Wytłumacz pojęcia:
1) ironia tragiczna – kategoria estetyczna wytworzona na gruncie tragedii antycznej tragedii, ale teoretycznie sformułowana w czasach nowożytnych, określająca działania tragicznego bohatera, którego czyny wbrew jego wiedzy i woli prowadzą nieuchronnie do katastrofy; ironia tragiczna wynika z ostrego przeciwieństwa między świadomością bohatera a jego rzeczywistą sytuacją; i.t. realizuje się poprzez przedstawienie działań bohaterów;
2) katharsis – dosł. „oczyszczenie”; jedna z podstawowych kategorii antycznej estetyki, odnosząca się do celowego oddziaływania dzieła na samopoczucie odbiorców, związana genetycznie z wierzeniami orfickimi, w których ważną rolę przyznawało się tańcowi i muzyce jako czynnikom umożliwiającym oczyszczeniem z win uwięzionej w ciele duszy i pełne jej wyzwolenie; kategorią tą posługiwali się Pitagorejczycy w zastosowaniu do muzyki, która ich zdaniem wpływa oczyszczająco na słuchaczy, powodując doskonalenie ich uczuć; pojęcie katharsis utrwaliło się w teorii literatury dzięki Arystotelesowi, który w definicji tragedii określił działanie akcji tragicznej na widza jako wzbudzanie doznań litości i trwogi; losy bohatera tragicznego pobudzają odbiorcę do niezmiernie intensywnego przeżycia litości i trwogi, a przez to pomagają mu się od nich oswobodzić i osiągnąć spokój wewnętrzny;
3) tragizm – jedna z modelowych sytuacji ludzkich prezentowana przez literaturę: nierozwiązywalny konflikt pomiędzy wartościami i koniecznościami określającymi życie bohatera pozbawionego możliwości dokonania wśród nich jakiegokolwiek pomyślnego dla siebie wyboru, wszystkie bowiem działania prowadzą go do nieuchronnej katastrofy: śmierci lub ostatecznej klęski życiowej; bohater sam – świadomie lub nieświadomie – sprowadza na siebie zgubę i niezależnie od siły charakteru i szlachetności intencji staje się zarazem ofiarą i winowajcą; daremność jego działań zdeterminowana jest bądź przez rządzące światem siły wyższe: przeznaczenie, fatum, los, wyroki boskie, ślepe prawa natury (np. dziedziczność), bądź też przez równie odeń niezależne sprzeczności między racjami moralnymi, uczuciowymi, historycznymi (np. konflikt między uczuciem a rozumem, obowiązkiem rodzinnym a narodowym, ideałem a życiem, jednostką a społeczeństwem); tragizm realizować się może w rozmaitych formach literackich, ale domeną jego jest przede wszystkim tragedia, w której obrębie stanowi kluczową zasadę konstrukcji losów bohatera;
4) didaskalia – 1. W starożytnej Grecji przygotowanie chóru oraz aktorów do wystąpienia w tragedii lub komedii; 2. ryte w starożytnej Grecji na kamiennych płytach sprawozdania z konkursów dramatycznych podczas świąt Dionizosa; zawierały imiona zwycięskich poetów, nazwy rejonów kraju, które reprezentowali, tytuły dzieł; 3. w dzisiejszym sensie: wskazówki i objaśnienia autora dramatu (tekst poboczny) lub adaptatora dotyczące realizacji scenicznej utworu;
5) koryfeusz – przodownik chóru w teatrze greckim i na igrzyskach muzycznych; wyodrębnienie się k. z zespołu jako osoby intonującej pieśni oraz dyrygującej śpiewem i tańcem chóru przy wykonywaniu dytyrambu podczas uroczystości ku czci Dionizosa było najwcześniejszym etapem krystalizowania się formy dramatycznej w ramach greckiej liryki chóralnej;
6) porte-parole – osoba przemawiająca z czyjegoś upoważnienia; w utworach epickich i dramatycznych bohater, którego wypowiedzi traktuje się jako bezpośredni wyraz przekonań autora;
7) rezoner – postać w utworze dramatycznym lub epickim komentująca i interpretująca, najczęściej w imieniu autora, przedstawione zdarzenia, osoby i konflikty, formułująca nauki moralne płynące z ukazanych zjawisk;
8) apart – monolog na stronie; słowa postaci scenicznej wygłaszane w obecności innych postaci, które jednak – na mocy konwencjonalnego założenia dramaturgicznego – słów tych nie słyszą; wypowiedzi takie są adresowane do widowni: ujawniają jakiś skryty zamysł lub pogląd bohatera utworu dramatycznego, mogą być komentarzem do przedstawionego wydarzenia lub jakąś dodatkową informacją dla widzów;
9) parabaza – w komedii staroattyckiej wypowiedź skierowana wprost do publiczności; składała się z dwóch członów: przemowy koryfeusza wypowiadającego się w imieniu autora i pieśni chóru; nie wiązała się bezpośrednio z treścią przedstawienia, była luźną wstawką, najczęściej satyryczno-polityczną; w szerszym sensie przez parabazę rozumie się wszelki apel autora utworu literackiego, zwłaszcza dramatycznego, adresowany do społeczności odbiorców;
10) tyrada – dłuższa wypowiedź typu retorycznego, utrzymana w podniosłym stylu przemówienia; w tragedii klasycystycznej (np. Cydzie P. Corneille’a) i pseudoklasycznej (np. w Barbarze Radziwiłłównie A. Felińskiego) wymiana t. postaci występowała często jako zasadnicza forma dialogu dramatycznego;
11) romans łotrzykowski - gatunek prozy narracyjnej ukształtowany w XVI w. w lit. hiszpańskiej (hiszp. nazwa: novela picaresca), obejmujący utwory o wspólnym typie bohatera, którym był przebiegły złodziejaszek, włóczęga, zabijaka lub żebrak żyjący na marginesie zorganizowanego życia społecznego, zręczny w oszustwie, za nic mający obowiązujące normy moralne i konwencje obyczajowe. Bohater taki stanowił przeciwieństwo wysoko urodzonych i szlachetnych herosów romansu rycerskiego. Do cech charakterystycznych r.ł. należały: forma autobiograficzna (utwory tego typu miały najczęściej kształt opowieści bohatera o kolejach własnego życia), awanturniczy charakter fabuły, bogactwo obserwacji społeczno-obyczajowych (bohater przechodzi w swoim życiu przez najrozmaitsze środowiska i wykonuje najróżniejsze zawody), elementy krytyki społecznej przechodzące niekiedy w obraz satyryczny. Przypuszcza się, że jednym ze źródeł genetycznych r.ł. była arabska makama. Przez cały XVII w. gatunek ten należał do najbardziej popularnych w lit. hiszpańskiej; uprawiał go m.in. Cervantes (Rinconete i Cortadillo). Konwencje r.ł. szybko rozpowszechniły się poza Hiszpanią: w lit. angielskiej, niemieckiej, francuskiej (A. R. Lesage, Przypadki Idziego Blasa). Stały się one jedną z ważniejszych tradycji dla nowożytnej powieści; element łotrzykowski żywy był zwłaszcza w XVIII-wiecznej powieści angielskiej: w utworach D. Defoe (Moll Flanders), H. Fieldinga (Tom Jones). W lit. XX w. do wzorów r.ł. nawiązywali m.in. T. Mann w Wyznaniach hochsztaplera Feliksa Krolla, J. Steineck w Tortilla flat;
13) romans rycerski - odmiana romansu, której czas rozkwitu przypada na XV-XVI w.; obejmowała utwory narracyjne prozą osnute wokół dziejów legendarnych rycerzy, ich czynów, przygód i miłości, o żywej fabule nasyconej elementami awanturniczości, baśniowej fantastyki i cudowności. Powstała w nawiązaniu do wierszowanej epiki rycerskiej średniowiecza (epos, chansons de geste) – do dawniejszych cyklów opowieści o losach Lancelota, Tristana i in. Najsłynniejszym dziełem spośród do niej należących był hiszp. Amadis z Gauli G. Rodrigueza de Montalvo (1508), stanowiący syntezę różnych form r.r., czytany, naśladowany i parafrazowany w całej Europie; do konwencji ukształtowanej przez to dzieło nawiązał – w znacznej mierze parodystycznie – M. de Cervantes w Don Kichocie. W późniejszych czasach gatunek ten żył przede wszystkim w obiegach lit. straganowej; do jego form nawiązywała powieść historyczna doby romantyzmu (zwł. twórczość Waltera Scotta i jego szkoły powieściowej);
14) aforyzm - zwięzłe sformułowanie, zwykle jednozdaniowe, ogólnej prawdy o charakterze filozoficznym, psychologicznym czy moralnym, odznaczające się stylistyczną wyrazistością i błyskotliwością (np. „Optymizm to obłęd dowodzenia, że wszystko jest dobrze, kiedy nam się źle dzieje” – Wolter); mechanizm wypowiedzi aforystycznej opiera się najczęściej na chwytach antytezy i paradoksu (mistrzami aforyzmu byli np. Pascal, Nietzsche, Goethe, Lec);
15) epigramat – zwięzły utwór poetycki o charakterze aforystycznym, dowcipny, zamknięty wyrazistą i zaskakującą pointą, często o charakterze satyrycznym; pierwotnie wierszowany napis, zwykle w formie dystychu elegijnego, umieszczany w starożytnej Grecji na pomnikach, grobowcach, przedmiotach ofiarowywanych bóstwu; za twórcę literackiego epigramatu uważany jest Simonides z Keos. Późniejszy epigramat odszedł od wzorów łacińskich, stając się filozoficzną lub liryczną formułą opartą na chwycie antytezy lub paradoksalnym koncepcie; w polskiej poezji gatunek ten uprawiali m.in. K. Janicki, J. Kochanowski, W. Potocki, S. Trembecki, T.K. Węgierski, Mickiewicz, Norwid;
16) sentencja – zdanie zawierające ogólną myśl o charakterze moralnym lub filozoficznym, sformułowane w sposób wyrazisty i skłaniający do uznania jego bezwzględnej trafności;
17) anakreontyk – utwór poetycki sławiący uroki życia, erotykę, wino, wesołe biesiady, nawiązujący do tematyki, stylu i miar wierszowanych ukształtowanych w twórczości greckiego poety Anakreonta; utwory tego typu pisali m.in. J. Kochanowski, B. Zimorowic, A. Morsztyn, A. Naruszewicz, S. Trembecki;
18) fraszka – drobny utwór wierszowany (będący odmianą epigramatu), często o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle; nazwę gatunku wprowadził z języka włoskiego J. Kochanowski, który swoimi Fraszkami (1584) ustalił obowiązujący wzór stylistyczny dla późniejszych poetów; M. Rej utwory własne o analogicznym charakterze określił mianem figlików; w poezji polskiej gatunek ten m.in. W. Potocki, A. Morsztyn, S. Trembecki, Norwid, A. Mickiewicz, J. Tuwim, K.I. Gałczyński, S.J. Lec; dawniejsza fraszka operowała przede wszystkim dowcipem sytuacyjnym, miała często charakter zabawnej scenki opowiedzianej wierszem, współcześnie opiera się głównie na dowcipie językowym, chętnie podejmując przekorną grę ze zwrotami i powiedzeniami mowy potocznej, a także ze skostniałą frazeologią wyspecjalizowanych stylów językowych;
19) haiku (hai-kai) – gatunek japońskiej poezji lirycznej powstały w XVII w. i uprawiany do dziś; haiku składa się z trzywersowych, nierymowanych strof, w których kolejne wersy mają rozpiętość 5-, 7- i 5-sylabową; tematyka haiku jest bardzo rozległa, ujęta zwięźle, rzeczowo, często dowcipnie, utwory zamknięte są zazwyczaj wyrazistą pointą; mistrzem tej formy poetyckiej był żyjący w XVII w. poeta japoński Matsuo Basho; poeci europejscy tłumaczyli, a nawet naśladowali haiku na przełomie XIX i XX wieku; we współczesnej poezji polskiej nawiązali do tej formy m.in. S. Grochowiak i R. Krynicki;
20) oda – jeden z podstawowych gatunków poetyckich wywodzących się z greckiej poetyki chóralnej; utwór wierszowany – najczęściej stroficzny – o charakterze pochwalno-panegirycznym lub dziękczynnym, utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość, instytucję czy wzniosłą ideę. W starożytnej Grecji oda była początkowo gatunkiem związanym z obrzędami religijnymi i świętami narodowymi; z czasem uległa specjalizacji jako sławiąca bohaterów (w tej formie uprawiali ją Simonides z Keos, Pindar – oda pindaryczna charakteryzowała się stałym układem stroficznym, w którym występowały trzy elementy: strofa, antystrofa i epoda oraz porządkiem motywów tematycznych: pochwała ojczyzny zwycięzcy i igrzysk; stosowny mit; pochwała boga; morał); gatunek ten był uprawiany przez poetów humanistów w epoce renesansu w języku łacińskim (J. Kochanowski, M.K. Sarbiewski). Szczególnie eksponowane miejsce zajmowała oda w poetyce klasycyzmu jako zasadnicza forma wypowiedzi liryczno-retorycznej utrzymanej w „wysokim stylu”; ody klasycystyczne były w znacznej mierze utworami okolicznościowymi, opiewającymi doniosłe wydarzenia i czyny znanych osobistości; ogromną rolę odgrywał w nich sztafarz motywów mitologicznych; ich styl cechowały patos i dążność do hiperbolizacji; dla romantyków: rozbudowany utwór o charakterze patetycznego manifestu światopoglądowego, pozbawiony rygorów kompozycyjnych i wersyfikacyjnych;
panegiryk – wypowiedź wysławiająca jakąś osobę, pełna przesadnego zachwytu, zwykle o charakterze pochlebczym; panegiryk może występować w różnorodnych formach – jako pochwalne przemówienie, dedykacja, list, przedmowa do dzieła, utwór poetycki. W starożytnej Grecji: mowy wygłaszane na pogrzebach wybitnych osobowości, wodzów i polityków, sławiące ich zasługi obywatelskie i patriotyczne; w Rzymie: dotyczyły jedynie osób żyjących. Jako gatunek poetycki panegiryk rozwijał się w warunkach mecenatu artystycznego, przede wszystkim na gruncie poezji dworskiej XVI-XVII wieku, gdzie stanowił kanonizowaną formę wyrazu wdzięczności twórcy dla możnego opiekuna czy chlebodawcy. Pochwała osoby mecenasa wymagała posługiwania się rozwiniętym repertuarem konwencjonalnych motywów, hiperbolizujących chwytów stylistycznych, aluzji mitologicznych i historycznych, mających za zadanie kształtować uwznioślony portret bohatera. W poezji staropolskiej gatunek ten uprawiali m.in. A. Krzycki, K. Janicki, J. Kochanowski, S. Szymonowic, A. Morsztyn; w XVIII wieku I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F.D. Kniaźnin. W epoce oświecenia podjęto ostrą walkę z panegiryzmem (T. Węgierski, F. Zabłocki), a późniejszy rozwój form życia lit. zlikwidował podłoże, na którym funkcjonował gatunek p. poetyckiego;
21) psalm – hebrajska pieśń religijna o charakterze modlitewno-hymnicznym; zbiór psalmów w liczbie 150 wchodzi w skład pism Starego Testamentu. Rozróżnia się wśród nich rozmaite grupy utworów: hymny pochwalne sławiące potęgę i dobroć Jahwe, pieśni dziękczynne, patriotyczne, królewskie, żałobne, pokutne, profetyczne. Najstarsze psalmy pochodzą z czasów królewskich sprzed niewoli babilońskiej, najmłodsze z okresu greckiego. W tradycji biblijnej autorstwo wielu psalmów przypisuje się Dawidowi. Poszczególne utwory przypisywane są m.in. Mojżeszowi, Salomonowi. Greckie tłumaczenie psalmów powstało w III w. p.n.e. w ramach Septuaginty; ostateczna wersja psalmów w grece jest dziełem Orygenesa; ich łaciński tekst został włączony do Wulgaty. Równolegle do roli odgrywanej w liturgii chrześcijańskiej psalmy odegrały ważną rolę w ewolucji poezji lirycznej, stając się punktem wyjścia wielu parafraz i stylizacji w różnych lit. narodowych. Oddziaływanie psalmów wiązało się przede wszystkim z ich swoistą formą, niemieszczącą się w kanonach klasycznej, grecko-łacińskiej, tradycji poetyckiej. Uniwersalna zasada kompozycyjno-stylistyczna poezji hebrajskiej, jaką stanowi paralelizm elementów synonimicznych, antytetycznych lub wzajemnie dopełniających się, wymagała w przekładach psalmów rozwiązań stylistycznych nadających przekazom lirycznym charakter podniosły, uroczysty i niezwykły; budziły szczególne zainteresowanie w epoce renesansu i reformacji ze względów dogmatycznych (działacze reformacji zwrócili się do oryginałów hebrajskich w poszukiwaniu argumentów dla swoich tez), jak i czysto literackich, w XVI w. powstało szereg łacińskich tłumaczeń psalmów oraz komentarzy o charakterze filologicznym; powstały także przekłady i parafrazy w językach narodowych; uznawano go za formę poetycką spokrewnioną z hymnem i odą, co pozwoliło określić jego miejsce w świadomości gatunkowej klasycyzmu. Pierwsze polskie tłumaczenia psalmów pojawiły się w psałterzach średniowiecznych; znaczna liczba przekładów i parafraz pochodzi z XVI w. – Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego (1579);
22) hymn – uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee i otoczone powszechnym szacunkiem wartości i instytucje. Źródłem europejskiej tradycji gatunku były antyczne hymny greckie. Najstarszymi zachowanymi tekstami są tzw. Hymny homeryckie (VII – V w. p.n.e.), pisane heksametrem przez tzw. hymnodów. Autorstwo licznych hymnów na cześć Apollina (pean) i Dionizosa (dytyramb) przypisuje się Pindarowi, Simonidesowi z Keos, legendarnemu poecie Orfeuszowi oraz Safonie. W średniowieczu hymn należał do podstawowych gatunków kościelnej poezji chrześcijańskiej. Najwybitniejszymi autorami utworów hymnicznych byli: św. Ambroży, św. Tomasz z Akwinu. W renesansie obok hymnów łacińskich, nawiązujących do klasycznych form metrycznych, uprawiano hymny w językach narodowych, przy czym miały one charakter zarówno pieśni kultowych, jak i utworów będących ekspresją osobistych uczuć religijnych jednostki (np. Hymn do Boga J. Kochanowskiego). Od czasów romantyzmu hymn wyszedł poza granice tematyki religijnej, obejmując problemy filozoficzne, etyczne, egzystencjalne; uprawiany m.in. przez Słowackiego i Mickiewicza stał się formą poezji lirycznej bliską swobodnej kompozycyjnie i metrycznie odzie. W drugiej połowie XIX w. pojawiły się tendencje do prezentowania w patetycznych i wzniosłych hymnach codziennych spraw i doznań ludzkich, tworów techniki i przejawów miejskiej cywilizacji (np. w twórczości Whitmana). Od XX-lecia: (w Polsce m.in. w poezji J. Lechonia, K. Iłłakowiczówny) przedmiot zabiegów stylizacyjnych i parodystycznych (np. w twórczości W. Majakowskiego). Hymnem nazywa się również pieśni uznawane przez różne wspólnoty (narodowe, klasowe) za symbol grupowej jedności i wyraz akceptowanych idei, postaw i dążeń, wykonywane w sytuacjach podniosłych i ważnych, np. hymny rewolucyjne (Międzynarodówka) lub hymn narodowy;
23) pean – w greckiej liryce chóralnej pieśń dziękczynna skierowana do Apollina (także do Artemidy i innych bogów). Gatunek ten uprawiali m.in. Simonides z Keos, Pindar. W późniejszym znaczeniu: wszelka pieśń pochwalno-dziękczynna, panegiryczna, urzymana w patetycznym stylu;
24) epicedium -
w greckiej liryce chóralnej pieśń żałobna śpiewana przy łożu zmarłego, wyrażająca żal z powodu jego śmierci i głosząca pochwałę jego zalet obywatelskich i osobistych. Zawierała zwykle liczne nawiązania mitologiczne. W późniejszym sensie: mowa wygłaszana nad grobem lub utwór napisany na cześć osoby zmarłej;
23) epitafium – krótki napis nagrobkowy najczęściej wierszowany, a także utwór poetycki sławiący zmarłego, utrzymany w stylu takiego napisu; odznacza się epigramatyczną zwięzłością i wyrazistością stylistyczną, często ma charakter panegiryczny; pisane dystychem elegijnym;
24) lament – utwór poetycki (czasem w formie dialogu) wyrażający żałobę, ból, nieszczęście, bezradność wobec przeciwieństw losu. Utwory tego typu powstawały już w starożytności (np. Lament Danai Simonidesa z Keos). W lit. staropolskiej znane są głównie anonimowe tzw. lamenty chłopskie, będące skargą na sytuację chłopów pańszczyźnianych, pełne goryczy i nienawiści wobec sprawców krzywd. Dotyczyły niekiedy spraw osobistych, np. Z. Morsztyna Lament Hospodarowej Imci Wołoskiej;
25) żale – w literaturze staropolskiej utwory liryczne wyrażające ból z powodu nieszczęścia, skargi i narzekania na los. Ich tematyka bywała religijna (np. w Żalu Matki Boskiej pod krzyżem) lub patriotyczne (np. F. Karpińskiego Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta); określano też czasem opłakujące czyjąś śmierć cykliczne utwory zbliżone do trenów (np. F. D. Kniaźnina Żale Orfeusza);
26) elegia – w poezji starożytnej Grecji utwór pisany dystychem elegijnym. Forma wierszowana stanowiła główny wyróżnik, chociaż genetycznie był to zapewne gatunek liryki żałobnej, pieśń lamentacyjna bliska trenowi, śpiewana podczas pogrzebu; obok elegii żałobnej reprezentowana była elegia miłosna, wojenna, polityczna, biesiadna, dydaktyczna. W poezji rzymskiej rozwijała się zwłaszcza elegia miłosna, operująca nierzadko elementami narracyjnymi; utwory tego gatunku pisali m.in. Tibullus, Katullus, Owidiusz (heroidy). W rozumieniu nowożytnym, od XVI w., to utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów egzystencjalnych (przemijanie, śmierć, miłość), pozbawiony ustalonych wyróżników formalnych. Gatunek uprawiany przez poetów wszystkich epok począwszy od renesansu;
27) tren – jeden z gatunków poezji żałobnej ukształtowany w Grecji; pieśń lamentacyjna o charakterze elegijnym, wyrażająca żal po czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłego oraz zawierająca pochwałę jego zalet i zasług. Utwory tego typu pisali m.in. Simonides z Keos i Pindar, w poezji rzymskiej Owidiusz. Do antycznych tradycji gatunku nawiązywali potem poeci humaniści (m.in. Petrarka), w liryce polskiej przede wszystkim Treny J. Kochanowskiego - cykl trenologiczny, czyniący poszczególne motywy klasycznej pieśni żałobnej (epicedium) ośrodkami tematycznymi szeregu samodzielnych utworów lirycznych. Dzieło Kochanowskiego otworzyło bogaty nurt naśladownictw i nawiązań, żywotny w polskiej poezji XVI – XVIII w. (m.in. S. F. Klonowic, T. Wiszniewski, S. Grochowski, F. D. Kniaźnin); do Trenów...
sunka