapiens pojawił się ok. 200 tys. lat temu w Afryce, ok. 100 – 50 tys. lat temu nastąpiło załamanie liczebności, prawdopodobnie na skutek ochłodzenia klimatu, gatunek migrował na wszystkie kontynenty oprócz Ameryk i Europy Środkowo – Zachodniej.
Wzrost liczby ludności na świecie – po ostatnim zlodowaceniu żyło na świecie ok. 5 mln. ludzi, do XVII wieku liczba ludności podwajała się co 1500 lat, 7 – 10 lat p.n.e. na świecie żyło ok. 5 – 10 mln. ludzi, 1000 lat p.n.e. ok. 30 mln., w czasach Chrystusa ok. 250 – 300 mln., w roku 1000 n.e. ok. 310 – 340 mln., 1650 - 500 mln., 1850-1 mld., 1930 – 2 mld., 1975 – 4 mld., 1987 – 5 mld., 2000 – 6 mld.,
Wpływ dżumy na zmianę liczby ludności w Europy w XIV wieku – epidemia dżumy zaczęła się w Azji i dotarł a do Europy, gdzie w ciągu 4 lat zabiła 25 mln. ludzi - 1/3mieszkańców (wg niektórych szacunków mogło to być 35 – 40 mln., czyli ½), za przyczyną Czarnej Śmierci uważa się dżumę dymieniczą i pewien typ zapalenia płuc.
Przełomy w rozwoju ludzkości:
- wynalezienie narzędzi pracy (ok. 2,5 mln p.n.e. – 8300 p.n.e. => paleolit)
- rewolucja rolnicza ( neolit => 8300 p.n.e. – 2000 p.n.e. => epoka brązu)
- rewolucja przemysłowa (całokształt przemian technicznych, ekonomicznych i społecznych, związany z powstaniem przemysłu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji przemysłowej; przewrót techniczny – zastąpienie pracy ręcznej przez maszyny, prymitywnych technik przez nowoczesne technologie, produkcji pojedynczych wyrobów przez produkcję masową; przewrót ekonomiczny – zmiany w organizacji produkcji, wprowadzenie złożonego podziału pracy; przewrót społeczny – spadek znaczenia rzemieślników, chłopów i wielkich właścicieli ziemskich, wzrost znaczenia nowej klasy – robotników i burżuazji przemysłowej).
Teorie rozwoju liczby ludności – teoria nożyc demograficznych R.Vance’a dotyczyła wzrostu liczby zaludnienia dla Anglii i Walii latach 1710 – 1930. „Nożyce” zaczynają się rozwierać w społeczeństwie typowo rolniczym, a zamykają się w społeczeństwie uprzemysłowionym; - koncepcja cykliczności we wzroście liczby ludności w czasie R.Pearl’a. Każda populacja żyjąca w ramach ograniczonej przestrzeni początkowo wzrasta powoi, następnie przyrosty na jednostkę czasu zwiększają się do pewnego momentu, po czym zaczynają maleć; - teoria Thomasa Roberta Malthusa wzrost ludności jest funkcją wzrostu produkcji żywności. Liczba ludności wykazuje tendencję do wzrostu geometrycznego, produkcja żywności wzrasta w tempie arytmicznym. Brak żywności spowoduje nieuchronność ograniczania wzrostu demograficznego.
Demograficzna teoria przejścia – według tej teorii rozwój demograficzny krajów nie jest stały, wyróżnia się 4 fazy: faza pierwsza (wysokostacjonarna) – stopa urodzeń i zgonów są wysokie i zmienne (większe wahania wykazuje stopa zgonów). Wynik wojen, epidemii, głodu. Liczba ludności utrzymuje się na względnie niskim poziomie, gdyż wysoką stopę zgonów niweluje wysoka stopa urodzeń. W rezultacie przyrost liczby ludności jest niewielki; faza druga (wczesnego wzrostu) – cechuje ją wysoka stopa urodzeń, spada stopa zgonów. Jest to faza największego przyrostu naturalnego ludności, eksplozji demograficznej. Spadek stopy zgonów jest wynikiem lepszego odżywiania, wzrostu higieny, opanowania epidemii i ewentualnie, większej stabilności politycznej; - faza trzecia (późnego wzrostu) – następuje stabilizacja stopy zgonów na niskim poziomie przy malejącej stopie urodzeń. Przyrost naturalny spada. Zmniejszanie stopy urodzeń jest związane ze zmianami społeczno – gospodarczymi. Następuje przekształcenie społeczeństwa, np. z rolniczego w miejsko – przemysłowe. Typowa jest miesza liczba dzieci w rodzinie, co wynika z konsumpcyjnych postaw młodych małżeństw – skupieniu się na karierze zawodowej, unikaniu wysiłku związanego z wychowaniem dużej liczby dzieci, upowszechnieniu kontroli urodzeń, świadomego planowania rodziny; faza czwarta (niskostacjonarna) – zarówno stopa urodzeń jak i stopa zgonów stabilizują się na niskim poziomie. Ludność osiąga stan stacjonarny. W przeciwieństwie do pierwszej fazy wysokostacjonarnej bardziej stabilna jest stopa zgonów. Stopa urodzeń wykazuje natomiast wahania, które często są odbiciem koniunktury gospodarczej (poziomu dochodów ludności).
Czynniki determinujące rozmieszczenie ludności: 1. czynniki przyrodniczo - demograficzne (klimat, gleby, ukształtowanie terenu, zasoby naturalne i energetyczne); 2. czynniki społeczno – ekonomiczne (stopień rozwoju społeczno – ekonomicznego, formy organizacji społecznej, technika, cele gospodarcze); 3. czynniki demograficzne (zróżnicowanie rodności i umieralności na różnych obszarach, migracje).
Urbanizacja – złożony proces przekształceń ilościowych i jakościowych zasobów ludnościowych. Polega na wzroście odsetka ludności żyjącej w miastach i po miejsku. Wiąże się ze zwiększaniem się liczby jednostek osadniczych, które ze względu na swoją wielkość, zabudowę, źródła utrzymania ludności i sposób życia mieszkańców są uznawane za miasta. Procesowi temu towarzyszy koncentracja ludności w największych miastach.
W procesie urbanizacji obserwujemy: napływ ludności ze wsi do miast (urbanizacja demograficzna), podejmowanie przez ludność pracy w zawodach nierolniczych (ekonomiczna), przejmowanie miejskiego trybu życia (społeczna), powiększanie obszarów miejskich i tworzenie nowych miast (przestrzenna).
Współczynnik urbanizacji: udział ludności mieszkającej w miastach do ogółu mieszkańców określonego terytorium; dla Polski wynosił w 1998 roku 61,9%, a w 2006 roku 61,3%; wzrost współczynnika urbanizacji dla świata 1800 - 3%, 1850 - 6%, 1900 - 14%, 1950 – 28%, 1998 - 48%.
Przykłady państw o najwyższym współczynniku urbanizacji – Belgia 97%, Kuwejt 96%, Malta 94%, Wielka Brytania 92%; najniższym – Burundi 5%, Bhutan 7%, Rwanda 7%, Wyspy Salomona 10%.
gospodarka9