Husserl---Kryzys_europejskiego_czlowieka.pdf

Edmund Husserl

Kryzys Europejskiego Człowiecze ń stwa

a Filzofia

Chcę podjąć w tym wykładzie próbę obudzenia nowego

zainteresowania tak szeroko dziś dyskutowanym tematem

kryzysu europejskiego przez filozoficzne rozwinięcie histo-

rycznej idei (albo teleologicznego sensu) europejskiego

człowieczeństwa. JeŜeli uda mi się przy tym wykazać istotne

funkcje, jakie w ramach tego sensu winny pełnić filozofia i

wyrosłe z filozofii nauki, kryzys Europy ukaŜe się nam w

nowym świetle.

Zacznijmy od nawiązania do tego, co wszyscy dobrze

znamy, do róŜnicy między naukową medycyną przyrodniczą

a tak zwaną „ludową medycyną naturalną". Podczas gdy ta

ostatnia czerpie swe soki z naiwnej empirii i tradycji, to

źródłem medycyny naukowej jest spoŜykowanie wyników

nauk czysto teoretycznych, nauk o ludzkiej cielesności, a

więc przede wszystkim anatomii i fizjologii. Te z kolei

opierają się na naukach podstawowych wyjaśniających

przyrodę najogólniej, tj. na fizyce i chemii.

Przejdźmy teraz od ludzkiej cielesności do ludzkiej du-

chowości, do tematu tak zwanych nauk humanistycznych.

Interesują się one w sposób teoretyczny wyłącznie człowie-

kiem jako osobą, jego osobowym Ŝyciem i działalnością, a

korelatywnie - wytworami tej działalności. O Ŝyciu oso-

bowym mówimy wtedy, gdy Ja i My wspólnie Ŝyj ą ^hory-

zoncie wspólnoty. Są to wspólnoty o rozmaitych, prostych

lub bardziej złoŜonych postaciach, jak rodzina, naród,

wspólnota ponadnarodowa. Słowo „Ŝycie" nie ma tu zna-

czenia fizjologicznego, lecz oznacza Ŝycie kierujące się ku

celom, dokonujące pracy w sferze ducha; jest to Ŝycie w

Edmund Husserl

Kryzys europejskiego czlowiecze ń stwa...

najszerszym sensie kulturotwórcze w jedności danej dzie-

jowości. Wszystko to jest tematem róŜnorodnych nauk

humanistycznych. Rzecz jasna, róŜnica między pręŜnym

rozwojem a uwiądem albo - moŜna i tak powiedzieć -

między zdrowiem a chorobą, zachodzi równieŜ w odniesieniu

do wspólnot, ludów, państw. Nie powinno zatem dziwić

pytanie: dlaczego tutaj nigdy nie wykształciła się odpowiednia

medycyna naukowa, medycyna narodów i wspólnot

ponadnarodowych? Narody europejskie są chore, sama

Europa, powiada się, przeŜywa kryzys. Bynajmniej nie

brak tu znachorów. Wręcz zalewają nas strumieniem na-

iwnych i nłedowarzonych propozycji reform. Ale dlaczego te

tak wspaniale rozwinięte nauki humanistyczne odmawiają

tu tej słuŜby, którą nauki przyrodnicze w swej sferze pełnią

w sposób wzorowy?

Kto zna ducha nowoczesnych nauk, nie będzie miał

kłopotu z odpowiedzią. Wielkość nauk przyrodniczych polega

na tym, Ŝe nie poprzestają na naocznej empirii, wszelki

bowiem opis przyrody ma być dla nich jedynie wstępnym

krokiem do ścisłego, a ostatecznie fizykalno-chemicznego

wyjaśnienia. Powiada się: nauki „tylko opisujące" wiąŜą nas ze

skończonością otaczającego nas świata. Ścisłe matematyczne

przyrodoznawstwo natomiast, dzięki swej metodzie,

obejmuje nieskończoności - wraz z tym, co w nich jest

rzeczywiste i realnie moŜliwe. To, co dane naocznie, jest

dlań jedynie subiektywnie zrelatywizowa-nym zjawiskiem i

chce ono w systematycznej aproksymacji badać

bezwarunkowo ogólne prawa i elementy ponadsu-

biektywnej („obiektywnej") przyrody. Wszelkie wstępnie

dane naocznie konkrety - obojętne, czy są to ludzie, czy

zwierzęta, czy teŜ ciała niebieskie - chce wyjaśniać na

podstawie tego, co istnieje ostatecznie, a mianowicie indu-

kując z wszystkich faktycznie danych zjawisk przyszłe mo-

Ŝliwości i prawdopodobieństwa w takim zakresie i z taką

dokładnością, jakie przekraczają wszelką związaną z nao-

cznością empirię. Następstwem konsekwentnego wy-

kształcenia nauk ścisłych w czasach nowoŜytnych była pra-

wdziwa rewolucja w technicznym opanowaniu przyrody.

Całkiem inna, niestety, (w myśl tego zrozumiałego juŜ dla

nas ujęcia) jest sytuacja metodyczna w naukach huma-

nistycznych - i to z powodów naleŜących do istoty rzeczy.

Ludzka duchowość ma przecieŜ swą podstawę w ludzkiej

physis, wszelkie jednostkowe Ŝycie psychiczne ufundo-

wane jest na fizycznej cielesności - a zatem takŜe kaŜda

wspólnota ufundowana jest na fizycznych ciałach ludzi bę-

dących jej członkami. Gdyby więc w odniesieniu do feno-

menów humanistyki miało być moŜliwe rzeczywiście ścisłe

wyjaśnianie, a co za tym idzie, podobnie dalekosięŜna

praktyka naukowa jak w sferze przyrody, to humaniści

musieliby zajmować się nie tylko duchem jako takim, ale

równieŜ cofać się do jego fizycznych podstaw i korzystać w

swych wyjaśnieniach z pośrednictwa ścisłej fizyki i chemii.

To jednak juŜ w odniesieniu do pojedynczego człowieka, nie

mówiąc o wielkich wspólnotach historycznych, rozbija się (i

nie widać tu nadziei na Ŝadną zmianę) o skomplikowany

charakter niezbędnych ścisłych badań psychofizycznych.

Gdyby świat był budowlą o dwóch, by tak rzec,

równouprawnionych sferach realności, przyrody i ducha, i

Ŝadna z nich nie byłaby ani metodycznie, ani rzeczowo

uprzywilejowana, wówczas sytuacja byłaby zupełnie inna.

Ale jedynie przyrodę moŜna traktować jako zamknięty

świat dla siebie, jedynie przyrodoznawstwo moŜe z niezło-

mną konsekwencją abstrahować od wszystkiego, co du-

chowe i badać przyrodę tylko jako przyrodę. Taka konse-

kwentna abstrakcja, przeprowadzona vice versa po drugiej

stronie, nie prowadzi wcale humanisty, zainteresowanego

wyłącznie sprawami ducha, do zamkniętego w sobie, okre-

ślonego jedynie przez związki czysto duchowe „świata",

który mógłby być tematem czystej i uniwersalnej humani-

styki jako paraleli czystego przyrodoznawstwa. Ducho-

Edmund Husserl

Kryzys europejskiego człowiecze ń stwa...

wość animalna, duchowość ludzkich i zwierzęcych „dusz",

do której odsyła wszelka inna duchowość, ufundowana jest

w kaŜdym przypadku przyczynowo w ciałach fizycznych.

Dlatego teŜ jest zrozumiałe, Ŝe humanista, zainteresowany

wyłącznie sprawami ducha jako takimi, nie wychodzi poza

opisy, poza historię ducha, i pozostaje całkowicie związany z

naocznymi skończonościami. Widać to na kaŜdym

przykładzie. Historyk np. nie moŜe zajmować się antyczną

Grecją, nie uwzględniając jej geografii fizycznej, nie moŜe

badać starogreckiej architektury, pomijając stronę fizyczną

budowli itd. Wydaje się to zupełnie jasne.

Ale czy cały manifestujący się w tym wywodzie sposób

myślenia nie opiera się na fatalnych przesądach i czy sam

przez swe oddziaływanie nie ponosi współodpowiedzialności

za chorobę Europy? Rzeczywiście, jestem o tym prze-

konany, a zarazem mam nadzieję wykazać, Ŝe tu równieŜ

leŜy istotne źródło owej pozornej oczywistości, z jaką

współczesny naukowiec przeczy moŜliwości zbudowania

podstaw ogólnej, samodzielnej i nie odwołującej się do

innych dziedzin nauki o duchu, i nawet nie próbuje wdawać

się na ten temat w dyskusję.

Ze względu na nasz problem Europy musimy zająć się

tymi sprawami nieco bliŜej i obnaŜyć korzenie powyŜszej, na

pierwszy rzut oka tak jasnej argumentacji. Z pewnością

historyk, badacz kultury, badacz kaŜdej sfery ducha, wśród

swych fenomenów znajduje równieŜ fizyczną przyrodę, w

naszym przykładzie przyrodę antycznej Grecji. Ale ta

przyroda nie jest przyrodą w sensie nauk przyrodniczych,

lecz tym, co staroŜytni Grecy uwaŜali za przyrodę, tym, co

jako otaczający ich świat stanowiło ich naturalną rzeczy-

wistość. Mówiąc pełniej: historyczny świat otaczający Gre-

ków nie jest światem obiektywnym w naszym sensie, lecz

ich „przedstawieniem świata", tj. ogółem tego, co subiek-

tywnie dla nich istniało, wraz ze wszystkim, co uznawali za

rzeczywiste, łącznie z bogami, demonami itp.

„Świat otaczający" jest pojęciem naleŜącym wyłącznie do

sfery duchowej. Fakt, Ŝe zawsze Ŝyjemy w jakimś ota-

czającym nas świecie, do którego odnoszą się wszelkie

nasze troski i poczynania, jest faktem czysto duchowym.

Ten otaczający nas świat jest naszym tworem duchowym,

powstałym w naszym historycznym Ŝyciu. JeŜeli ktoś

przeto za temat swych badań bierze ducha jako takiego, to

nie ma tu Ŝadnych powodów, które nakazywałyby mu

odwoływać się do wyjaśnień innych niŜ czysto duchowe. I

tak jest wszędzie, albowiem: niedorzecznością jest upa-

trywanie w przyrodzie czegoś z istoty swej obcego duchowi,

podobnie jak niedorzeczna jest wynikająca z tego chęć

podbudowania humanistyki przyrodoznawstwem w celu jej

rzekomego uściślenia.

Całkiem zapomina się równieŜ, Ŝe przyrodoznawstwo

(jak wszelka nauka w ogóle) jest nazwą pewnych osiągnięć

duchowych, mianowicie osiągnięć współpracujących ze

sobą przyrodników; jako takie naleŜą one, na równi z

innymi wydarzemiami duchowymi, do kręgu tego, co naleŜy

wyjaśnić humanistycznie. CzyŜ nie byłoby znów nie-

dorzecznością i błędnym kołem, gdyby ktoś chciał wyjaśniać

przyrodniczo to historyczne wydarzenie noszące nazwę

„przyrodoznawstwo", wyjaśniać odwołując się do

przyrodoznawstwa i jego praw przyrody, które same, jako

osiągnięcie duchowe, stanowią tu przecieŜ problem?

Humaniści zaślepieni naturalizmem (zwalczanym

wprawdzie, ale tylko werbalnie) w ogóle zrezygnowali z

samego postawienia problemu czystej i uniwersalnej hu-

manistyki, nauki o istocie ducha jako takiego, nauki, która

śledziłaby bezwarunkowo ogólne prawa i elementy ducho-

wości, w celu uzyskania wyjaśnień naukowych w sensie

absolutnie definitywnym.

Dotychczasowe filozoficzne rozwaŜania dotyczące ducha

prowadzą nas do nastawienia, które pozwala prawidłowo

uchwycić nasz temat duchowej Europy jako pro-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: