HORMONY PODWZGÓRZOWE (PRZEDPRZYSADKOWE):
Małocząsteczkowe hormony peptydowe uwalniane do przysadkowego krążenia wrotnego
Tyreoliberyna – TRH – hormon uwalniający tyreotropinę. Tripeptyd pobudzający wydzielanie tyreotropiny i PRL przez przedni płat przysadki. Dopamina hamuje a NA pobudza jej wydzielanie. Krótki t0,5, jednak odporna na działanie klasycznych peptydaz. Do celów diagnostycznych – po jej zastosowaniu zwiększa się poziom tyreotropiny. Stwierdzono jej obecność poza podwzgórzem, próby stosowania w leczeniu depresji.
Melanostatyna – MRIH – hormon hamujący uwalnianie hormonu stymulującego powstanie melanocytów.
Gonadoliberyna – GnRH – hormon uwalniający gonadotropiny. Dekapeptyd pobudzający wydzielanie przez przysadkę lutropiny i foli tropiny. Jej wydzielanie jest pulsacyjne. W lecznictwie stosowana gonadoliberyna lub jej analogi. Jej pulsacyjne stosowanie działa pobudzająco na wydzielanie tyreotropiny i lutropiny przez przysadkę, a podana w sposób ciągły lub analogi – hamuje wydzielanie foli tropiny i lu tropiny. Stosowana również w celach diagnostycznych. Analogi działają dłużej i hamują uwalnianie gonadotropin, bo mają dłuższy ( kilka godzin) t0,5. Działanie polega na biochemicznej kastracji i stosuje się w raku prostaty, zwłóknienia macicy, endometriozy i przedwczesnego dojrzewania. W początkowym okresie stosowania może wystąpić wzrost stężenie hormonów płciowych. Analogi: agoniści gonadoreliny – leuproleina, goserelina, buserelina, nafarelina. Pozajelitowo lub donosowo.
Somatostatyna – GHRIH – hormon hamujący uwalnianie somatotropiny, a także glukagonu,. insuliny i gastryny. Jej obecność stwierdzono także w trzustce i żołądku, dlatego przypuszcza się że jest miejscowym czynnikiem hamującym wydzielanie. Nadmiar prowadzi do gigantyzmu i akromegalii. Jej analogi stosowane są w nadmiernym wytwarzaniu GH.
Oktreotyd – podobnie do somatostatyny. Hamuje wydzielanie serotoniny, wazo aktywnego peptydu jelitowego, insuliny i innych. Stosowanny w rakowiaku, VIP-omie i akromegalii.
Lanreotyd – silniej i dłużej od somatostatyny – forma mikrosfer. Akromegalia i rakowiak.
Somatoliberyna – GHRH – podwzgórzowy hormon zwiększający uwalnianie przez przysadkę GH.
Sermorelina – aktywność somatoliberyny – diagnostyka i niedobór GH.
Kortykoliberyna – CRH - hormon uwalniający kortykotropinę (ACTH). Uwalniany do krążenia zwrotnego przysadki i powoduje nasilenie wydzielania ACTH i β-endorfiny ze wspólnego pro hormonu. W sprzężeniu zwrotnym kortyzol, ACTH i β-endorfina są inhibitorami wydzielania kortykoliberyny. Stosowana dożylnie w odpowiednich dawkach nie wpływa na wydzielanie innych hormonów prócz zwiększenie ACTH i β-endorfiny. Jedynie w diagnostyce.
HORMONY PRZEDNIEGO PŁATA PRZYSADKI
Kortykotropina – ACTH – wpływa na wydzielanie hormonów kory nadnerczy. Działanie pośrednie – zależy od czynności kory nadnerczy. ACTH i jego fragmenty wpływają również na procesy pamięci. W normalnych warunkach kortyzol i kortykosteron uwalniane z kory nadnerczy hamują zwrotnie wydzielanie ACTH działając bezpośrednio na przysadkę i podwzgórze. Zmniejszenie wydzielania ACTH prowadzi do zaniku kory nadnerczy, a usunięcie kory do wzmożonego wydzielania ACTH (brak hamowania). Pośrednio wpływa na gospodarkę węglowodanową, białkową i w mniejszym stopniu mineralną. Wiąże się z tym działanie p/zapalne, p/alergiczne i hamujące podział komórek.
Zastosowanie: podobne do glikokortykosteroidów. W przypadku długiego stosowania glikokortykosteroidów podaje się ACTH w celu pobudzenie kory nadnerczy do wydzielania kortykosteroidów. Diagnostyka chorób nadnerczy. Doustnie nie działa. Potencjalny alergen (polipeptyd). Ryzyko zespołu Cushinga przy dłuższym stosowaniu. Bóle głowy, drażliwość, depresja. Zaburzenia zatrzymywania sodu. Dz. niepożądane i p/wskazania jak glikokortykosteroidy.
Tyreotropina – TSH – glikoproteina, stosunkowo odporny na proteazy, wrażliwa na temp, rozp w wodzie. Pobudza wydzielanie tyroksyny. Zwiększa poziom cAMP. Substancje pobudzające CA lub hamujące fosfodiesterazę uwalniają tyroksynę.
Stosuje się w leczeniu obrzęku śluzowatego poch przysadkowego i w diagnostyce tarczycy. Możliwość powstania antyhormonów po dłuższym stosowaniu. Domięśniowo lub podskórnie.
Folitropina – FSH – kwaśna glikoproteina, wrażliwa na temp, rozp w wodzie. Działa na różne struktury w zależności od płci.
Kobiety – powoduje rozwój jajników, pojawienie pęcherzyków Graafa i ich rozwój, jednak nie wystarcza do jajeczkowania – potrzebny hormon luteinizujący (powoduje pobudzenie przez FSH jajników do wydzielania estrogenów – rozwinięcie wtórnych cech płciowych żeńskich).
Mężczyźni – pobudza procesy prowadzące do powstania plemników, nie działa na wytwarzanie androgenów.
Zwiększona zawartość estrogenów hamuje zwrotnie wydzielanie FSH.
Lutropina – hormon luteinizujący – LH – glikoproteina wrażliwa na temp.
Kobiety – powoduje rozwój tkanki śródmiąższowej jajników, lecz sama nie pobudza wydzielania estrogenów (potrzebna FSH do wydzielanie estrogenów, dojrzewania i pękanie pęcherzyków Graafa, wytwarzania ciałka żółtego i pobudzenia go do wydzielania progesteronu).
Mężczyźni – rozrost komórek śródmiąższowych jąder i pobudza wydzielanie androgenów. Brak wpływu na spermatogenezę.
Progesteron i duże dawki estrogenów hamują wydzielanie LH, a małe dawki estrogenów pobudzają. Ułatwia przemianę cholesterolu w progesteron i aktywuje cyklozę adenylanową w jajnikach.
Dwa ostatnie stosuje się w niewydolności jajników, niedorozwoju płciowym kobiet i w wnętrostwie.
Prolaktyna – pobudza wydzielanie mleka przez wcześniej przygotowany estrogenami i progesteronem gruczoł sutkowy. Nie wpływa u ludzi na ciałko żółte. Stosowana u kobiet w celu zwiększenie laktacji. Otrzymane zwierzęce mają właściwości antygenowe. W niektórych chorobach lub po niektórych lekach znacznie skacze poziom PRL – mlekotok (bez ciąży), nawet u mężczyzn (u 10% po fenotiazynach) (metyldopa, neuroleptyki, TLPD, antykoncepcyjne – antagoniści dopaminy). Wzrost PRL hamuje wydzielanie gonadotropin – zahamowanie miesiączki/impotencja.
W leczeniu mlekotoku stosuje się leki dopaminergiczne – bromokryptyna.
Chinagolid – agonista rec D2 hamująca wydzielanie PRL, stosowana w hiperprolaktynemii. Hamuje laktację.
Somatotropina – hormon wzrostu GH – pobudza wzrost ciała, wpływa anabolicznie na gospodarkę białkową, powoduje hiperglikemię i hiperlipidemię. Wzrost ciała i zwiększenie masy mięśni. Bierze udział w homeostazie metaboliczne białek cukrów i tłuszczów. Odpowiedzialny za gigantyzm i akromegalię.
- pobudza chondrogenezę (pośrednio, pod wpływem GH w wątrobie są syntetyzowane somatomedyny, które pobudzają wbudowanie siarczanów do mukopolisacharydów chrząstek) i osteogenezę w chrząstkach wzrostowych kości.
- zwiększa transport aminokwasów do tkanek i przyspiesza wbudowywanie ich do białek. Zmniejsza zawartość mocznika we krwi, zatrzymuje azot w organizmie.
- zwiększa uwalnianie glukozy z wątroby i jej stęż we krwi. Przedłużone stosowanie skutkuje wzrostem poziomu insuliny. Zmniejsza się tolerancja na węglowodany, więc może nasilać objawy cukrzycy. Pojedyncze wstrzyknięcie może wywołać efekt insulinopodobny – ułatwiający przenikanie glukozy do komórek.
- zwiększa lipolizę i zmniejsza lipogenezę – wzrost FFA.
- nieznaczne zatrzymanie sodu, potasu i fosforanów
- bierze udział w laktacji i spermatogenezie. Zwiększone wydzielanie hamuje bromokryptyna.
Zastosowanie: leczenie karłowatości pochodzenia przysadkowego. Wyniszczenie, odleżyny, rozległe oparzenia, złamania – odnowa tkanek. Otrzymywana z przysadek bydlęcych, dlatego ograniczone stosowanie ze względu na antygenowość. Obecnie otrzymywana ludzka biotechnologicznie – prócz leczenia karłowatości: pobudzenie syntezy białek i kw. nukleinowych, wytwarzanie RBC, zmniejszenie tkanki tłuszczowej, przyspieszenie gojenia.
HORMONY TYLNEGO PŁATA PRZYSADKI:
Wazopresyna i oksytocyna są magazynowane w tylnym płacie w postaci kompleksów z neurofizyną.
Wazopresyna – hormon antydiuretyczny ADH – arginino-wazporesyna: ludzka, wołu. lizyno-wazopresyna – świńska. Działa na gospodarkę wodno-elektrolitową. Hipowolemia i hiperosmolalność prowadzi do pobudzenie osmoreceptorów w podwzgórzu i wydzielanie wazopresyny. Działa ona na kanaliki kręte nerek, wzmaga wchłanianie zwrotne wody i wydalanie NaCl. Jej wydzielanie pobudza również ACh, β-endorfina. Zmniejszenie wydzielania powodują nor epinefryna i etanol. Niedobór lub brak – moczówka prosta (duża diureza, rzadki mocz, polidypsja).
Przyjmuje się że wazopresyna ma specyficzne receptory: V1 – naczyniowy – odpowiedzialny za wnikanie wapnia do komórki i mobilizacja Ca wewnątrzkomórkowego. Uwalniania przedsionkowy peptyd natriuretyczny; V2 – nerkowy – nasilenie aktywności cyklazy adenylanowej
Wazopresyna i oksytocyna mają również działanie neuroprzekaźników. Wazopresyna – korzystnie na pamięć i uczenie się.
Stosowanie pozajelitowe wazopresyny stosuje się w leczeniu moczówki prostej, rzadko w krwawieniach miąższowych (płuc). T0,5 po podaniu dożylnym wynosi kilka minut, a po zaprzestaniu stosowania objawy choroby powracają.
Desmopresyna – analog wazopresyny, silniejszy i dłużej działający antydiuretycznie. Nie wpływa na ciśnienie
Ornipresyna, telipresyna – selektywnie na V1.
HORMONY KORY NADNERCZY: Budowa steroidowa, 3 grupy chemiczne:
- mineralokortykosteroidy – gospodarka wodno-elektrolitowa. Aldosteron, dezoksykortykosteron
- glikokortykosteroidy – metabolizm węglowodanów, białek i tłuszczów; hamują procesy zapalne. Kortyzol, kortyzon, kortykosteron
- kortykosteroidy androgenne – działanie męskich hormonów płciowych. Dehydroepiandrosteron i androstendion
MINERALOKORTYKOSTERIDY:
Działając na kanaliki dalsze zatrzymują wodę i jony chlorkowe i sodowe i zwiększają wydalanie potasu i wodorowęglanów. Odgrywają rolę w utrzymaniu prawidłowego stęż osmotycznego płynu pozakomórkowego i utrzymaniu objętości krwi.
Działania niepożądane: nadmierne zatrzymanie sodu – obrzęki, nadciśnienie. Zmniejszenie zawartości potasu – obniżenie siły mięśni i zmiany w EKG. Należy monitorować bilans elektrolitowy i EKG.
Deoksykorton – domięśniowo w postaci r-rów olejowych. Słabiej zatrzymuje sód niż aldosteron. W leczeniu choroby Addisona i niewydolności przysadkowo-nadnerczowej, głównie ostrej. Niewydolność nadnerczy. Inne zaburzenia wodno-elektrolitowe. Stosowany również w postaci peletek wszczepianych podskórnie.
Aldosteron – najsilniej wpływa na gospodarkę wodno-elektrolitową. Słabe właściwości glikokortykosteroidów. Zwiększa siłę skurczu serca, nie znoszoną przez β-blokery. Odgrywa ważną rolę w regulacji równowagi sodowo-potasowej. Jego działanie ujawnia się po pewnym okresie. Przypuszcza się ze bierze udział w syntezie enzymów wpływających na wchłanianie sodu w kanalikach nerkowych.
Fludrokortyzon – fluorowany octan kortyzolu. Zastępuje w lecznictwie deoksykorton i aldosteron. Silne działanie p/zapalne. Może być podawany doustnie. Ostra niewydolność nadnerczy, choroba Addisona, hipotensja ortostatyczne, zaburzenia elektrolitowe.
GLIKOKORTYKOSTEROIDY:
Działają na specyficzny receptor we wrażliwych komórkach, występujący w cytoplazmie z określonymi białkami.Na skutek połączenia rec. z glikokortykosteroidem następuje uwolnienie tych struktur białkowych i zmiana konformacji receptora. Połączenie rec-ligand wnika do jądra i wpływa na ekspresję genów wrażliwych na glikokortykosteroidy – zmiana ilości i rodzaju syntezowanych białek. Dlatego działanie po kilku h.
- wpływ na gosp. węglowodanową: spadek glukozy we krwi i glikogenu w wątrobie, zmniejszają zużycie glc i ułatwiają glikogenezę z białek.
- przyspieszają katabolizm białka i puryn – wzrost wydalania azotu
- zwiększona lipoliza
- nieznaczne zatrzymanie sodu i wody i wydalanie potasu. Wydalanie wapnia – odwapnienie kości
- p/zapalne – zarówno wczesne jak i późne reakcje. Objawowo. Hamują rozrost tkanki limfoidalnej – spadek ilości krążących limfocytów
- hamują r. nadwrażliwości dopiero w dużych dawkach, zmniejszając wrażliwość na czynniki zapalne, r. antygen-p/ciało nie jest zahamowana.
Łatwo się wchłaniają z p.pok. Zastosowanie głównie jako p/zapalnych: kolagenozy, choroby reumatyczne, toczeń rumieniowy, zapalenie wątroby. Również jako p/uczuleniowe: astma, wysypki. Poza niewydolnością nadnerczy leczenie jest objawowe. Nagłe odstawienie po dłuższym czasie może prowadzić do groźnej niewydolności nadnerczy. W niektórych nowotworach jako immunosupresyjne.
Miejscowo, dożylnie, do jam ciała.
Hydrokortyzon – doustnie, dożylnie (hemiburszt), dostawowo (octan – zawiesina, przedłużone uwalnianie) ostra niewydolność nadnerczy, wstrząs, ciężkie stany astmatyczne, wstrząs anafilaktyczny (hemibursztynian), zmiany skórne uczuleniowe – miejscowo – maść, aerozole.
Kortyzon – słabiej p/zapalnie od hydrokortyzonu
Prednizon – ok. 4x silniej p/zapalnie od hydrokortyzonu i 5x słabiej na gospodarkę wodno-elektrolitową. Bardziej wybiórczo p/zapalnie.
Prednizolon – doustnie, dożylnie (sole Na fosforanu, burszt.), domięśniowo. Podobny do prednizonu. Również zewn., zawiesina dostawowa.
Metyloprednizolon – bardziej wybiórczy p/zapalnie niż na gosp. wod-elektr. Doustnie, domięśniowo, dostawowo, dożylnie, miejscowo
Triamcinolon – bardziej wybiórczo p/zapalnie, nie zatrzymuje sodu.
Deksametazon Betametazon – silny (25x silniej od hydro). doustnie. Sól sodowa fosforanu dożylnie, domięśniowo, miejscowo
Beklometazon – analog betametazonu. P/alergicznie, rozszerza oskrzela, w asmie i skurczach oskrzeli. Wziewnie. Też w kichaniu
Budesonid – astma, nieżyty nosa – p/zapalnie i immunosupresyjnie.
Acetonid fluocinolu – zewn. w uczuleniach, łuszczycy, oparzeniach promieniami itp. Mogą wystąpić obj. ogólne po stos. na dużej powierzchni.
Trimetylooctan flumetazonu – w pediatrii, zewnętrznie
Klobetazol – silny, miejscowo. Łuszczyca, alergie, wypryski
Halometazon Mometazon – miejscowo
Flutikazon, Flunizolid – miejscowo jako aerozol w zapaleniu alergicznym błony śluzowej nosa i astmie
Medryzon – miejscowo w okulistyce Parametazon Prednyliden
Działania niepożądane glikokortykosteroidów:
-zespół Cushinga, złamania kości, ułatwienie rozwoju cukrzycy, napady drgawkowe u chorych na padaczkę, ułatwienie zakażenia, nadciśnienie
- immunosupresja – upośledzenie syntezy p/ciał i zmniejszenie obronnych reakcji komórkowych na zakażenie. Trudności z diagnostyką zakażeń bakteryjnych podczas stosowania.
- niekorzystnie na OUN – bezsenność, zmiany nastroju, obj podobne do schizofrenii i psychoz maniakalno-depresyjnych
- mogą pogarszać przebieg chorób wywołanych wirusami neurotropowymi
- zwiększenie glikemii, cukromocz
- zaburzenia żołądkowo-jelitowe – wrzody (stosować z osłaniającymi)
- hipokaliemia, hipernatremia, osteoporoza, choroby kości
- dłuższe stosowanie hamuje wydzielanie ACTH przez przysadkę – niewydolność nadnerczy po nagłym odstawieniu
- miejscowo - zmiany skórne, wchłanianie stosowanych na dużej powierzchni, ułatwia to stan zapalny skóry.
- miejscowo do oczu – zaostrzenie i wywołanie objawów jaskry, perforacje rogówki.
HORMONY TARCZYCY:
Tyroksyna powstaje w tarczycy z tyroksyny i jonów I-. Jony jodu są aktywnie transportowane do komórek gruczołów, tam są utleniane do jodu atomowego który joduje tyrozynę do dijodotyrozyny. Dwie jej cząsteczki łączą się ze stobą w tyroksynę, związaną z białkiem tyreoglobuliną. Pod wpływem proteaz jest uwalniana i dostaje się do krwi, gdzie krąży związana z białkami krwi. W tkankach jest dejodowana do T3.
Hormony tarczycy (T3, T4) wpływają na wewnątrzkomórkowe receptory jądrowe – modulacja transkrypcji genów i w efekcie syntezy białek.
- zwiększają przemianę podstawową, przyspieszają procesy spalania i zwiększają zużycie tlenu. Podwyższa się temperatura ciała. Po większych dawkach metabolizm może być hamowany
- zwiększają zawartość glukozy i FFA we krwi, obniżają poziom cholesterolu, fosfolipidów i trójglicerydów...
karsic