Sonet to utwór liryczny składający się z czternastu wersów zgrupowanych w dwóch strofach czterowersowych (kwadryna, tetrastych) i w dwóch trzywersowych (tercyna, tercet). Dwie pierwsze strofy mają zazwyczaj charakter opisowy, a dwie ostatnie refleksyjny lub refleksyjno – filozoficzny. Gatunek ten rozwinął się we Włoszech w XIII wieku, a uprawiali go m. in. Dante i Petrarka.
Sonet włoski składa się z dwóch strof czterowersowych o okalającym układzie rymów: abba; abba i dwóch trójwersów o rymach: cdc; cdc lub cde cde. Na gruncie francuskim sonet uległ modyfikacji i miejsce strof trójwersowych zajął czterowers i dystych (strofa dwuwersowa) o układzie rymów: abba; abba; cdcd i w dystychu: ee.
Pierwsze sonety w poezji polskiej miały wzorzec głównie francuski (Kochanowski, Szarzyński). Forma włoska przyjęła się ostatecznie w XVII wieku i taki sonet uprawiał Jan Andrzej Morsztyn, jeden z czołowych przedstawicieli baroku. Później, na jakiś czas sonet zanika, a jego rozkwit nastąpił w okresie romantyzmu. Uprawiano go we wszystkich następnych epokach, aż po dzień dzisiejszy, chociaż jest uznawany za jedną z trudniejszych form wiersza.
Najważniejsi twórcy
F. Petrarca, D. Alighieri, W. Shakespeare, J. Kochanowski, M. Sęp-Szarzyński, J. A. Morsztyn, A. Mickiewicz, A. Asnyk, M. Konopnicka, J. Kasprowicz, L. Staff
Czternastowersowy utwór liryczny o kunsztownym układzie rymów. Najczęściej pierwsze dwie strofy są czterowersowe o układzie rymów abba, zaś kolejne sześć wersów podzielone jest na dwie tercyny (strofy trzywersowe) o rymach odmiennych (np. cdc, dcd). Niekiedy sonet składa się z trzech strof czterowersowych i zamykającego dystychu (abab cdcd efef gg). Pierwsza część jest opisowa lub narracyjna, natomiast druga – refleksyjna, komentująca lub pointująca. Sonet ukształtował się we Włoszech w XII-XIV w., a w XV-XVI w. rozpowszechnił w całej Europie. Do Polski został wprowadzony przez Jana Kochanowskiego.
Forma ta została wymyślona w XIII wieku na dworze władającego z Sycylii cesarza Fryderyka II Hohenstaufa. Trudno powiedzieć, czy stało się tak na rozkaz władcy, czy też do jego powstania doprowadziła atmosfera fermentu intelektualnego związana z ambicjami cesarza, aby stworzyć własny, oryginalny ośrodek kulturowy. Całkiem możliwe, że po prostu sonet był wynikiem nieudolności członków dworu cesarza, którzy nie całkiem dawali sobie radę z przenoszeniem na niwę dialektu sycylijskiego dokonań prowansalskich trubadurów. Nie jest też jasne, czy podejrzewany o stworzenie tej formy poeta Giacomo da Lentini (pocz. XIII wieku, znany też jako Giacomo Notaro lub il Notaro), przedstawiciel owej szkoły sycylijskiej, która rozwijała się dzięki mecenatowi Hohenstaufa, stworzył sonet jako obcięcie jednej z wersji kancony, czy też może jako dodatkowo ozdobioną sekstetem sycylijską ludową formę strambotto. Zresztą pochodzenie sekstetu jest bardzo tajemnicze. Hipoteza Wilkinsa, że pochodził on od zadżala wydaje się dosyć wątpliwa choć próby wywodzenia go od jakiejś ludowej formy arabskiej wydają się nie być pozbawione sensu.
W Polsce pierwsze sonety powstały w epoce odrodzenia. Pierwszy polski sonet mógł być napisany albo przez Jana Kochanowskiego, albo przez Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, albo przez Sebastiana Grabowieckiego. Prawdopodobnie pierwszym sonetem, który ukazał się w druku, był utwór Do paniej.
Sam sonet jest utworem drobnym, zatem stosunkowo szybko pojawiła się pokusa, aby gromadzić sonety w większe grupy i kolekcje. Najbardziej znanymi cyklami sonetów są:
· w La Vita Nuova - cykl 25 sonetów do Beatrycze Dantego
· Sonety do Laury - cykl 227 sonetów do Laury żywej i 89 sonetów pośmiertnych Petrarki
· Sonety Shakespeare'a - 154 sonety o przyjaźni i miłości do różnych osób obojga płci
Jednak w krytyce historycznoliterackiej raczej incydentalnie podnosi się ten temat przyjaźni, a z drugiej strony nie ma takiego sonetu w cyklu Szekspira, którego nie da się podciągnąć pod miłość. alx d
Sonety Szekspira są w dużej mierze o miłości, ale nie są poezją miłosną. Są one monologiem mentora, zawsze filozofującego, sporo pouczającego oraz doradzającego młodemu przyjacielowi; zawierają sporą dawkę panegiryzmu. To główne powody, dla których tak mało jest poezji w sonetach Szekspira. Dużo w nich logicznych konstrukcji, bez przerwy, a niewiele zmysłowości, erotyzmu, zauroczenia, zakochania, emocji niezagłuszonych logikowaniem (nie przypominam sobie w nich ani jednego soczystego obrazu). Inne wiersze Szekspira (niesonety) są obrazowe i krzepko zmysłowe (w sensie zmysłów), ale pozbawione subtelności, poetyczności, wyobraźni. Polecam Shakespeare Sonnets, pod redakcją Katherine Duncan-Jones, © 1997, wydane przez The Arden Shakespeare, str. xvii + 485, ISBN 0-17-443474-X (hbk) lub ISBN 0-17-443474-1 (pbk). -- wlod
Z tą soczystością obrazów, to oczywiście kwestia relatywna, ale "Gdy zim czterdzieści obejmie twe czoło," albo "dłoń zimy spękana", i te "stopy mej pani, co uderzają o ziemię" mnie zawsze bardzo mocno poruszały soczystością. alx d
· Sonety do Orfeusza - Reinera Marii Rilkego
· Sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego - 6 sonetów
· Sonety krymskie - Adama Mickiewicza
· Sonety odeskie - Adama Mickiewicza
· Sonety z chałupy - 40 sonetów Jana Kasprowicza
Sonet był też podstawą do tworzenia bardziej skomplikowanych formalnie struktur:
· Tenzone - pojedynek między dwoma poetami na sonety.
· Sonetto caudato - tzw. sonet ogoniasty. Sonet poszerzony o dodatkowy trójwers, często w formie ritornello, w układzie rymów xaa, gdzie x to rym do ostatniej linijki właściwego sonetu.
· Wieniec sonetów - cykl 15 sonetów, w którym sonet ostatni (lub pierwszy) składa się wyłącznie z inicjalnych wersów pozostałych 14 sonetów. Antoni Słonimski stworzył wieniec sonetów pt. Harmonia, który został umieszczony w tomiku pod tym samym tytułem (Warszawa 1919).
· Sieć sonetów - jw., z tym, że nowy sonet powstaje także z zestawienia drugich, trzecich itd. wierszy, dzięki czemu pełny cykl składa się z 28 utworów.
· Cent mille milliards de poèmes (Sto tysięcy miliardów wierszy) - cykl dziesięciu sonetów Raymonda Queneau. Każdy wers wydrukowany był na osobnym pasku papieru, z których można było układać nowe sonety wedle życzenia. Dzięki zastosowaniu identycznych rymów we wszystkich dziesięciu "wyjściowych" sonetach, dowolny wers mógł być zastąpiony przez dowolny inny z tej samej pozycji wersowej. Tytuł utworu pochodzi od liczby kombinacji możliwych do uzyskania w ten sposób (czyli 10 do potęgi 14).
Można się zastanawiać, co decyduje o ogromnej i nieustającej popularności sonetu wśród twórców. Na pewno niebagatelną rolę gra tutaj siła tradycji. Przecież każdy poeta chciałby się porównać z takimi gigantami jak Shakespeare czy Petrarka. Niewątpliwie też silną rolę gra tutaj specyficzna budowa. Oppenheimer zwraca w swoim artykule[7] uwagę na istotną rolę stosunku harmonicznego 6:8:12 (trochę kłopotu sprawia mu wytłumaczenie obecności 12, ale gdy się spojrzy na pierwotny zapis sonetu - zob. włoskie sonety na początku artykułu - to natychmiast widać, że pierwsi twórcy sonetu widzieli liczbę 12 - wciętych wersów). Zatem hipoteza ta wydaje się całkiem uzasadniona. Cóż jest niezwykłego w owym stosunku? Szczególną rolę gra tutaj liczba 8 - ona jest punktem wyjścia, środkiem. Jeśli weźmie się (8-6)/6, to dostanie się 1/3, czyli tę samą liczbę, co gdy weźmiemy (12-8)/12.
Może od razu siła tego dwustosunku nie jest widoczna, ale warto zwrócić uwagę, że występuje on też w muzyce - oktawa ma 8 dźwięków, ale między C dolnym a górnym jest 12 półtonów, zaś w samej oktawie jest 6 pełnych tonów. Widać zatem, że wyżej wspomniana zależność harmoniczna pojawia się także w innych miejscach, gdzie w centrum zainteresowania jest piękno. (Chyba nie warto wspominać tutaj o zastosowaniach w architekturze, bo jest ich na pęczki.)
I jeszcze jedno. Oppenheimer podaje jako dodatkowe uzasadnienie swojej hipotezy o kluczowości stosunku harmonicznego fakt, iż na dworze Fryderyka II studiowano dokładnie Timaeusa Platona, gdzie omawiany jest stosunek harmoniczny. W tym samym dialogu omawiane są też bryły platońskie, czyli figury przestrzenne, których wszystkie ściany są tym samym wielokątem foremnym. Gdy przyjrzymy się jednej z nich bliżej, pełnemu prostoty sześcianowi, to zauważymy:
· 8 wierzchołków,
· 12 krawędzi.
· 6 ścian,
Zatem znowu pojawia się ten sam zestaw liczb. Możemy jeszcze zrobić jeden eksperyment arytmetyczny:
8 + 6 = 12 + 2
Nie byłoby może w tej formule nic dziwnego, gdyby nie fakt, że jak weźmiemy dowolną bryłę (byle zrobiona z plasteliny bez rwania i klejenia dała się przerobić w kulkę) dodamy liczbę wierzchołków do liczby ścian to dostaniemy liczbę krawędzi powiększoną o 2. Tak mówi wzór Eulera.
Jak to odnieść do sonetu? Liczby po lewej stronie równania opisują budowę w pionie, po prawej w poziomie. 8 wersów ma pierwsza część, 6 druga. 12 elementów jest wcięte w prawo, 2 wystaje po lewej. Zatem można bez wyrzutów sumienia powiedzieć, że sonet związany jest z sześcianem, czyli figurą reprezentującą według Platona pierwiastek ziemię.
Już dawno pora na 4-wymiarowe sonety. Parametry 4-wymiarowej kostki (sześcian jest 3-wymiarową kostką, kwadrat - 2-wymiarową, odcinek - 1-wymiarową, punkt - 0-wymiarową) są następujące:
· 16 wierzchołków
· 32 krawędzie
· 24 ściany (dwuwymiarowe)
· 8 sześcianów (ścian 3-wymiarowych)
Tym razem liczba wierzchołków + liczba ścian dwuwymiarowych = 16+24 = 40 = 32+8 = liczba krawędzi + liczba ścian 3-wymiarowych - idealnie! (znowu w zgodzie ze wzorem Eulera, uogólnionym przez Poincare).
iz_olda