Marek Osiewicz, Kierunki przemian polszczyzny w zakresie fonetyki.pdf

MarekOsiewicz

Kierunkiprzemianpolszczyznywzakresiefonetyki

1.Wiadomościwstępne

1.1.Fonetykaartykulacyjna,fonotaktyka,fonostatystyka

1.2.Stopieńuszczegółowieniaanalizfonetykihistorycznej

2.Zmianywzakresieartykulacjigłosek

3.Zmianyocharakterzefonotaktycznym

4.Zmianystosunkówilościowychmiędzyklasamigłosek

5.Zmianyocharakterzefonostatystycznym

6.Podsumowanie

1.Wiadomościwstępne

1.1.Fonetykaartykulacyjna,fonotaktyka,fonostatystyka

Dźwiękimowysąefektempracynarządówmowy–odichułoŜeniaiprzemieszczania

zaleŜybarwaposzczególnychjednostekdźwiękowych,zwanychgłoskami.Elementyukładów

tych narządów stanowią o cechach artykulacyjnych poszczególnych głosek. Ludzki aparat

mowy jest zdolny zarówno do

przyjmowania

róŜnych

pozycji

Ramka1.Potencjałartykulacyjnofonotaktycznypolszczyzny

śaden język nie wykorzystuje wszystkich moŜliwości artykulacyjnych

narządów mowy (np. w języku polskim niewykorzystana pozostaje

moŜliwość artykulacji gardłowej, krtaniowej czy międzyzębowej).

Maksymalna (teoretyczna) liczba konfiguracji cech artykulacyjnych

wykorzystywanychw danym języku jest mimoto bardzo duŜa. Jeślinp.

przyjmiemy, Ŝe we współczesnym języku polskim w skład

charakterystykiartykulacyjnejgłosekwchodzipięćtypówcech:

I.udziałjamyustnej/nosowej(2cechy)

II.pracawiązadełgłosowych(2cechy)

III.stopieńzbliŜenianarządówmowy(9cech)

IV.miejscezbliŜenianarządówmowy,tzw.miejsceartykulacji(9cech)

V.połoŜeniemasyjęzyka(3cechy),

to liczba moŜliwych ich kombinacji, równa iloczynowi pozycji

wymawianiowych wszystkich 5 poziomów artykulacyjnych, wynosi aŜ

972! (2 x 2 x 9 x 9 x 3). Oczywiście, nie wszystkie konfiguracje są

artykulacyjniemoŜliwe(np.charakteryzującestopieńzbliŜenianarządów

mowycechywysoka,średniainiska, właściwe samogłoskom, eliminują

w ogóle moŜliwość wystąpienia którejkolwiek cechy z poziomu miejsca

zbliŜenia narządów mowy), ale nawet po ich wyłączeniu liczba

kombinacji moŜliwych jest niewspółmiernie wysoka w stosunku do

kombinacji wykorzystywanych przez język (zdaniem redaktorów

Encyklopediijęzykapolskiegowjęzykupolskimmamy78układówcech

artykulacyjnych, czyli głosek, co stanowi zaledwie 8% wszystkich

moŜliwych konfiguracji). RównieŜ szeroki i w większości

niewykorzystany jest maksymalny zakres łączliwości zbioru głosek

danego języka, równy kwadratowi liczby głosek (czyli w przypadku

języka polskiego 78 2 = 6084) – spora część głosek tworzy ograniczoną

liczbę połączeń (np. w polszczyźnie współczesnej [y] nie występuje

nigdywnagłosiewyrazu;spółgłoskidźwięczneniesonorneniewystępują

wwygłosieabsolutnymiprzedspółgłoskamibezdźwięcznymiitp.).

artykulacyjnych, jak i do generowania

róŜnego rodzaju ich konfiguracji, a w

związku z tym do artykułowania

ogromnej liczby dźwięków (zdaniem

niektórych badaczy liczba ta jest

nieskończona). Analiza fonetyczna

róŜnych języków pokazuje jednak, Ŝe

kaŜdyznichopierasięnaograniczonej

i nielicznej w stosunku do

maksymalnych moŜliwości aparatu

mowy

grupie

zarówno

cech

artykulacyjnych, jak i samych

dźwięków. Ograniczony jest równieŜ

zakres wzajemnej łączliwości głosek, co sprawia, Ŝe w kaŜdym języku istnieje ogromna

liczba połączeń głoskowych nierealizowanych (zob. ramka 1). Badaniem układów

artykulacyjnych, czyli mechanizmów powstawania głosek danego języka zajmuje się

fonetykaartykulacyjna,zaśustalanieregułłączliwościgłosekjestzadaniemfonotaktyki.

W skład zainteresowań fonetyki wchodzą równieŜ niektóre zagadnienia dotyczące

spełnianych przez pewne grupy głosek funkcji o charakterze ponadsegmentalnym

(cechujących nie pojedynczą głoskę, lecz ich ciąg, np. sylabę), zwłaszcza te polegające na

róŜnicyczasutrwaniaartykulacjiposzczególnychjednostekfonicznych.Badaniemtychcech

głosekzajmujesięprozodia.

Inną właściwością fonetyczną jest frekwencja tekstowa zarówno głosek, jak i ich

kombinacji. JuŜ pobieŜny przegląd tekstów kaŜdego języka pokazuje, Ŝe frekwencja

poszczególnych elementów fonetycznych (głosek i typów ich połączeń) jest róŜna, często

nawetskrajnie.PodstawąbadańfonostatystycznychjestzałoŜenie,Ŝeczęstośćpojawianiasię

poszczególnychgłosekiichpołączeńwtekstachdanegojęzykaniejestprzypadkowai–wraz

z właściwościami statystycznymi pozostałych jednostek językowych – współtworzy jego

strukturęstatystyczną.

Wymienione parametry charakteryzują systemy fonetyczne wszystkich języków i

decydują o ich odmienności. Nie ma dwóch języków o identycznym zasobie, tekstowej

frekwencji oraz kombinacji głosek. Wyodrębnione piętra opisu fonetycznego są teŜ ze sobą

ściśle związane – wzajemnie się warunkują i uzupełniają. Nie znaczy to jednak, Ŝe

zachodzące między nimi relacje mają w poszczególnych językach charakter stały,

niezmienny. Substancja foniczna języka, tak jak kaŜdy składnik rzeczywistości fizycznej,

podlega ciągłym przeobraŜeniom. Analizy historycznofonetyczne róŜnych języków

wykazały, Ŝe zmiana stosunków kombinatorycznych na poziomie artykulacyjnym powoduje

zmianę(lubzmiany)stosunkównapoziomiełączliwościgłosek;obatypyzmianmająswoje

odbicie równieŜ w częstości występowania poszczególnych jednostek. Fakt ten decyduje o

tym,Ŝestosunkowonieznaczneprzekształceniafonetycznemogąprzeobrazićcałysystemw

skrajnie odmienną typologicznie strukturę relacyjną. MoŜemy się o tym przekonać,

obserwująchistoriępolskiegosystemufonetycznego.

1.2.Stopieńuszczegółowieniaanalizfonetykihistorycznej

Opis dziejów systemu fonetycznego polszczyzny naleŜy poprzedzić określeniem

stopnia uszczegółowienia analiz fonetyki historycznej. Fonetyka, jako dyscyplina naukowa,

zajmuje się substancją foniczną, a zatem pewnym fragmentem rzeczywistości materialnej,

którazpunktuwidzeniaanalizyjestnieskończeniepodzielna,cooznacza,ŜemoŜnająbadać

na nieskończenie wielu stopniach uszczegółowienia. W praktyce skutkuje to tym, Ŝe liczba

elementów, które naleŜy w danej analizie uwzględnić, rośnie wraz ze wzrostem jej

Ramka 2. Zmiany fonematyczne i

subfonematyczne

Zpunktuwidzeniastopniaszczegółowościopisu

zmiany fonetyczne dzieli się na

subfonematyczne, dające w wyniku warianty

pozycyjne(np.ubezdźwięcznienie bocznego [l]

≥ [Ĝ] w wygłosie po spółgłosce bezdźwięcznej:

[myśl] ≥ [myśĜ]) oraz fonematyczne, których

rezultatem są zmiany o charakterze

dystynktywnym (odróŜniającym) (np. przejście

przedniego [ě] w centralne [a] przed spółgłoską

przedniojęzykowozębową: ppol. [lěto] ≥ npol.

[lato]). Dawna pisownia najczęściej informuje

nasozmianachfonematycznych.

jest dla niego niedostępna; wnioskować o niej moŜna

tylkowsposóbpośredninapodstawiejedynegoźródła,

którym są teksty pisane, a ściślej – ich pisownia. Jak

wiele trudności fonetycznointerpretacyjnych moŜe

przysporzyć staropolska ortografia, wiadomo juŜ z

rozdziałów poświęconych jej rozwojowi [zob.

Lisowski]. Poza tym, słuŜąca wyłącznie celom komunikacyjnym pisownia, jeśli juŜ

uwzględniacechy artykulacyjne głosek,to wyłączniete,któresąkonieczne do identyfikacji

semantycznej ciągów znaków (np. wyrazów); spora część właściwości fonetycznych głosek

jestztegopunktuwidzeniazbędnainieznalazłaodbiciawzapisach.StądteŜzamieszczone

w tym rozdziale uwagi dotyczyć będą dziejów systemu fonetycznego polszczyzny tylko w

zakresie najistotniejszych, pierwszorzędnych cech artykulacyjnych poszczególnych głosek

(przyzałoŜeniu,Ŝedawnapisowniainformujeonichwsposóbwystarczającyiwiarygodny)

(zob.teŜramka2).

Najeszczewiększeograniczeniaskazuje badaczy specyfika epistemologiczna języka

prapolskiego, czyli podstawy rozwojowej polszczyzny (w rozdziale tym jest nią ten etap

ewolucyjnyprapolszczyzny,którychronologiawzględnalokujemiędzyprocesemmetatezya

wokalizacją sonantów [zob. Stęplewski]). Mimo Ŝe stanowi on twór hipotetyczny

(rekonstruowany[zob.rozdz.Marek])isporokwestiidotyczącychszczegółówjegobudowy

pozostaje nadal nierozwiązanych bądź dyskusyjnych, to jednak na podstawie dokonanej

rekonstrukcji moŜna scharakteryzować jego system fonetyczny pod kątem większości

wymienionych parametrów. Stosowane przy rekonstrukcji systemu fonetycznego metody

(metoda porównawcza i metody etymologiczne [zob. Marek]) pozwalają wnioskować o

prapolskiejfonetycejedyniewsposóbprzybliŜony.Zuzyskanychtądrogądanychnajwięcej

dotyczycechartykulacyjnychifonotaktycznych.Zoczywistychwzględów(braktekstów)nie

sposóbwtym opisie w sposób kompletny uwzględnić frekwencji tekstowej poszczególnych

cechartykulacyjnych,głosekiichpołączeń,dlategowykorzystanewodpowiednimrozdziale

informacjenatentematopartebędązkoniecznościnamaterialedostarczanymprzezsłowniki

etymologicznejęzykapolskiego;pamiętaćnaleŜyoichjedynieorientacyjnymcharakterze.

szczegółowości. W przypadku fonetyki historycznej badacz jest w tym wyborze

zdecydowanie ograniczony, gdyŜ substancja foniczna

2.Zmianywzakresieartykulacjiiprozodiigłosek

W przedpiśmiennym stadium

rozwojowym język polski wykorzystywał

Ramka3.Podziałprapolskichgłosekzewzględunastopień

zbliŜenianarządówmowy

I.Głoskioartykulacjiotwartej(samogłoski)

1.wysokie:[i][y][u][ь]

2.średnie:[e][ę][o][][ъ]

3.niskie:[a][ě]

II.Głoskioartykulacjiotwartozamkniętej(głoskipółotwarte)

1.drŜące:[r][ŕ][ķ][ķ’]

2.boczne:[l][l’][Ĝ][Ĝ’]

3.ześlizgowa:[j]

4.dwuwargoweszczelinowe:[w][w’]

5.nosowe:[m][m’][n][ń]

III.Głoskioartykulacjizamkniętej(spółgłoskiwłaściwe)

1.szczelinowe:[s][š’][x][z][ž’]

2.zwartoszczelinowe:[c’][č’][dz’][dž’]

3.zwartowybuchoweustne:[b][b’][d][g][k][p][p’][t]

23 cechy artykulacyjne, łącząc je w 43

konfiguracje, czyli głoski (zob. ramka 4).

Zgodnie z zasadą najmniejszego wysiłku

tworzyłyonedośćzbliŜoneskupiskawtaki

sposób, Ŝe zgrupowane w nich głoski nie

róŜniły się między sobą pełnym zestawem

cech artykulacyjnych. Część głosek prapolskich dodatkowo charakteryzowana była przez

zespół 3 cech prozodycznych. W języku prasłowiańskim zbliŜone artykulacyjnie i

Ramka4.Rekonstruowanecechyartykulacyjneiprozodyczne

głosek prapolskich (wyszczególniono głoski róŜne

artykulacyjnieodgłoseknowopolskich):

A.Cechyartykulacyjne

I.Rodzajrezonatora

1.ustna:[a][b][b’][c’][č’][d][dz’][dž’][e][ě][g][i][j][k]

[l][l’][o][p][p’][r][ŕ][s][š’][t][u][w][w’][x][y][z][ž’][ъ]

[ь][ķ][ķ’][Ĝ][Ĝ’]

2.nosowa:[ę][][m][m’][n][ń]

II.Pracawiązadełgłosowych

1.dźwięczna:[a][b][b’][d][dz’][dž’][e][ě][ę][g][i][j][l]

[l’][m][m’][n][ń][o][][r][ŕ][u][w][w’][y][z][ž’][ъ][ь]

[ķ][ķ’][Ĝ][Ĝ’]

2.bezdźwięczna:[c’][č’][k][p][p’][s][š’][t][x]

III.StopieńzbliŜenianarządówmowy

1.wysoka:[i][y][u][ь][ķ’][Ĝ’]

2.średnia:[e][ę][o][][ъ][ķ][Ĝ]

3.niska:[a][ě]

4.ześlizgowa:[j]

5.drŜąca:[r][ŕ][ķ][ķ’]

6.boczna:[l][l’][Ĝ][Ĝ’]

7.szczelinowa:[s][š’][w][w’][x][z][ž’]

8.zwartoszczelinowa:[c’][č’][dz’][dž’]

9. zwartowybuchowa: [b] [b’] [d] [g] [k] [m] [m’] [n] [ń] [p]

[p’][t]

IV.Miejsceartykulacji

1.dwuwargowa:[b][b’][m][m’][p][p’][w][w’]

2.przedniojęzykowozębowa:[d][n][s][t][z]

3.przedniojęzykowodziąsłowa:[r][l][ķ][Ĝ]

4.przedniojęzykowozębowaprepalatalna:[c’][dz’]

5. przedniojęzykowodziąsłowa prepalatalna: [č’] [dž’] [ŕ] [š’]

[ž’][l’][Ĝ’][ķ’]

6.środkowojęzykowaprepalatalna:[ń][j]

7.tylnojęzykowa:[g][k][x]

VI.PołoŜeniemasyjęzyka

1.przednia:[b’][c’][č’][dz’][dž’][e][ě][ę][i][j][l’][m’][ń]

[p’][ŕ][š’][w’][ž’][ь][ķ’][Ĝ’]

2.centralna:[a][b][d][l][m][n][p] [r][s][t][w][y][z][ъ]

[ķ][Ĝ]

3.tylna:[o][][u][g][k][x]

B.Cechyprozodyczne

I.Czastrwaniaartykulacji

1.długa:[a][ě][ę][i][][u][y][ķ][ķ’][Ĝ][Ĝ’]

2.krótka:[e][o]

3.półkrótka:[ъ][ь]

półotwarte.KaŜdaztychtrzechgrupgłosek

róŜni się artykulacyjnie od pozostałych

przede wszystkim innym zakresem zbliŜeń

narządów mowy: zdecydowanie otwartym,

zdecydowaniezamkniętymorazpośrednim,

otwartozamkniętym (półotwartym) (zob.

ramka 3). Otwarty charakter artykulacyjny

samogłoseksprawia,Ŝewzakresiemiejsca

artykulacji ich charakterystykę wyczerpuje

połoŜeniemasyjęzyka, a częścią składową

ichopisumogąbyćcechy prozodyczne.W

przypadku pozostałych głosek (zarówno

spółgłosek właściwych, jak i głosek

półotwartych) istotną cechą opisu jest

miejsce artykulacji. Wspólną cechą

samogłosek i zróŜnicowanej artykulacyjnie

grupy głosek pośrednich jest to, Ŝe w ich

artykulacji niezbędny jest aktywny udział

wiązadeł głosowych (w odróŜnieniu od

spółgłosek właściwych głoski te nie

posiadająbezdźwięcznychodpowiedników).DodaćnaleŜy,iŜwobrębiegłosekpółotwartych

prozodycznie grupy głosek stanowiły − w najbardziej ogólnym ujęciu − samogłoski,

spółgłoski właściwe oraz spółgłoski

wyjątkowemiejscezajmowałytzw.sonanty,zdecydowanienajbliŜszesamogłoskomzuwagi

nacharakterystykęprozodyczną(długie)ifunkcjęzgłoskotwórczą(zob.teŜpkt3).

Zaprezentowane w ramce 4. cechy artykulacyjne poszczególnych głosek na gruncie

polskim uległy znacznym przeobraŜeniom.

Ramka5.Zaniksamogłosekpółkrótkich

W prasłowiańszczyźnie artykulacja głosek półkrótkich [ъ] i

[ь] mogła być – w zaleŜności od pozycji wyrazowej – słaba

([ ъ ] [ ь ]) lub mocna ([ъ] [ь]). Artykulacja jeru była słaba

wtedy, gdy znajdował się on w wygłosie wyrazu lub w

sylabie, która znajdowała się przed sylabą zawierającą pełną

samogłoskę lub jer mocny, np. ppol.: [syn ъ ], [twar ь ], [d ъ

wa], [m ъ nog ъ ], [w ь č’era], [pьs ъ ka]. Jer był

artykulacyjnie mocny tylko w sylabie umiejscowionej przed

sylabązjeremsłabym,np.ppol.:[sъn ъ ],[lьw ъ ],[pьk ъ la].

W polszczyźniejerysłabezanikły (np. ppol. [syn ъ ] ≥ stp. i

npol. [syn]; ppol. [dъwa] ≥ stp. i npol. [dva]; ppol. [t ь ma] ≥

stp. i npol. [ćma]; ppol. [pьs ъ ka] ≥ stp. [p’eska] ≥ npol.

[p’eska]), natomiast jerywpozycjimocnejzwokalizowały

sięw[e](np.ppol.[sъn ъ ]≥stp.inpol.[sen];ppol.[lьw ъ ]≥

stp. [l’ev] ≥ npol. [lef]; ppol. [pьk ъ la] ≥ stp. [p’ekła] ≥ pol.

[p’ek u a].

Wyszczególnione grupy (skupiska) głosek

objęte zostały odmiennymi tendencjami

rozwojowymi. W obrębie samogłosek

najistotniejszą okazała się tendencja do

zanikania stosunków iloczasowych, wśród

spółgłosek właściwych na czoło wysuwa się

wpływ połoŜenia masy języka na miejsce

artykulacji głoski; tendencje w przeobraŜeniach artykulacyjnych głosek półotwartych miały

niejednorodnycharakter.

A.Samogłoski−zanikstosunkówiloczasowych

Aa.Zaniksamogłosekpółkrótkich

Istotną cechą prapolskiego systemu fonetycznego był iloczas, czyli zróŜnicowanie czasu

trwania artykulacji poszczególnych samogłosek. Prapolski iloczas stanowił opozycję

trójstopniową,naktórąskładałysięsamogłoskipółkrótkie,krótkieidługie.Opozycjatanie

byłasymetryczna:prapolskisystemsamogłoskowytworzyły2głoskipółkrótkie(tzw.jery),2

głoski krótkie i 7 głosek długich. Kilkuetapowy proces zaniku stosunków iloczasowych w

systemie języka polskiego rozpoczął się od wypadania głosek półkrótkich. Proces ten,

dokonany juŜ w epoce przedpiśmiennej, przebiegał dwutorowo: w zaleŜności od pozycji

wyrazowejgłoski[ъ][ь]zanikłybądźprzekształciłysięwsamogłoskę[e](zob.ramka5).

Ramka6.Rozwójsamogłoseknosowychprzedzanikiem

iloczasu

Po pojawieniu się nowych wzdłuŜeń polszczyzna zyskała

dodatkową parę nosówek [ē] [ō] (║ [ę] []). Z biegiem

czasu zrównały się one pod względem stopnia zbliŜenia

narządów mowy i połoŜenia masy języka i stały się jedną

parą samogłosek nosowych niskich i środkowych,

zróŜnicowanych jedynie pod względem czasu trwania

artykulacji:

Ab.Zanikpozostałychopozycjiiloczasowych

Drugi etap zaniku szeregu iloczasowego miał

charakter bardziej złoŜony i był procesem bez

wątpienia dłuŜszym. Pozostałe dwie cechy

związane z czasem trwania artykulacji

samogłosek (długa − krótka) w początkowym

[ē]

> [ā]

[ę]

[ą]

[ō]

[]

okresiefunkcjonowaniapolszczyznynietylko nie uległy bowiem eliminacji, ale dodatkowo

zostały wzmocnione pojawieniem się nowych pozycji wzdłuŜających i skracających (przed

XIVw.,zob.Migdał?).IchwynikiembyłopowstanieparsamogłosekróŜniącychsięjedynie

czasemtrwaniaartykulacji:[ā]:[a],[ē]:[e],[ō]:[o],[ī]:[i],[y]:[y],[ū]:[u],[ā]:[ą] nos (w

przypadku samogłosek nosowych proces ten był bardziej złoŜony, zob. ramka 6). Dopiero

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: