STANISŁAW LITAK
Historia Wychowania Tom I
DO
WIELKIEJ
REWOLUCJI FRANCUSKIEJ
WYDAWNICTWO WAM WSF-P "IGNATIANUM"
KRAKÓW " 2004
Recenzenci
Prof. dr hab. Andrzej Banach Ks. Prof. dr Ludwik Piechnik S J
(c) Wydawnictwo WAM, 2004 1 Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna "Ignatianum", 2004
Redakcja naukowa
Ks. prof. dr hab. Ludwik Grzebień SJ Redakcja techniczna
Anna Piecuch Skład i opracowanie komputerowe
Jacek Zaryczny
Projekt okładki i stron tytułowych
Leszek Sławiński - PHOTO DESIGN
Ilustracje ze zbiorów Biblioteki Naukowej Księży Jezuitów w Krakowie
ISBN 83-7318-398-1 (WAM) ISBN 83-88209-91-1 (Ignatianum)
WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26; 31-501 Kraków tel. (012) 629 32 00; fax 429 50 03 e-mail: wam@wydawnictwowam.pl
DZIAŁ HANDLOWY tel. (012) 62 93 254; 62 93 255; 62 93 256; 423 75 00
fax (012) 430 32 10 e-mail: handel@wydawnictwowam.pl
Zapraszamy do naszej
KSIĘGARNI INTERNETOWEJ
http:7AVydawnictwoWam.pl
Druk: Wydawnictwo WAM, ul. Kopernika 26, 31-501 Kraków
Spis treści
Wprowadzenie 9
I. Najstarsze cywilizacje .- J^-
II. Starożytna Grecja 21
1. Wspólne cechy wychowania greckiego 21
2. Sparta. Wychowanie wojskowe 23
3. Ateny. Wychowanie obywatelskie 25
4. Sofiści ' 27
5. Sokrates 28
6. Platon 29
7. Isokrates 31
8. Arystoteles 32
III. Hellenizm 33
1. Charakterystyka i ramy czasowe 33
2.Wielkie ośrodki kultury hellenistycznej.
Nowy model wychowania i szkolnictwa 34
IV. Rzym 37
1. Ogólna charakterystyka 37
2. Wychowanie rodzinne i wpływy greckie 37
3. Organizacja szkół 39
4. Rzymska myśl pedagogiczna okresu republiki
i cesarstwa 40
a) Seneka Młodszy 40
b) Marek Fabiusz Kwintylian 41
c) Plutarch z Cheronei 42
V. Wychowanie i szkolnictwo pierwszych wieków
chrześcijaństwa 43
1. Trudne początki i umacnianie się chrześcijaństwa 43
2. Chrześcijański ideał wychowawczy 44
3. Rola Ojców i pierwszych Doktorów Kościoła 45
4. Rozwój szkolnictwa w Cesarstwie Bizantyńskim 48
6
VI. Średniowiecze 51
1. Pojecie średniowiecza 51
2. Między antykiem a średniowieczem 52
a) Boecjusz 52
b) Kasjodor 53
c) Izydor z Sewilli 53
d) Druidzi . .. , 54
e) Benedyktyni ś *.. 54
3. Reformy oświatowe Karola Wielkiego
Renesans karoliński 56
4. Odrodzenie XII wieku. Początki scholastyki 57
5. Rozwój szkół zakonnych ?<.% 59
6. Szkoły katedralne, kolegiackie i parafialne 60
7. Wychowanie i rozwój szkolnictwa w Polsce 61
8. Powstanie i rozwój uniwersytetów.
Złoty wiek kultury szkolnej 63
9. Rozwój szkolnictwa żydowskiego w diasporze ' 71
10. Metody wychowania, program i dydaktyka
średniowieczna 71
VII. Edukacja pozaszkolna 75
1. Wychowanie stanowe 75
2. Wychowanie religijno-wyznaniowe 78
VIII. Wychowanie i szkolnictwo w okresie Odrodzenia
i Humanizmu 83
1. Co to jest Odrodzenie i Humanizm? 83
2. Italia. Początki humanistycznej myśli pedagogicznej.
Szkoły dworskie 85
3. Niderlandzka myśl pedagogiczna.
Szkoły Braci Wspólnego Życia 89
4. Odmienność angielskiej myśli pedagogicznej 93
5. College de France. Humanistyczna myśl pedagogiczna
we Francji 96
6. Humanizm a polskie szkolnictwo.
Polscy pisarze pedagogiczni epoki Odrodzenia 99
I.. Reformacja 111
1. Reformacja jako ruch religijny i społeczny. :
Powstanie nowego szkolnictwa 111
2. Marcin Luter i jego stosunek do szkół 113
3. "Praeceptor Germaniae". Reformy szkolne
Filipa Melanchtona 114
4. Gimnazjum Jana Sturma 116
5. Jan Kalwin twórcą szkolnictwa kalwińskiego 118
6. Szkolnictwo protestanckie w Polsce 120
X. Wychowanie i szkolnictwo katolickie
w okresie potrydenckim 129
1. Nowe prądy w Kościele w czasach reform
i kontrreformacji 129
2. Nowego typu szkolnictwo zakonne 130
a) Szkolnictwo jezuickie 130
b) Szkolnictwo oratorianskie i pijarskie 135
c) Szkolnictwo innych zakonów 137
3. Szkolnictwo parafialne 138
4. Szkolnictwo teologiczne 139
5. Edukacja dziewcząt 141
XI. Rozwój Szkolnictwa potrydenckiego w Rzeczypospolitej 143
1. Uniwersytety i ich kolonie 143
2. Wielki rozwój kolegiów zakonnych 145
3. Apogeum i upadek szkolnictwa parafialnego
w XVII-XVIII w. 149
4. Studia zakonne i seminaria duchowne 151
5. Edukacja dziewcząt w Rzeczypospolitej 153
XII. Rozwój szkolnictwa na Rusi do II połowy XVII w. 155
XIII. Rozwój nauki i myśli pedagogicznej
w dobie realizmu XVII w. 159
1. Warunki polityczne. Przewrót w nauce i filozofii 159
2. Zmiany w pedagogice epoki realizmu. Bacon,
Kartezjusz 161
3. Wolfgang Ratkę 162
4. Utopiści. Tomasz Campanella i Jan Walenty Andrea 163
5. Największy pedagog XVII w. Jan Amos Komeński 165
6. Janseniści 1"7Ł
7. Pedagogika rewolucji angielskiej 173
8. Początki szkolnictwa wojskowego 176
XIV. Oświecenie. Wiek pedagogiczny 179
1. Co to jest Oświecenie? 179
2. Anglia. John Locke. Wychowanie gentlemana 181
3. Francja. Claude Fleury. Użyteczność wychowania 182
4. Fenelon. Problem wychowania dziewczą 184
8
5. Markiza Francoise d'Aubigne de Maitenon 185
6. Wychowanie naturalne. Jean Jacąue Rousseau 186
7. Oświata dla ludu 191
8. Szkolnictwo żydowskie 197
XV. Idea szkoły nowoczesnej, świeckiej i ludowej 201
1. Kasata jezuitów. Sekularyzacja szkolnictwa 201
2. Reformy szkolne w Portugalii i Francji 202
3. Kryzys i reformy uniwersytetów 204
XVI. Wielkie reformy szkolne w Rzeczypospolitej 207
1. Reforma Stanisława Konarskiego 207
2. Reforma szkół jezuickich 208
3. Powstanie szkoły rycerskiej w Warszawie 210
4. Komisja Edukacji Narodowej. Początki nowoczesnego
szkolnictwa w Rzeczypospolitej 211
XVII. Reformy szkolne w Rosji 219
1. Reformy Piotra Wielkiego 219
2. Rozwój nauki i szkolnictwa w Rosji w okresie
'.-, Oświecenia 221
XVIII. Myśl pedagogiczna wielkiej rewolucji francuskiej 223
1. Ogólne przesłanki 223
2. Projekty nowoczesnego szkolnictwa 224
a) Karol Maurycy Talleyrand 224
b) Antoni Michał Condorcet 224
c) Ludwik Michał Le Pelletier 225
3. "Ojciec szkoły ludowej", Jan Henryk Pestalozzi 226
Bibliografia (Wybór) 231
Indeks osób 235
Indeks miejsc geograficznych 241
Wprowadzenie
Od dłuższego czasu odczuwa się w Polsce brak syntetycznego opracowania dziejów wychowania. Powstały w dwudziestych i na początku trzydziestych lat XX wieku podręcznik Stanisława Kota, jakkolwiek wznowiony w 1994 roku, jest już jednak całkowicie przestarzały. Natomiast syntezy historii wychowania wydane w czasach PRL od początku budziły różnorodne zastrzeżenia. Ponadto wyraźnie były pisane na zamówienie ideologiczne, upraszczając, a w niektórych przypadkach nawet wypaczając rzeczywistość historyczną. Inne bowiem w tym czasie "zniewolenia", ze względu na cenzurę, ukazać się nie mogły. Krótkie zaś ujęcia historii wychowania, opublikowane w Polsce w ostatnich kilkunastu latach mają raczej charakter doraźnych skryptów. Tymczasem tak w Polsce, jak i za granicą zaznaczył się wyraźny postęp w dziedzinie monograficznych studiów z historii wychowania. W niektórych krajach zachodnich powstały także nowoczesne monumentalne syntezy tej dziedziny wiedzy.
Prezentowane tu ujęcie ma jednak swoje ograniczenia. Bazuje na wykładach, jakie autor prowadził przez ponad dwadzieścia lat w Instytucie Historii i w Instytucie Pedagogiki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Inny jest jednak język "mówiony", a inny "pisany". Dlatego tekst w wielu miejscach odbiega od wykładu. Z wykładami związana jest tylko ogólna jego koncepcja. Wiele kwestii należało bowiem przedstawić szerzej, a z niektórych trzeba było zrezygnować. Jest to wybór różnych zagadnień i, jak każdy wybór, jest subiektywny, może budzić wiele wątpliwości. Dyskusja powinna tu jeszcze nie jedno zmienić i uściślić.
Przez historię wychowania w niniejszym ujęciu rozumiemy w pierwszym rzędzie dzieje myśli pedagogicznej oraz dzieje różnych form wychowania i kształcenia, jak też historię instytucji do tego powołanych. Przede wszystkim jednak zajmiemy się dziejami wychowania i kształcenia szkolnego, a tylko niektórymi aspektami edukacji pozaszkolnej. Edukację, czyli wychowanie i kształcenie rozumiemy jako zapoznawanie młodego pokolenia z wartościami i technikami charakterystycznymi dla danej cywilizacji i epoki. Historia wychowania jest niewątpliwie częścią historii kultury. Jej
10
przedstawienie wymaga więc uwzględnienia szerszego kontekstu dziejów kultury danego okresu.
Praca ogranicza się w zasadzie do Europy, stanowiącej wyodrębnioną całość cywilizacyjną i zmierzającej obecnie do jedności politycznej, a jej zakres chronologiczny obejmuje czasy od starożytności aż do wielkiej rewolucji francuskiej, czyli do wykształcenia się nowoczesnego szkolnictwa, oraz w dużym stopniu także wychowania, w ramach struktur państwowych.
Niniejsze ujęcie jest nieco szersze niż przewiduje aktualny program uniwersytecki. Jego zakres treściowy bardziej jest zgodny z założeniami Uczelni autora. Sądzimy, że program historii wychowania powinien być rozszerzony, bowiem wielu problemów pedagogiki współczesnej jako nauki najbardziej humanistycznej, bo dotyczącej formowania człowieka, jest głęboko zakorzenionych w przeszłości, i nie można ich do końca zrozumieć bez należytego poznania kontekstu historycznego, w szczególności zaś kontekstu dziejów filozofii i teologii różnych religii i wyznań, czyli tych gałęzi nauk, które leżały u podstaw prawie każdej myśli pedagogicznej interesującego nas okresu.
STAROYTNOŚĆ
L Najstarsze cywilizacje
Najstarsze cywilizacje
Egipt
Urzędnik państwowy
Szkoły kapłańskie
Aleksandria
Problem wychowania został świadomie postawiony dopiero na pewnym etapie rozwoju ludzkości. W dziejach świata było wiele różnych cywilizacji. Do najstarszych należały cywilizacje Dalekiego i Bliskiego Wschodu, czyli Chin, Indii i innych krajów Azji oraz starożytnego Egiptu w północnej Afryce. Bardzo stare były amerykańskie cywilizacje przedkolumbijskie, odkryte przez Europejczyków w końcu XV wieku. Niektóre z nich nie miały pisanej historii aż (30 czasów nowożytnych, ale każda dysponowała własnym sjste-mem edukacyjnym.
W niniejszym wykładzie ograniczymy się do starożytnego Egiptu i Bliskiego Wschodu, czyli do kręgu, z którego wywodzi się cywilizacja europejska, oraz do samej Europy.
Początki państwowości egipskiej sięgają wedle niektórych uczonych ok. 5500 roku przed Chrystusem. Są też historycy, którzy początki Egiptu przesuwają na znacznie wcześniejszy okres. Ale najstarsze egipskie pismo hieroglificzne powstało ok. 3000 roku przed Chrystusem. Kultura starożytnego Egiptu zwanego Darem Nilu stała na stosunkowo wysokim poziomie. Już w trzecim tysiącleciu przed Chrystusem uczono chłopców w Egipcie w specjalnych szkołach pisarskich sztuki posługiwania się różnego rodzaju pismem. Stanowisko pisarza, czyli urzędnika, należało do ważnych stanowisk państwowych. Cenione było wykształcenie, pozwalające na polepszenie warunków życia, uzależnionych od umiejętności wykorzystania wylewów Nilu. W Egipcie, tak jak i w innych społeczeństwach starożytnych, otwierało ono dostęp nawet do najwyższych urzędów, stwarzając tym samym przesłanki powstania uprzywilejowanej, wyższej warstwy społecznej. Najbardziej wykształceni byli kapłani. Oni też organizowali przy świątyniach szkoły kapłańskie, w których nauczano teologii, astronomii, architektury i matematyki. Uczący się chłopcy poddawani byli surowej dyscyplinie. Sztuki wojennej nauczano w szkołach wojskowych. Wielki rozwój nauki w Egipcie nastąpił w epoce hellenistycznej w IV wieku przed Chrystusem, pod panowaniem Ptolomeuszów. Ośrodkiem kultury hellenistycznej stało się tzw. Muzeum w stolicy Egiptu Aleksandrii, założonej w latach 332-331 przez Aleksandra Wielkiego.
15
I. Najstarsze cywilizacje
Sumerowie
Hammurabi
Wśród ludów Bliskiego Wschodu, czyli nad rzekami Tygrysem i Eufratem pismo i różne gałęzie nauk rozwinęły się również bardzo wcześnie. W państwach miastach Sumerów pismo obrazko-we pojawiło się już w IV tysiącleciu przed Chrystusem. Sumerowie przekształcili je w pismo klinowe. W połowie III tysiąclecia spisywano już u Sumerów różne zarządzenia administracyjne. Powstają dzieła literackie i naukowe. Podobnie, jak w Egipcie, wylewy Tygrysu i Eufratu wymuszały u Sumerów rozwój nauk technicznych, umożliwiających opanowanie i wykorzystanie żywiołu wodnego. Rozbudowa administracji wymagała wyspecjalizowanych pisarzy, którzy także u Sumerów zajmowali ważne miejsce w społeczeństwie. Przygotowywano ich w szkołach, w których, oprócz sztuki pisania i czytania, nauczano matematyki i geometrii, geografii i biologii.
W II wieku trzeciego tysiąclecia przed Chrystusem Sumerowie zostali podbici przez semickich Babilończyków, którzy stworzyli scentralizowane królestwo Babilonii ze stolicą w Babilonie (Babel) nad Eufratem. Nie zniszczyli oni kultury Sumerów, lecz ją wchłonęli. Król państwa starobabilońskiego Hammurabi (1792-1750) przeprowadził kodyfikację prawa i wydał zbiór przepisów prawnych, tzw. Kodeks Hammurabiego, mający duże znaczenie wychowawcze. Za panowania Hammurabiego miał miejsce wszechstronny rozwój Babilonii. W końcu XVII wieku przed Chrystusem Nabuchodono-
17
zor II podbił Palestynę i uprowadził część ludności żydowskiej do Babilonia Babilonii.
Babilończycy podnieśli jeszcze poziom nauk technicznych w celu lepszego wykorzystania wylewów Tygrysu i Eufratu. Budowali kanały i zapory wodne. Mieli wybitne osiągnięcia w dziedzinie matematyki, astronomii i medycyny. Posługiwali się pismem arameńskim wywodzącym się z fenickiego. Znane są, pochodzące z III tysiąclecia przed Chrystusem, wielkie biblioteki babilońskie. W Babilonii był rozwinięty system szkolny, od szkolnictwa elementarnego do wyższego. Szkoły prowadzili kapłani. Zdarzało się, że przyjmowano do nich także dziewczęta. Nauczano czytania i pisania, matematyki i astronomii oraz geografii, historii, prawa i medycyny. Szkoły kształciły m.in. kapłanów, pisarzy i lekarzy. Nauka w nich ściśle była związana z religią. Państwo babilońskie przestało istnieć w 539 roku przed Chrystusem. Kolejni zdobywcy ulegali jego kulturze, której elementy przejęli Grecy, a za ich pośrednictwem Rzym i cała Europa.
Asyria
Rozwijająca się w związku z kulturą Babilonii także semic-ka kultura asyryjska w północno-wschodniej Mezopotamii uległa zniszczeniu na skutek zburzenia w 612 roku przed Chrystusem, Niniwy przez Medów i Babilończyków oraz ostatecznego upadku państwa asyryjskiego w 605 roku. Jej dziedzictwo kulturowe wchłonęło państwo Babilońskie.
Dużą rolę w historii kultury europejskiej odegrała Feni- Fenicja cja. W starożytności była to kraina położona na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, u podnóża gór Libanu. Zamieszkiwali ją od początku III tysiąclecia semiccy Fenicjanie, którzy byli założycielami wysoko rozwiniętych i handlowych miast-państw rządzonych przez królów, jak: Akko, Tyr, Sydon, Gubią (Byblos), Ugarit. Z czasem skolonizowali oni północne wybrzeże Afryki, południowe wybrzeże półwyspu Pirenejskiego oraz wiele wysp na morzu Śródziemnym. Z racji swego położenia między Mezopotamią a Egiptem, Fenicja często była obiektem obcych najazdów. Od 64 roku przed Chrystusem stała się częścią rzymskiej prowincji Syrii.
Pismo alfabetyczne
Największym osiągnięciem Fenicjan było wynalezienie w drugim tysiącleciu przed Chrystusem spółgłoskowego pisma alfabetycznego, mającego ogromne znaczenie cywilizacyjne. ...
var