1.     Przedmiot i zadania logopedii.

Pomoce naukowe i środki dydaktyczne w pracy logopedycznej.

Dokumentacja logopedyczna.

Logopedia to nauka o kształtowaniu prawidłowej mowy i usuwaniu jej wad oraz nauczaniu mowy w wypadku jej braku lub utraty.

Zadania logopedii

1.     Kształtowanie prawidłowej mowy w przedszkolu i w szkole, dbanie o jej prawidłowy i jak najlepszy rozwój fonetyczny, leksykalny i gramatyczny. Doskonalenie mowy już ukształtowanej.

2.     Usuwanie wad wymowy

-         nauczanie mowy(mówienia i rozumienia) w przypadku jej braku lub utraty.

-         Usuwanie zaburzeń głosu

-         Usuwanie trudności w czytaniu i pisaniu.

Zadania wymienione w punkcie 1 zaliczane są do logopedii ogólnej (normalnej)- dotyczą ogółu dzieci w przedszkolach i szkołach- ćwiczenia doskonalące rozwijającą się mowę są jednakowe dla całej grupy( dostosowane do wieku)

Logopedia specjalna – zajmuje się odchyleniami od normy w zakresie mówienia i rozumienia mowy, tzn. usuwanie wad wymowy itp. Punkt 2. Stosowane ćwiczenia są różne w zależności do rodzaju wady, stopnia jej nasilania i od ogólnych możliwości psychofizycznych dziecka. Prowadzone są w szkołach lub specjalnych ośrodkach indywidualnie lub grupowo przez logopedów.

Gabinet logopedyczny

a.      lustro takiej wielkości, aby były w nim widoczne duże twarze

b.     szpatułki, sondy do ustawiania narządów mowy

c.      wata, spirytus, sterylizator

d.     magnetofon do nagrywania mowy ucznia, w celu kontrolowania jego postępów i do odsłuchiwania różnych tekstów, służących do badania słuchu.

e.      Dwa komplety instrumentów perkusyjnych (bębenki, cymbałki)

f.       pomoce do ćwiczeń oddechowych- baloniki, wiatraki, świece

g.     pomoce do nauczania słownictwa, gramatyki i wymowy, a także ułatwiające nawiązanie kontaktu z dzieckiem:

·        komplety rysunków, obrazy, historyjki obrazkowe, układanki, gry, loteryjki, tablica magnetyczna, flanelowa.

Dokumentacja logopedyczna

Diagnoza

Warunkiem prawidłowego przebiegu korekcji jest właściwa diagnoza od ustalenia której rozpoczynamy pracę z dzieckiem. Badania prowadzone z dzieckiem powinny dostarczyć logopedzie informacji dotyczących:

a.      stanu ogólnej motoryki dziecka ze szczególnym uwzględnieniem motoryki narządów artykulacyjnych

b.     stanu słuchu fonetyczno- fonematycznego, który w korelacji wad artykulacyjnych posiada istotne znaczenie

c.      aktualnego stanu mowy dziecka (dźwięki artykułowane, budowanie tekstu, mówienie- nadawanie, zdolności rozumienia- odbioru)

Badanie te pozwalają logopedzie ustalić rodzaj dominującej wady, czy zespołu wad. Pozwalają także na ustalenie przyczyn występujących u dziecka zaburzeń mowy.

d.     Wywiad środowiskowy- powinien dostarczyć informacji o rozwoju psychofizycznym dziecka ( o przebytych chorobach, zaburzeniach i wadach rozwojowych mogących mieć wpływ na powstanie zaburzeń mowy, oraz o rozwoju mowy dziecka od urodzenia)

e.      Lista osób zakwalifikowanych do ćwiczeń logopedycznych

f.       Ramowy plan pracy logoterapeutycznej

g.     Karty mowy (diagnostyczne) do których notuje się wyniki badań oraz rodzaje ćwiczeń.

h.     Dzienniczek lub zeszyt prowadzony przez każde dziecko, w którym logopeda notuje ćwiczenia zalecane do utrwalenia w domu- co jest ważnym ogniwem współpracy z rodzicami dziennik zajęć

i.       Taśmoteka- ważna dla kontroli postępów dziecka , nagrania stanowią wartość dokumentu

1.     Karta logopedyczna

2.     Ankieta- wywiad

3.     Karta diagnostyczna

4.     Karta badania motoryki artykulacyjnej

5.     Układanka do karty logopedycznej przeznaczona do dzieci dyslalicznych

6.     układanka do karty logopedycznej dla dzieci z wadą słuchu.

7.     teksty do pisania ze słuchu i badania technik czytania

8.     karta wymowy

Pomoce do zajęć:

·        lusterko indywidualne z podpórką

·        lusterko laryngologiczne, dentystyczne

·        szpatułki

Pomoce do ćwiczeń oddechowych

·        wanienki plastykowe

·        2 piłki różnej wielkości

·        2 piłki lekarskie

·        harmonijki ustne, trąbki, piszczałki

·        balony i nadmuchiwane zwierzątka

·        automaty do puszczania baniek mydlanych

·        świeczki, znicze, pióra

·        krążki

·        piłeczki ping- pongowe

·        ścinki folii

2. Mowa- jej składniki i mechanizmy. Wskaż różnice między mową a językiem.

Mówienie jako nadawanie i odbiór jako rozumienie uwarunkowane są pracą mózgu, narządów mownych, oddechowych, fonacyjnych, artykulacyjnych, narządu słuchu.

Mowa jest dźwiękowym porozumiewaniem się ludzi.

Wyodrębniamy:

o       Czynność nadawania mowy

o       Czynność odbioru mowy

o       Wytwór rozumienia i mówienia- test

Ze stanowiska społecznego „mowa” jest aktem w procesie słownego porozumiewania się, w którym uczestniczą jednocześnie co najmniej 2 osoby ( nadawca i odbiorca)

Warunki porozumiewania się osób:

o       Znajomość tego samego języka( kodu)

o       Umiejętność mowy

o       Odczuwanie potrzeby podjęcia takiej czynności

o       Zainteresowanie podjęciem tematu

o       Centralny i obwodowy układ nerwowy

o       Prawidłowo funkcjonujące narządy mowy

Definicja mowy  w ujęciu indywidualnym podaje, że jest to budowa i odbiór wypowiedzi( tekstu) na podstawie języka.

Istotne dla procesu mowy składniki:

Ø     Mówienie

Mówienie- czynność wykonywana przez człowieka, w wyniku, której powstaje wypowiedź ( tekst słowny)

Cebracja- myślenie dla mowy. Polega na organizowaniu w obszarach myślowych, mózgu człowiekowi informacji – myślowej konstrukcji wypowiedzi, która może przybierać formę:

·        zwerbalizowaną- komunikatywną

·        myślową- a komunikatywną

·        uzewnętrznioną konkretnym  działaniem- operacyjną

Ø     Wypowiedź(tekst)

Wypowiedź to wytwór indywidualny posiadający subst, foniczną zbudowaną z dwu płaszczyzn:

·        niepodzielnej suprasegmentalnej ( melodia, akcent, rytm)

·        segmentalnej ( głoski)

Odpowiedni układ głosek umożliwia budowanie sylab i wyrazów.  W procesie mówienia informacji przekazywana jest kanałem artykulacyjno- słuchowym, a w procesie pisania kanałem ruchowo- optycznym.  W efekcie sygnalizacji są palcami, dźwiękiem, światłem, powstaje tekst sygnalizacyjny.

Ø     Rozumienie

Rozumienie odbiór wypowiedzi. Jest on możliwy, gdy słuchacz( rozmówca) usłyszy nasza wypowiedź: uświadomi sobie, co ona znaczy, jakie zawiera informacje. To uświadomienie oparte jest na podstawowych procesach myślowych: analizie i syntezie słuchowej

Ø     Język

Jest wytworem społecz., jest systemem dwuklasoweym, na który składają cię

·        stanowiące jedną klasę: symbole samodzielne( wyrazy i związki frazeologiczne): niesamodzielne( prozodemy, fonemy, monofonemy)

·        stanowiący drugą klasę układ zasad i reguł gram.

Język jest zespołem znaków- KODEM- , którym posługuje się dana społeczność.

3. Aparat oddechowy, fonacyjny, artykulacyjne – budowa i funkcjonowanie. Jakie zaburzenia mowy powstają na tle wad zgryzu? Podaj przykłady ćwiczenia usprawniające narządy mowy.

W skład narządów uczestniczących w wytwarzaniu dźwięków mowy wchodzą:
1. układ oddechowy
2. układ fonacyjny
3. układ artykulacyjny

ad. 1. Narządy oddechowe przygotowujące surowiec, czyli powietrze oddechowe, z którego dopiero potem powstanie dźwięk [płuca, mięśnie oddechowe klatki piersiowej i brzucha, przepona]. Przepona to obszerny mięsień położony między klatką piersiową a jamą brzuszną, opadający ku dołowi podczas wdechu, a unoszący się ku górze podczas wydechu. Jest to mięsień szeroki, płasko położony, silny. Podczas wydechu ma postać kopuły skierowanej wypukłością ku górze. Podczas wdechu, [gdy przyjmuje wsączające się powietrze] wykonuje skurcz, obniżając swą środkową część, za nią podążają w dół podstawy płuc i dzięki temu zwiększa się ich objętość [przy głębokim wdechu ilość powietrza może wzrastać do dwóch i pół litra].

ad. 2. Krtań, w której tworzy się półfabrykat w postaci samego dźwięku jest ośrodkiem wydającym głos, warunkującym czynność głosotwórczą i odpowiedzialnym za prawidłowość wydawania głosu.

ad. 3. Nasada - zespół komór rezonacyjnych leżących ponad krtanią [gardło, jama ustna, nos, zatoki czołowe, sitowe]. Dzięki swoim akustycznym właściwościom formułuje ostateczny materiał dźwiękowy, nadaje barwę i ostateczny kształt głoski. Warunkiem prawidłowej mowy i śpiewu jest harmonijna współpraca wszystkich narządów i koordynacja poszczególnych czynności. Istotą mowy głośnej jest, więc wywoływanie fal powietrznych przekształcanych w dźwiękowe.

Oddychanie

Prawidłowe oddychanie jest podstawą dobrej wymowy i silnego, dobrze
postawionego głosu.
Niezbędnym warunkiem prawidłowej czynności oddechowej jest drożność i czystość dróg oddechowych, a przede wszystkim nosa. W czynności oddychania wyróżniamy fazę wdechu i wydechu. Przy wdechu przepona brzuszna obniża się i zwiększa się objętość klatki piersiowej. Przy wydechu przepona unosi się do góry, a żebra opadają [klatka piersiowa zmniejsza swoją objętość].
Wyróżniamy trzy typy oddychania:

1.     szczytowy [obojczykowy] -rozszerzenie się górnych partii mięśni klatki

piersiowej, lekkie unoszenie się obojczyków i górnych żeber, przy względnym spokoju mięśni żeber i brzucha oraz przy ograniczonym ruchu przepony [ częściowe napełnianie się płuc i niedostateczna praca mięśni oddechowych -nie stosuje się w mowie zawodowej i śpiewie, nieekonomiczne].

2.     piersiowy -rozsuwanie na boki żeber w środkowej części klatki piersiowej.

Możliwe jest oddychanie z przewagą sektora piersiowego [żebrowego] nad pracą mięsni brzucha lub z przewagą sektora brzusznego -w momencie wdechu ruch dolnych żeber jest minimalny, ściana brzuszna ku przodowi.

3.     przeponowy lub żebrowo -brzuszny -pełny, uważany za najgłębszy, z wydatną pracą

mięsni żeber i silnym udziałem przepony. W tym oddechu klatka piersiowa unosi się również podczas wdechu ku górze, ale -i to jest niezmiernie ważne -rozszerza się na boki w swojej dolnej części, przez co zwiększa się obszar powietrzny. Jest to oddychanie racjonalne, nieodzowne w sztuce mówienia, gdyż daje możliwość spożytkowania największej ilości powietrza w jednym odetchnięciu i osiągnięcia maksymalnej pojemności głosu, łatwości operowania nim wreszcie -przeciwdziała zmęczeniu. Przez to, że umożliwia dostanie się do płuc większej porcji powietrza, lepiej zaopatruje organizm w tlen, poprawia krążenie, a więc tym samym lepiej pracuje serce, mózg, mniej się męczymy.
Samo oddychanie to czynność odruchowa, niezależna od naszej woli, lecz mięśnie oddechowe są podległe naszej woli, toteż możemy dowolnie wykonywać ruchy wdechowe i wydechowe o różnym nasileniu, zatrzymać oddech, wydłużać fazę wydechową, modyfikować tor oddechowy. W czasie spoczynku wdech jest prawie równy wydechowi, w czasie mówienia i śpiewania wdech jest szybki i głęboki, wydech długi, równomierny, płynny. W mowie i śpiewie pobieramy powietrze ustami, gdyż chodzi o jak najszybsze uzupełnienie go.

W toku ćwiczeń staramy się wypracować nawyk podparcia oddechowego. Jest to taki sposób oddychania, przy którym w czasie wdechu klatka piersiowa w pozycji ok. 6 -8 sekund, a przepona brzuszna traci swoje napięcie i powoli unosi się ku górze. Podparcie umożliwia przedłużanie fazy wydechowej, co z kolei umożliwia wypowiadanie dłuższych fraz bez specjalnego wysiłku, bez zmniejszenia wyrazistości wypowiedzi. W czasie podparcia ciśnienie powietrza znajdujące się poniżej wiązadeł głosowych zwiększa się, wiązadła są dobrze napięte, dzięki czemu głos staje się silniejszy, równiejszy, pełniejszy.
A oto kilka rad dotyczących sposobu wykonywania ćwiczeń oddechowych
i dysponowania oddechem w czasie mówienia:
1. Ćwiczenia oddechowe należy wykonywać rano i wieczorem w przewietrzonym pokoju lub przy otwartym oknie.
2. Ćwiczymy ok. 2 -3godzin po jedzeniu, gdyż bezpośrednio po jedzeniu praca narządów oddechowych jest utrudniona
3. W czasie milczenia oddychamy przez nos, podczas mówienia przez usta [ilość powietrza przez usta większa, droga jego krótsza]
4. Ćwiczymy oddychanie systematycznie, 1 lub 2 razy w ciągu dnia ok. 5 min.
5. Ćwiczymy w różnych pozycjach [leżącej, siedzącej, stojącej].
6. Mięśnie szyi, rąk, tułowia muszą być rozluźnione a postawa ciała swobodna.
7. We wszystkich ćwiczeniach oddechowych i w praktyce mówienia nie wolno dopuszczać, by z chwilą skończenia wydechu płuca zostały zbytnio opróżnione. Trzeba zawsze zostawiać trochę powietrza, stającego się niejako kapitałem zaczątkowym dla następnego wdechu. Zdarza się jednak, że dla osiągnięcia efektu dynamicznego i ekspresyjnego, zmuszeni jesteśmy do wypowiedzenia dłuższego tekstu na jednej fali wydechowej. Możemy sobie na to pozwolić wówczas, gdy rozporządzamy dostateczną wytrzymałością techniczną. Powinniśmy nauczyć się szybkiego odczuwania, że jeszcze taka a taka ilość tekstu pozostała do wypowiedzenia i wobec tego posiadane w tej chwili powietrze trzeba oszczędnie spożytkować, tak by odrobina zawsze jednak została w naszym aparacie oddechowym.
8. Dobre mówienie polega nie na długim i z rzadka zaczerpywanym wdechu, ale na oddychaniu możliwie częstym.
9. Następna zasada to oddychać często, ale tylko w tych momentach, kiedy odetchnąć trzeba. Nie zaczerpywać powietrza wtedy, gdy to przeszkadza ciągłości frazy. Częstotliwość oddechów musi być ściśle związana z potrzebami interpretacyjnymi.
10. Nie należy również rozpoczynać mowy zanim aparat oddechowy nie ukończy czynności wdechu, by nie mącić czystości zaczęcia. Widzialność i słyszalność wdychania jest rzeczą niedopuszczalną, a zaczęcie mowy nie może być poprzedzone przypadkowym dźwiękiem nieartykułowanym.
Celem ćwiczeń oddechowych jest:
1. wyrobienie prawidłowego oddechu przeponowego lub pełnego
2. wyrobienie szybkiego, głębokiego wdechu, a możliwie najdłużej trwającego wydechu, czyli wyrabianie długiej fazy wydechowej
3. wypowiadanie dłuższych fraz, [jeśli jest taka konieczność] bez wysiłku, bez zmniejszania wyrazistości, głośności elementów końcowych i bez zwiększania tempa mowy
4. wyćwiczenie równomierności siły oddechu
5. świadomego i oszczędnego gospodarowania zasobem powietrza, czyli ekonomicznego zużywania go [ćwiczenia wydechowe z pauzami]
6. umiejętności synchronizowania pauz oddechowych z treścią wypowiedzi, czyli odpowiednie frazowanie

Fonacja

Aparatem służącym do wytwarzania głosu jest krtań umiejscowiona w górnym
odcinku dróg oddechowych. Zbudowana jest z chrząstek, które połączone są stawami, błonami i wiązadłami. Od dołu krtań spoczywa na tchawicy, od góry łączy się z dolnym gardłem.

Głos powstaje w wyniku oporu stawianego powietrzu, które wydychamy, przez struny głosowe [wiązadła, fałdy]. Są to mięśnie [kobiety do 18 mm., mężczyźni do 23 mm.], leżące poziomo po obu stronach krtani. Między nimi jest szpara, zwana głośnią, która przez zbliżanie i oddalanie się strun zwiera się lub rozwiera. Powietrze przepływając przez głośnię wzbudza drganie strun, które przejmują zgęszczone cząstki powietrza i wytwarzają głośny ruch fal powietrznych [brzmienie]. Tutaj zdobywa ono swoje pierwsze wartości. Masyw tych cząstek brzmiących wpływa do jamy ustnej, a w pewnych sytuacjach także do nosowej. Ćwiczenia głosowe prowadzi się po przerobieniu ćwiczeń oddechowych i nie powinny trwać zbyt długo, żeby nie zmęczyć mięśni krtani.

Zwarcie wiązadeł głosowych podczas fonacji może być wykonane z różną siłą. Od siły Zwarcia uzależnione jest tzw. "atakowanie głosu". Wyróżniamy trzy sposoby atakowania:

1.     atak twardy -całkowite zwarcie wiązadeł głosowych, np. przy nagłym krzyku,

zbliżenie wiązadeł głosowych następuje przed początkiem wydechu i powietrze natrafiając na zwarte wiązadła rozwiera je gwałtownie, wywołując szmer i ostrym strumieniem niszczy narząd głosu; może to być przyczyną różnych dolegliwości krtaniowych; częstych chrypek;

2.     atak przydechowy [chuchający] -niepełne zwarcie wiązadeł głosowych podczas fonacji; powietrze wydechowe zaczyna się przedostawać przez szczelinę i dopiero potem wiązadła zaczynają drgać; początek fonacji poprzedzony jest szmerem przydechu; czasem to nastawienie jest zamierzone [np. u aktorów -dla wywołania na scenie odpowiedniego nastroju tajemniczości], często jednak występuje przy głosach źle szkolonych, przy zmęczeniu krtani;

3.     atak miękki -strumień wydychanego powietrza nie napotykając na swej drodze zbyt mocnego zwarcia wiązadeł głosowych, delikatnie wprawia je w drgania nie uszkadzając ich; atak miękki jest uważany w mowie polskiej za prawidłowy; ćwiczenia można rozpocząć od wymawiania samogłoski a na jednym wydechu z przerwami [chuchanie].

Szczególne znaczenie w śpiewie i mowie ma kierowanie głosu na "maskę, tzn. na sklepienie podniebienia twardego, w celu uzyskania maksimum rezonansu. W ten sposób głos ma pełniejszą barwę, jest mocny i wydobywany bez wysiłku. Słowem fonacja nie powinna odbywać się w gardle, lecz jak najbardziej na przodzie, to w jamie ustnej a nie gardłowej powinniśmy wyczuwać efekt dźwięków. Doskonalenie tej umiejętności można zacząć od cichego mruczenia. Przy prawidłowym mruczeniu wyczuwa się palcem drgania na wargach i skrzydełkach nosa. Potem łączymy m z samogłoskami.
Niedopuszczalne jest wszelkie odchrząkiwanie, albowiem jest to szkodliwe dla strun.

Należy natomiast wziąć wdech i rozchyliwszy nieco wargi wydychać głos uderzając nim w górę. Jedną z zasad, którą należy sobie dobrze uzmysłowić polega na tym, że wszelkie natężanie, wysilanie głosu jest szkodliwe i może prowadzić nawet do bezgłosia. Trzeba, więc poznać granice siły swego głosu i tylko w tym swoim zakresie operować. Kiedy męczy się mówiący, męczy się i słuchający. Niezwykle szkodliwe dla krtani jest głośne, męczące mówienie, nagły krzyk, powodujący gwałtowne zwarcie wiązadeł głosowych. Efekt skutecznego mówienia polega na rozpiętości własnej głosu. Można więc stopniowo zwiększać siłę głosu, przede wszystkim przez ćwiczenia przepony i prawidłowego oddychania.

Celem ćwiczeń głosowych jest:
1. wyrobienie miękkiego nastawienia głosu
2. kierowanie głosu na maskę
3. wyrabianie umiejętności modulowania siły i wysokości głosu.

Parametry mikroklimatu wpływające na komfort mówienia:

Artykulacja

Jest to przekształcanie dźwięku tworzonego w jamie krtaniowej na zrozumiałą mowę
-efekt przeszkód, jakie falom dźwięczącego powietrza idącego z krtani stawiają podniebienie, język, zęby i wargi. Tutaj dźwięk otrzymuje ostateczne ukształtowanie.
Ćwiczenia dykcji mają na celu osiągnięcie wyrazistej wymowy samogłosek i
spółgłosek oraz odpowiedniego tempa mowy. Należy dążyć do właściwej lokalizacji narządów mowy, szkoląc ich układy ...