Leksykologia - notatki.doc

Leksykologia [gr. leksykon - słownik + logos – nauka] nauka o słownictwie, o zasobie wyrazów i związków wyrazowych. Bada ich znaczenie, użycie, pochodzenie.

- semantyka leksykalna

- frazeologia

- stylistyka

- słowotwórstwo

-stylistyka leksykalna

Leksykografia [gr. leksikon – słownik + grapho – pisze] nauka zajmująca się tworzeniem słowników i encyklopedii, oraz opracowywaniem i sposobem ich objaśniania.

Słownik

Zbiór haseł dobranych i uporządkowanych według określonej zasady.

Typologia słowników języka polskiego, ze względu na:

-na język opisu

•jednojęzykowe

•przekładowe (jednojęzyczne, wielojęzyczne)

- układ artykułów hasłowych

•alfabetyczne

▫a tergo w kolejności końcowych liter wyrazu hasłowego.

▫a fronte w kolejności początkowych liter wyrazu hasłowego.

•niealfabetyczne

▫gniazdowe – jednostka opisu jest gniazdo zawierające jednostki leksykalne powiązane ze sobą formalnie lub znaczeniowo (układ gniazd jest alfabetyczny),

▫pojęciowe (tematyczne, ideograficzne) – układ według schematu opartego na semantycznych właściwościach jednostek leksykalnych

-przedmiot opisu

•ogólne in. ogólno - definicyjne

•specjalistyczne

▫ frazeologiczne

▫ etymologiczne

▫ fleksyjne

▫ składniowe

▫ historyczne

▫ słownik wyrazów obcych

▫ poprawnościowe:

zapisu- ortograficzne

sprawności dźwiękowej- ortofoniczne

poprawnej polszczyzny- ortoepiczne

▫ auto -, homo -, synonimów

▫ gwarowe

▫ odmian językowych

▫ rymów

▫ frekwencyjne

▫ skrótów

▫ onomastyczne (nazwy własne)

- przeznaczenie słownika

•popularne - skierowane są do odbiorcy o przeciętnej kompetencji językowej

•naukowe - skierowane są do odniorców zajmujących się profesjonalnie daną dziedziną

- adresata

•dla rodowitych uzytkowników

•dla uczących się języka obcego

- podejście do materiału językowego

•opisowe (deskryptywne) – charakterystyka jednostki językowej pod względem uzywalności

•normatywne (preskryptywne) – rejestracja słowa zgodnie z normą językową

- zakres czasowy

•synchroniczne

•diachroniczne

- formę utrwalenia słownika

•tradycyjne

•online, offline

•multimedialne

Metody opracowywania słowników

-zgromadzenie materiału językowego

-ustalenie siatki haseł

-ustalenie metody i zasad opisu hasłowego

-redakcja haseł według określonego schematu

•wydzielenie i zdefiniowanie znaczeń wyrazu hasłowego

•charakterystyka gramatyczna wyrazu

•wybranie sposobu ilustrującego przedstawienie wyrazu hasłowego

-kontrola i korekta gotowych haseł

-edycja słownika

W procesie powstawania słowników naukowych praktykuje się publikacje „zeszytu próbnego” zawierającego zbiór kilkudziesięciu haseł projektowanego dzieła, który jest podstawą do dyskusji w całym środowisku językoznawczym.

W kwestii przygotowania słowników popularnych nie prowadzi się owych zeszytów, autorzy i wydawcy biorą odpowiedzialność za ich kształtowanie. Istotną rolę odgrywa tu konkurencja, chęć utrzymania w tajemnicy własnych pomysłów, oraz czas wykonywanej pracy.

W procesie przygotowywania komercyjnego słownika pojawia się element promocyjny, udostępnianie fragmentu dzieła, bezpłatnie w celach reklamowych.

Podejmując się pisania słownika opisującego dany język nie po raz pierwszy, autor sięga do poprzednich dzieł w celu poszerzenia go i skorygowania.

Najważniejsze teorie leksykograficzne XX wieku:

Teoria leksykograficzna Witolda Doroszewskiego (rozprawy teoretyczne 1954-70, wstęp do słownika 1959)

Wpływ na współczesną leksykografie:

- możliwości organizacyjne i finansowe, dzięki czemu powstał największy, ogólny słownik języka polskiego XX wieku, mający wpływ na powstające w późniejszych okresach dzieła leksykograficzne.

- przez długi czas była teorią dominującą

- model słownika ukształtował się w społecznej świadomości

Elementy poglądu Doroszewskiego:

-behawioryzm: konsekwentne prowadzenie opisu semantycznego wyrażeń. Analiza znaczeń to analiza możliwych sposobów działania za jego pomocą w sytuacjach wymajających jego użycia.

-racjonalizm i scjentyzm: słownik jest naukowym poglądem na świat, pełni funkcje pedagogiczne.

-encyklopedyzm: przejawiający się w definicjach realnoznaczeniowych.

-perswazyjność: wpływ na zmianę poglądów czytelnika.

-normatywizm: selekcja haseł, eliminacja słownictwa z niższych rejestrów stylistycznych.

Teoria leksykograficzna Macieja Grochowskiego (lata 80)

Koncepcja będąca próbą wprowadzenia osiągnięć semantyki i leksykografii, niemająca z wiązu z powstawaniem słownika. Odbiorcą słownika miał być głównie językoznawca, nie przeciętny użytkownik. Elementy teorii Grochowskiego. :

- pojęciowa analiza wyrażeń z punktu widzenia różnych dziedzin lingwistyki przy użyciu tego samego bądź innego języka naturalnego.

- struktura i zawartość ma być odzwierciedleniem postawy metodologicznej samego autora.

- słownik uwzględnia fakty leksykalne, pomijając część gramatyczną, która może być powiązana z innymi hasłami.

-rygorystyczne kryteria wyróżniania haseł i podhaseł.

- definicje spełniają warunki poprawności nakładane przez semantykę, definicje mocno rozbudowane przedstawione w postaci elementów prostych.

- zrezygnowanie z definiowania wrażeń trudnych do scharakteryzowania, potocznych.

- eliminacja znaczeń terminologicznych.

Ogólne słowniki języka polskiego.

SJPD: red. W. Doroszewski, 1950r., XI t. + suplement wydany w 1969r., polszczyzna od XVIII w. Słownik wyznaczył standard zawartości artykułu hasłowego w słownikach ogólnych j.polskiego, na które składają się: wyraz hasłowy, inf.gramatyczna, kwalifikator, definicja, przykład (tu w formie cytatów ze źródeł), użycia przenośne, frazeologia, przysłowia, inf.etymologiczne, inf.o odnotowaniu tego wyrazu we wcześniejszych słownikach j.polskiego.

MSJP (Mały słownik języka polskiego): red. Skorupka, Auderska, Łempicka, 1968r. I t., PAN, opiera się na SJPD, jest dziesięciokrotnie mniejszy objętościowo, ale zawiera tylko 3,5 razy mniej haseł. Usunięto wyrazy rzadsze, przestarzałe i dawne.

SJPSz (Słownik języka polskiego Szymczaka): red. Szymczak, 1978-1981, III t., redaktorzy kolejnych tomów to: Hipolit Szkiłądź, Henryk Bik, Celina Szkiłądź. Słownik został skrytykowany na zbytnią naukowość.

PSWP (Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny): red. Zgółkowa, 1994, C t.. Słownik został skrytykowany za obszerność i częste użycie leksemów przestarzałych, specjalistycznych, środowiskowych, sztucznych przykładów, dotyczących nazw mieszkańców i ich żeńskie odpowiedniki, co jest niezgodne z samym tytułem i założeniem słownika.

SJPDun: red. Dunaj, 1996 (środowisko krakowskie), początkowo jeden tom, później słownik został poszerzony o tom drugi, zgodny z teorią Grochwskiego, bogate przygotowanie jezykowe,

ISJP: red. Bańko, 2000, rozwinięcie nowatorskiej koncepcji struktury artykułu hasłowego, zastosowanej w ang.słowniku pedagog.”Collins Cobuild English Dictionary”.

USJP : red. Dubisz, Sobol, 2003, rejestruje przede wszystkim słownictwo 2. połowy XX i początku XXI wieku, pomija natomiast większość wyrazów dawnych i przestarzałych.

Podstawowe elementy opisu leksykograficznego.

Leksem – wyraz rozumiany jako abstrakcyjna jednostka systemu słownikowego języka. Składa się na nią znaczenie leksykalne oraz zespół wszystkich funkcji gramatycznych, jakie dany leksem może spełniać, a także zespół form językowych reprezentujących w tekście leksem w jego poszczególnych funkcjach. Wyróżniamy leksemy:

a) odmienne- przymiotnik, rzeczownik, czasownik, zaimek, liczebnik

b) nieodmienne- przysłówek, partykuła, spójnik, przyimek, wykrzyknik.

Jednostka leksykalna to ciąg elementów diakrytycznych mający znaczenie globalne czyli będące całością. Nie wynikające z sumy składników. Ciąg niepodzielny semantycznie na takie podciągi znacące, które byłyby elementami klas substytucyjnych niezamkniętych. Klasa substytucyjnie zamknięta. Ciąg podzielny semantycznie ale na klasy zamknięte – można podstawić coś ale nie wszystko – w ramach hasła może być kilka jednostek leksykalnych. (robić w balona)

Wyraz- znak językowy nazywający jednostkowy przedmiot materialny lub klasę jednorodnych przedmiotów materialnych; w piśmie oddzielona odstępem od sąsiednich wyrażeń.

- wyraz graficzny- ciąg liter od spacji do spacji (graficzny/ ortograficzny).

- wyraz fonologiczny~ jest tyle wyrazów, ile akcentujemy (np. Byłem w domu, gdzie w domu będzie jednym wyrazem fonologicznym).

- wyraz tekstowy - najmniejszy segment tekstu, jego pozycja jest zmienna w stosunku do innych elementów tekstu. Wyjątki: po francusku, po dobremu, za młodu, Miasteczko Śląskie i in.

- wyraz gramatyczny - odpowiada pojedynczej formie gramatycznej, np. forma prosta: napiszę, forma złożona: będę pisał.

Makrostruktura słownika

wzajemny układ jego artykułów hasłowych. Może być alfabetyczny, gniazdowy lub pojęciowy.

Elementy makrostruktury:

-układ haseł

- dobór haseł

- różne możliwości hasłowania

- homonimia: relacja między wyrazami tekstowymi posiadającymi jednakową formę (fonetyczną lub graficzną), lecz odmienne, niepowiązane ze sobą znaczenia.

• całkowita: to wyrazy jednakowe i pod względem formy zapisu, i brzmienia, np. „parów ka" jako

kiełbaska i jako rodzaj kąpieli

•  częściowa:

▫ fonetyczna, absolutna wyrazy zbieżne w postaci dźwiękowej i różniące się formą zapisu (strużka, stróżka)

▫ fleksyjna – słowa odmieniane według wzorca odmiany  mogą mieć te same formy odmiany (mieć ‘ja mam’ ‘dużo mam’ )

▫ słowotwórcza: wyrazy stanowiące identyczne formy odmiany różnych wyrazów (np. Ryba wypadła wydrze z łap - Nikt już nie wydrze ci tych pieniędzy).

▫ składniowa: pewne połączenia składniowe może mieć wiele znaczeń (zdrada żony, kto zdradził czy mąż żonę, czy żona męża?)

Homofonia to fonetyczna tożsamość różnych segmentów językowych (głosek, sylab, wyrazów itd.), przy czym poprzez tożsamość nie należy rozumieć całkowitej identyczności, (która jest niemożliwa ze względu na charakterystykę budowy narządów mowy), a jedynie nierozróżnialność cech relewantnych danego segmentu językowego. Dzięki temu wyraz cukier wypowiedziany przez kobietę i wyraz cukier wypowiedziany przez mężczyznę są homofoniczne, ponieważ barwa głosu nie jest cechą relewantną.  (morze `zbiornik wodny` może `jednostka językowa wyrażająca prawdopodobieństwo wystąpienia czegoś`)

...