Formy ćwiczeń ortograficznych.pdf

Formy ćwiczeń ortograficznych

Droga do opanowania nawyku ortograficznego jest niezwykle długotrwała i żmudna, jednak przez sys-

tematyczne ćwiczenia przeprowadzane w sposób planowany i świadomy przez nauczyciela można ogra-

niczyć trudności uczniów w uczeniu się ortografii. Bardzo ważne jest również stopniowanie trudności,

czyli wychodzimy od przepisywania – poprzez pisanie z pamięci, pisanie ze słuchu – do samodzielne-

go pisania zdań na dany temat z trudnościami ortograficznymi na podstawie wcześniej zrealizowanych

ćwiczeń. Ćwiczenia ortograficzne powinny być przeprowadzane przy różnych okazjach: w czasie zajęć

zintegrowanych, raz mogą stać się tematem głównym, innym razem na zasadzie okazjonalnych ćwiczeń

sprawnościowych.

Formy ćwiczeń ortograficznych

Jednym z czynników decydujących o powodzeniu w nauczaniu ortografii są przede wszystkim różnego

rodzaju ćwiczenia ortograficzne. Ćwiczenia te powinny być przeprowadzane systematycznie. Istotne jest

również urozmaicanie zadań motywujących i pobudzających uczniów do działania. Ucząc ortografii, moż-

na stosować trzy podstawowe rodzaje ćwiczeń:

przepisywanie,

•

pisanie z pamięci,

•

Zdaniem Edwarda Polańskiego (1995) przepisywanie jest formą ćwiczenia, które polega na wzrokowym

ujęciu wyrazu jako całości i reprodukowaniu go w poprawnej postaci 1 . Uczniowie mają więc za zadanie wzro-

kowe ujęcie wzoru i kinestetyczne odtworzenie słowa jako całości. Istotną rolę przy przepisywaniu odgry-

wa wzrokowe ujęcie wzoru, dlatego bardzo ważne są różnego rodzaju zabiegi pomocnicze, które oddzia-

łują na spostrzeganie wzrokowe, np. wzmacnianie ortografów poprzez pisanie innym kolorem części lub

całości wyrazu z trudnością ortograficzną czy wykonywanie dodatkowych zadań, np. uzupełnianie luk w

wyrazach, podkreślanie wyrazów z daną trudnością ortograficzną. Ten rodzaj ćwiczeń dominuje głównie

w pracy z małymi dziećmi, które nie opanowały jeszcze wszystkich obowiązujących zasad pisowni. Bardzo

ważne jest utrwalenie od samego początku poprawnego wzoru graficznego wyrazu, gdyż pierwszy kon-

takt ucznia z materiałem jest szczególnie istotny. Kształtują się bowiem ślady w pamięci i jeśli uczeń zako-

duje błędny obraz wyrazu, trudno później to wyeliminować.

Wstępną fazą przepisywania jest odwzorowywanie, którego celem jest prawidłowe graficzne odtwo-

rzenie litery i łączenie jej z innymi literami.

Pisanie z pamięci polega na obserwacji i zapamiętaniu graficznego obrazu wyrazu, zdania lub jego

części, a następnie na pisaniu zapamiętanego tekstu czy wyrazu bez posługiwania się wzorem. Ćwiczenia

te mogą być oparte na pamięci krótkotrwałej (tekst jest zapamiętywany i odtwarzany bezpośrednio) lub na

pamięci długotrwałej (odtwarzanie następuje po pewnym czasie). W obu przypadkach po napisaniu okre-

ślonego materiału uczniowie samodzielnie dokonują korekty swojej pracy. Według E. Polańskiego (1995)

pisanie ze słuchu.

1. E. Polański, Dydaktyka ortografii i interpunkcji , Warszawa 1995, s. 57.

•

do tego rodzaju ćwiczenia należy uczniów wdrażać stopniowo, zaczynając w klasie pierwszej od pojedynczych

wyrazów, poprzez zespoły dwuwyrazowe i krótkie zdania pojedyncze, aż do tekstów dłuższych 2 .

W ćwiczeniu możemy wyróżnić kilka faz:

wyraźne odczytanie materiału do pisania,

•

analiza gramatyczna i ortograficzna tekstu,

•

zapisanie zapamiętanych wyrazów lub zdań,

•

Pisanie ze słuchu, czyli dyktando, jest trudniejsze od pisania z pamięci, gdyż uczniowie nie mają przed

oczami tekstu przeznaczonego od pisania, a jedynie go słyszą. Wyróżnia się kilka rodzajów dyktand, a mia-

nowicie: dyktanda wprowadzające nowe zagadnienia ortograficzne, dyktanda utrwalające wprowadzone

uprzednio zagadnienia oraz dyktanda sprawdzające stopień opanowania pisowni w obrębie jednej lub

kilku reguł ortograficznych. Wyróżnia się następujące warianty dyktand utrwalających:

dyktando z objaśnieniem,

dokonanie samodzielnej korekty przez uczniów.

•

dyktando wybranych reguł i form,

•

dyktando swobodne,

•

Dyktando z objaśnieniem polega na uprzednim wyjaśnieniu pisowni nowych i trudnych wyrazów.

W dyktandzie wybranych reguł i form uczniowie zapisują wyrazy lub grupy wyrazów dotyczących po-

znanej wcześniej reguły ortograficznej, która jest przypomniana przed dyktandem przez nauczyciela.

Dyktando swobodne polega na zapisywaniu przez uczniów tekstu tak, by był jak najbardziej zgodny

(można używać synonimów, lecz bez istotnej zmiany treści) z tekstem czytanym przez nauczyciela.

Dyktando twórcze, zwane też redakcyjnym, ma nieco inną formę niż pozostałe dyktanda, uczniowie

bowiem używają różnych form wypowiedzi pisemnej, np. opowiadanie z daną trudnością ortograficzną.

Może to być również uzupełnianie luk w określonym materiale bądź też zmiana gramatycznej formy tekstu

w taki sposób, aby pojawiły się w nim trudności ortograficzne.

Przy utrwalaniu pisowni możemy posłużyć się również autodyktandem, czyli formą pośrednią między

przepisywaniem a pisaniem z pamięci. Polega ono albo na pisaniu z pamięci całych zdań poprzednio przeczy-

tanych z tablicy lub książki, albo też na pisaniu wierszy, których poprzednio uczyli się na pamięć 3 .

Dyktando sprawdzające, przeprowadzane po uprzednim wskazaniu terminu jego zrealizowania, obej-

muje materiał już utrwalony i ma na celu sprawdzenie zrozumienia i opanowania materiału przez uczniów.

W klasach młodszych dyktando to może być przeprowadzane po wcześniejszym zapoznaniu uczniów

z jego treścią. Odmiana taka jest nazwana dyktandem zapobiegawczo-sprawdzającym.

Mniej popularne, ale również stosowane przez nauczycieli są inne formy ćwiczeń ortograficznych: pisa-

nie z komentowaniem, analiza ortograficzna, gry i zabawy dydaktyczne.

Pisanie z komentowaniem polega na zapisywaniu przez uczniów dyktowanego tekstu przez nauczycie-

la z jednoczesnym wyjaśnianiem zasad pisowni danego wyrazu, grup wyrazów lub fragmentu tekstu przez

kolejnych uczniów.

Analiza ortograficzna, będąca środkiem pomocniczym w różnego rodzaju ćwiczeniach ortograficznych,

jest przeprowadzana ustnie lub pisemnie. Można się nią posłużyć do omówienia błędów w wypracowa-

niach uczniów lub też w czasie przeprowadzania danego ćwiczenia w celu utrwalenia wiadomości.

Gry i zabawy dydaktyczne są formą ćwiczeń ortograficznych bardzo lubianą przez uczniów. Zaletą tego

rodzaju ćwiczeń jest zaangażowanie wielu sfer osobowości ucznia. Dzieci bardzo lubią ze sobą rywalizo-

dyktando twórcze.

2. Tamże, s. 59.

3. E. Polański, A. Jakubowicz, F. Dyka, Ortografia i interpunkcja w nauczaniu początkowym , Łódź 1996, s. 82.

•

wać, cieszą się z sukcesu, angażują się emocjonalnie w zadania, które ich zaintrygują. Gry i zabawy dydak-

tyczne są atrakcyjne dla dzieci, wzbudzają ich ciekawość. Gra, jak podaje Wincenty Okoń, jest taką odmianą

zabawy, która polega na przestrzeganiu dokładnie sprecyzowanych reguł 4 . Mogą to być różnego rodzaju

zagadki, domino ortograficzne, krzyżówki, rebusy, układanki, loteryjki, quizy oraz wiele innych gier i zabaw

umysłowych. Franciszka Dyka (2007) przedstawia wiele ciekawych propozycji do wykorzystania w naucza-

niu ortografii. Jedną z nich są fiszki autokorektywne, które posiadają wiele zalet, m.in.:

umożliwiają dziecku pracę według własnego tempa,

•

pozwalają doskonalić technikę cichego czytania,

•

wdrażają do samokontroli i samooceny,

•

uwalniają od nudy na lekcji,

5 .

Franciszka Dyka zwraca również uwagę na wzmacnianie wrażeń wzrokowych poprzez kolor, skojarze-

nia, obraz graficzny wyrazu, grupowanie wyrazów wybranej reguły ortograficznej w odpowiednich koloro-

wych pudełkach, gromadzenie wiedzy o wyrazach.

W literaturze i praktyce pedagogicznej możemy spotykać się również z inną klasyfikacją ćwiczeń ortogra-

ficznych. Podział związany z integracją tematyczną prezentuje E. Polański (1995), który dzieli ćwiczenia na:

ortograficzno-gramatyczne,

wzmocnieniem tu będzie kojarzenie z kolorem

•

ortograficzno-słownikowe,

6 .

Ćwiczenia ortograficzno-gramatyczne łączą ściśle gramatykę z ortografią, co korzystnie wpływa na

uczenie się ortografii i wzmacnia motywację uczniów do znajomości gramatyki.

Według A. Jedut i A. Pleskot (1991) do analizy i wyjaśniania pisowni można wykorzystać następujące

(uprzednio poznane) zagadnienia gramatyczne:

wyróżnianie samogłosek i spółgłosek – umożliwia zrozumienie zasady pisowni spółgłosek miękkich,

ortograficzno-stylistyczne

•

spółgłosek dźwięcznych, rz po spółgłoskach;

tożsamość różnych form wyrazu – służy do objaśniania pisowni wyrazów ze spółgłoskami dźwięcz-

•

nymi, a także wyrazów z ó , rz , ż , h niewymiennymi i wymiennymi;

grupowanie wyrazów należących do tej samej rodziny – pomaga w opanowaniu pisowni wyrazów

•

z ó i rz wymiennymi i niewymiennymi, pisowni spółgłosek dźwięcznych oraz wyrazów z ą , ę ;

odmiana wyrazów przez liczby, osoby, czasy – utrwala pisownię czasowników typu:

siedzę , wzięła ,

•

stanął ;

rozpoznawanie rzeczownika, przymiotnika, czasownika i przysłówka – ułatwia zapis przeczenia nie

7 .

Dzięki ćwiczeniom ortograficzno-słownikowym dzieci bogacą swoje słownictwo, często poznają nowe

wyrazy i ich znaczenie. Uczniowie, spotykając się po raz pierwszy z danym wyrazem, muszą zapamiętać

jego prawidłowy obraz graficzny. Według E. Polańskiego (1995) ćwiczenia tego typu można stosować przy

różnych okazjach, np. przy pisaniu opowiadań, sprawozdań, protokołów, opisów, recenzji czy też innych

wypracowań uczniowskich 8 .

przed tymi częściami mowy oraz przyimka z rzeczownikiem;

określenie rodzaju zdań – wdraża do prawidłowego stosowania interpunkcji

4. W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej , Warszawa 1998, s. 265.

5. F. Dyka, Dydaktyka ortografii oparta na wzmocnieniach pozytywnych , Rzeszów 2007, s. 374.

6. E. Polański, Dydaktyka ortografii i interpunkcji , Warszawa 1995, s. 64–65.

7. A. Jedut, A. Pleskot, Nauczanie ortografii w klasach I-III , Warszawa 1991, s. 60–61.

8. E. Polański, Dydaktyka ortografii i interpunkcji , Łódź 1995, s. 64–65.

•

Najczęściej organizowane ćwiczenia ortograficzno-słownikowe, jak podają A. Jedut i A. Pleskot, to:

grupowanie wyrazów zawierających określoną trudność ortograficzną według ich znaczenia, np.:

ja-

•

skółka, królik, kogut, żółw, kózka, kura, krówka ;

zastępowanie podanych wyrazów i związków frazeologicznych innymi, np.:

odważni harcerze – dziel-

•

ni harcerze; korale jarzębin – owoce jarzębiny ;

dobieranie wyrazów o znaczeniu przeciwnym, np.:

odważny – tchórzliwy, krótszy – dłuższy, ciężki –

•

lekki ;

dobieranie do podanego wyrazu wyrazów pokrewnych, np.:

król, królewicz, królewna, królestwo ;

•

święto górnika, górniczy trud, korzyści z węgla ;

uzupełnianie tekstu opuszczonymi wyrazami;

•

układanie zdań z podanym słownictwem;

•

gromadzenie oraz dobór odpowiedniego słownictwa potrzebnego do określonych form wypo-

wiedzi 9 .

Ćwiczenia ortograficzno-stylistyczne to połączenie redagowania różnych form wypowiedzi, np. opo-

wiadania, opisu, sprawozdania, streszczenia z utrwalaniem ortogramów. W redagowaniu wykorzystuje się

poznane przez uczniów zasady pisowni. Przygotowanie tej formy pracy polega na tym, jak podaje E. Polań-

ski, że nauczyciel wypisuje wyrazy (uprzedzając możliwość popełnienia błędu), które mogą być wykorzy-

stane w trakcie pisania wypracowania 10 .

A. Jedut i A. Pleskot (1991) wymieniają kilka najczęściej stosowanych ćwiczeń ortograficzno-stylis-

tycznych:

ćwiczenie pisowni wyrazów i związków frazeologicznych, które będą zastosowane w redagowanej

•

formie wypowiedzi;

doskonalenie umiejętności samodzielnego korzystania ze słownika ortograficznego w czasie pisania

•

wypowiedzi;

organizowanie różnych ćwiczeń ortograficznych na podstawie zredagowanych wypowiedzi pisem-

•

nych, zawierających odpowiednio dobrany do analizy materiał ortograficzny;

ćwiczenia sprawdzające poprawność pisania poprzez samodzielne układanie różnych form wypo-

wiedzi pisemnych 11 .

9. A. Jedut, A. Pleskot, Nauczanie ortografii w klasach I-III , Warszawa 1991, s. 61.

10. E. Polański, Dydaktyka ortografii i interpunkcji , Łódź 1995, s. 65.

11. A. Jedut, A. Pleskot, Nauczanie ortografii w klasach I-III , Warszawa 1991, s. 62.

•

układanie słowniczków tematycznych, np.:

•

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: