1. Kategoria mimesis: „twórczego naśladowania”, przyporządkowana wszystkim odmianom poezji przez Arystotelesa, różnicowana ze względu na środki, przedmioty i sposoby naśladowania; według niego epopeja i tragedia, to sztuki naśladujące za pomocą mowy metrycznej, w przypadku dramatu dużą rolę odgrywa wystawa sceniczna, która jest naturalną konsekwencją „naśladowczego przedstawiania za pomocą działających osób”.
2. Formy podawcze dramatu:
a. dialog – wypowiedź, która powstaje w wyniku kolejnej aktywności językowej przynajmniej dwóch podmiotów mówiących, por. rozmowa w potocznym doświadczeniu; aktywność językowa rozumiana jako proces zamiany ról nadawcy i odbiorcy, które przyjmują na siebie uczestnicy dialogu; rodzaj wypowiedzi, w którym występuje silny związek z sytuacją pozajęzykową.
· trzy typy dialogu: repliki – wypowiedzi każdej z osób; pytania i odpowiedzi; konwersacyjny – punkt ciężkości leży na samym akcie mówienia, na doborze ciekawych tematów i niebanalnym ich ujęciu, repliki łączą się ze sobą na zasadzie kontynuacji, uzupełnienia, rozwijania wzajemnego wypowiedzi; kontrowersyjny – związany z funkcją dramatyczną wypowiedzi, repliki zarysowują sprzeczne poglądy, stanowiska i dążenia rozmówców, punkty widzenia są sobie przeciwstawione;
· funkcje dialogu: informacyjna (dostarcza wiadomości, bez których zrozumienie akcji dramatycznej byłoby niemożliwe), zastępcza (zastępuje bezpośredni udział odbiorcy we wcześniejszych wydarzeniach), charakteryzująca (tematem dialogu scharakteryzowanie postaci), dramatyczna (budowanie fabuły, tworzenie sytuacji i zdarzeń, wywoływanie działania – ujawnia się zarówno w zmianie zewnętrznych układów, jak i wewnętrznych stanów postaci);
b. monolog – autonomiczna, ciągła wypowiedź jednego podmiotu, która ze względu na bezpośredni charakter przedstawiania w dramacie ma bardziej ograniczone funkcje, niż w innych rodzajach literackich; w swym rozwoju dramat wykazywał tendencję do redukcji monologów (w tragedii antycznej miał przewagę nad dialogiem), wypowiedź związana ściśle z sytuacją i bohaterem dramatycznym;
· formy występowania monologu w dramacie: wypowiedź chóru (monolog zbiorowości), wypowiedź jednej postaci pod nieobecność innych, stanowiąca zazwyczaj autocharakterystykę lub przedstawienie przeżyć mówiącego (podstawowy typ monologu w dramacie), wypowiedź jednej osoby w obecności innych, które ją słyszą (przemówienie), wypowiedź wobec osób, które w myśl konwencji nie słyszą wypowiedzi monologowej, czyli tzw. apart (monolog na stronie kierowany do odbiorców dzieła, stanowiący komentarz lub dodatkową informację), dłuższa wypowiedź w ramach dialogu (tyrada, opowiadanie, opis, informacja), monologowa wypowiedź chóru lub postaci skierowana wprost do czytelników lub publiczności (parabaza);
· monolog wewnętrzny – głośne myślenie, sposób oddziaływania bohatera na samego siebie, formułowanie myśli rodzajem działania;
· monolog autoprezentacyjny – pojawia się w dramatach romantycznych i modernistycznych, ukazuje przemiany wewnętrzne bohaterów a nie zdarzenia;
· monolog retoryczny – zbliżony do przemówienia, występuje w dramatach przedromantycznych; głównie skierowany do czytelnika, czy publiczności;
· didaskalia - tekst poboczny, didaskalos – nauczyciel;
3. Fabuła w dramacie i epice. Porównanie.
Dramat:
a. fabuła jako zorganizowany ciąg zdarzeń, dynamicznych zmian sytuacji, wprowadzających istotne zmiany losu bohaterów utworu;
b. bardziej statyczne, opisowe ujmowanie sytuacji, która pozostaje w rezultacie niezmienna, stanowi tylko szereg postaw i wypowiedzi wyrażających jakiś trwały stan, trwały układ sytuacyjny – dramat statyczny;
Aktualny charakter fabuły w dramacie (bezpośredniość przedstawienia i dialog jako podstawowa forma konstrukcji językowej dramatu). Fabuła dramatyczna jest jednowątkowa, prosta, oparta na jednym dominującym konflikcie, podporządkowana jednemu celowi, w tym przypadku dominującą kategorią kompozycyjną staje się akcja. Prosta fabuła z reguły angażuje niewielką liczbę osób wyraźnie zróżnicowanych na postacie pierwszoplanowe – bohaterów fabuły i postacie drugorzędne.
Akcja – ciąg zdarzeń zaprezentowanych bezpośrednio, aktualnie zachodzących, opartych na decyzjach i czynach bohatera, zmierzających do określonego celu. Zawiązanie akcji, rozwiązanie akcji, przedakcja, kulminacyjny punkt akcji, ujawniający najwyższe napięcie sił kierujących akcją.
Perypetia – zdarzenia wprowadzające zasadnicze zwroty w zewn. i wew. sytuacji bohatera, w całym nastroju utworu.
Katastrofa – element akcji dramatycznej, pojawiający się w tragedii.
Akcja w swej klasycznej postaci opiera się na konflikcie (akcja – kontrakcja), jedność akcji, miejsca i czasu (jedność wrażenia estetycznego według Arystotelesa).
Fabuła podzielona na sceny, sceny łączone w akty. Wprowadzenie fabuły wielowątkowej.
4. Czas w dramacie:
a. czas fabularny – okres czasu zamknięty ciągłością zdarzeń, które tworzą treściowe wątki utworu;
b. czas akcji – czas bezpośrednio przedstawianych wydarzeń akcji;
c. czas percepcji widowiska
Jedność czasu – w antycznym rozumieniu neutralność, niewyczuwalność, w klasycznym ograniczenie odcinka czasu zbliżonego do czasu trwania spektaklu teatralnego.
5. Reprezentatywność w dramacie:
Funkcja bohaterów dramatu, polegająca na reprezentowaniu, w aspektach uogólnienia i uszczegółowienia. Według Arystotelesa podział funkcji ze względu na gatunek dramatyczny – w tragedii konstrukcja bohaterów oparta na harmonijnym zespoleniu funkcji uogólniających i indywidualizujących, w komedii dominowały funkcje uogólniające (alegoria – częste występowanie odczłowieczenia, uabstrakcyjnienia człowieka).
Podział bohaterów dramatu na typy i charaktery.
a. typ – ujęcie człowieka w ogóle, poza czasem i konkretną sytuacją, uogólniające, skupiające cechy istotne dla jakiejś grupy społecznej, właściwe stereotypowym wzorom reakcji psychicznych i zachowań, charakteryzuje się również niewielką ilością wyznaczanych cech;
b. charakter – ujęcie postaci literackiej, zmierzające do coraz bardziej indywidualnego nacechowania postaci, charakteryzujący się szerokim zespołem cech, uporządkowanych hierarchicznie;
6. Gatunki dramatyczne:
a. tragedia – naczelny gatunek poważny, wysoki (tematy z mitologii, z „wielkimi” bohaterami), z tendencją do idealizowania postaci (przedstawia ludzi lepszymi niż są w istocie), oddziałuje na odbiorcę, wywołując przeżycia określane przez Arystotelesa, jako oczyszczające „katharsis”;
Kategoria tragizmu:
- świadomość tragiczna – dojrzewanie bohatera do zrozumienia wyższego sensu walki, cierpienia, odpowiedzialności i śmierci;
- wina tragiczna – wina bohatera polegająca na samym akcie wyboru, musi doprowadzić do katastrofy;
- patos – jednolity ton wzniosłości;
Istotą kompozycji tragedii było przeplatanie się pieśni chóru: pięciu stasimonów z dialogami bohaterów: pięcioma epeisodiami, całość poprzedzona prologiem, parodos – pieść na wejście, exodos – pieśń na wyjście.
b. komedia – fabuła zbudowana z dialogowych epeisodiów przeplatanych pieśniami chóru, pierwszoplanowa rola postaci, ich prymat wobec fabuły oraz pejoratywne ujęcie (przedstawienie gorszymi niż są);
- komizm słowny i komizm sytuacyjny;
- komedia płaszcza i szpady, intrygi, charakteru, komedia dell’arte (teatralny gatunek komedii);
- komedia jako sztuka psychologiczno-obyczajowa oraz gatunki rozrywkowe (farsa, komedia bulwarowa, wedewil, operetka);
c. dramat średniowieczny:
- dramat liturgiczny – podejmował tematy z Biblii, a teksty czerpał z ksiąg liturgicznych, obowiązywał w nim język łaciński, jego zadaniem było wydobycie i zinterpretowanie sensu epizodów biblijnych dla dziejów świata, pojmowanych jako dzieje zbawienia ludzkości, treści dialogu miały wielorakie znaczenia, oprócz dosłownego – alegoryczne, moralne i eschatologiczne, występowała często muzyka;
- misterium – tematy oparte na Biblii, głównie na Nowym Testamencie, dziejach apostolskich lub apokryficznych żywotach apostołów i świętych, wykazywał większą niezależność od liturgii, traktowało świat przedstawiony w inny sposób, niż dramat liturgiczny – przedstawiało rzeczywistość historyczną, a nie metafizyczną, fabuła stanowiła w nim rodzaj ilustracji, miała na celu popularyzować historię Chrystusa i świętych; intermedia – sceny dialogowe lub pantomimiczne, o zabarwieniu komicznym, przedostawały się do misteriów;
- farsa, jasełka i szopki, komedia rybałtowska;
- moralitety – spełniały dydaktyczne funkcje za pomocą alegorycznego przedstawienia, przykładowych sytuacji bądź dyskusji między personifikowanymi cnotami i wadami ludzkimi;
d. dramat mieszczański:
- komedia łzawa
- komedia poważna
- tragedia domowa
e. dramat romantyczny/później modernistyczny oraz poetycki;
f. dramat symboliczny, epicki, groteskowy, ekspresjonistyczny;
7. Cechy eposu homeryckiego:
8. Płaszczyzny czasowe w epice:
- czas narracji – wyznaczony przez odrębność sytuacji narracyjnej, przebieg opowiadania i towarzyszące mu okoliczności – umowna płaszczyzna czasowa wewnątrz utworu, na której pisarz umieszcza relację narratora i która uwidacznia się jako dystans różnego stopnia w stosunku do czasu fabularnego;
- czas środowiska – czas rzeczywistości realnej, historycznej, do którego odnoszą się treści utworu;
- czas fabularny – w którym rozgrywają się wydarzenia;
9. Rodzaje motywacji w epice:
Ich wybór jest związany z tradycją gatunku, jaki aktualizuje dany utwór oraz z sytuacją kulturowo-społeczną, w jakiej utwór powstaje.
a. motywacja metafizyczna
b. motywacja fantastyczna
c. motywacja realistyczna:
d. motywacja społeczna
e. motywacja psychologiczna
10. Modele narracji w epice:
- narrator wszechwiedzący, abstrakcyjny – nieokreślony, ale relacjonuje nie tylko zdarzenia, ale również myśli i przeżycia bohaterów;
- narrator skonkretyzowany, jako postać należąca do świata przedstawionego, o wiedzy wyraźnie ograniczonej;
- narracja pamiętnikarska;
- strumień świadomości;
- przesuwanie narracji z zewnątrz do wewnątrz świata przedstawionego;
- narracja autorska – w trzeciej osobie
- narracja pamiętnikarska – w pierwszej osobie
- narracja złożona – epistolarna – przez kilku narratorów
11. Mowa zależna, mowa pozornie zależna i niezależna.
a. mowa niezależna – całkowite wyodrębnienie wypowiedzi bohaterów z toku narracji w postaci pełnego przytoczenia ich myśli lub rozmowy, monolog wewnętrzny zostaje przytoczony wtedy w pierwszej osobie, używa się w narracji słów takich, jak: myślał, rzekł sobie, odparł, odpowiedział, po których następuje dosłowne przytoczenie;
b. mowa zależna – relacjonowanie przez narratora myśli i rozmów bohaterów, używanie trzeciej osoby;
c. mowa pozornie zależna – połączenie punktów widzenia dwóch różnych podmiotów wypowiedzi: narratora i bohatera (głównie w epice o zainteresowaniach psychologicznych).
Decyduje sposób połączenia monologów i dialogów z monologiem narratora.
12. Gatunki epickie:
Gatunki poetyckie:
a. epos homerycki – główny reprezentant rodzaju epickiego w poetyce Arystotelesa, naczelny gatunek epiki wysokiej, czerpał tematykę z mitów, podań i baśni, wywodzi się od pieśni opartych na tematach mitycznych, początkowo tylko śpiewanych, z czasem zapisywanych; świat przedstawiony w eposie jest dwuwarstwowy: obejmuje świat ludzki i nadludzki; gatunek literacki, którego celem było przedstawienie możliwie szerokiego, pełnego obrazu świata, w jakim żyje człowiek, perspektywa historyczna; fabuła wielowątkowa, zbudowana z licznych epizodów, wielonastrojowość, duże znaczenie jak to w wysokim gatunku, odgrywa patos; więzią strukturalną epizodów jest bohater lub jedno niezwykle ważne wydarzenie górujące nad pozostałymi; narrator wysuwał na pierwszy plan rzeczywistość, o której mówił, a nie swoją własną osobę, posługiwał się narracją, łączącą elementy opisu i opowiadania, był wszechwiedzący, prowadził narrację w trzeciej osobie, punktem, w którym najsilniej podkreślał swoją obecność była inwokacja;
- epos rycerski w średniowieczu, bohater wywodzący się z kultury chrześcijańskiej;
- mesjady np. „Raj utracony” J. Miltona;
- w odrodzeniu: „Jerozolima wyzwolona” Tassa, „Orland Szalony” Tassa;
- poemat heroikomiczny – parodiuje podstawowe cechy eposu: „Monachomachia”, „Myszeida”
- w XIX wieku określany jako epopeja: „Pan Tadeusz”, „Chłopi” Reymonta;
b. poemat epicki – fabuła jednowątkowa, niewielka ilość epizodów i bohaterów np. „Grażyna” Mickiewicza;
c. gawęda – nasilenie pierwiastków realistycznych, rozszerzenie codziennych tematów obyczajowych, zmiana bohatera, który stał się bardziej zwykłym człowiekiem, zarówno forma wierszowana jak i prozaiczna, narracja przypomina ustne opowiadanie, przeznaczone dla przeciętnego słuchacza, świat przedstawiony zbliżony do świata odbiorcy, próba protestu przeciwko fikcji i fantastyce eposu, narrator zazwyczaj uczestnikiem zdarzeń, o których opowiadał;
d. poemat opisowy np. „Sofiówka” Trembeckiego;
e. poemat dydaktyczny i filozoficzny;
f. bajka – narracyjna (epigramatyczna należy do liryki), zazwyczaj jest opowiadaniem, przedstawiającym zdarzenie dotyczące zwierząt jako bohaterów, zarówno cechy bohaterów, jak sytuacje, w których uczestniczą, osadzone są w stosunkach międzyludzkich; reprezentują pewne ogólne cechy natury ludzkiej, jak i pewne zasadnicze typy sytuacji egzystencjalnych i postaw etycznych, sens bajki często formułowany, jako morał;
g. satyra – postawa krytyczna, negatywnie oceniająca rzeczywistość społeczną i zjawiska, które stają się przedmiotem przedstawienia, zasadniczym chwytem ośmieszenie, karykaturalne przedstawienie zjawisk uznanych za niestosowne, czy szkodliwe, deformowanie ich proporcji; pamflet – utwór demaskujący, paszkwil – utwór oczerniający, zniesławiający;
h. powieść poetycka – rozwinięta w dojrzałej formie przez Waltera Scotta, a potem G. Byrona, romantyczna wersja poematu epickiego; gatunek narracyjny i fabularny, korzystający ze środków właściwych liryce i dramatowi, opowiadanie narratora ma charakter subiektywny; występują liczne niedomówienia, kontrast postaci, bohater często traktowany jako maska autora, sceneria fabuły sięga często po motywy egzotyczne, orientalne, cofa zdarzenia w przeszłość historyczną lub bardziej nieokreśloną; Malczewski, Słowacki, Goszczyński – dodany patriotyzm, nawiązanie do historii i obyczajowości narodowej;
i. poemat dygresyjny – twórcą gatunku Byron, w Polsce „Beniowski” Słowackiego – występuje dwuwarstwowość narracji, wynikająca ze zróżnicowania przedmiotów narracji, pojawia się dysproporcja;
Gatunki prozaiczne:
a. nowela – powstała na terenie literatury antycznej, „Opowieści milezyjskie” Arystydesa z Miletu, rozwijała się jako rodzaj opozycji w stosunku do eposu, czerpała tematy z życia środowiska, w jakim się zrodziła, co zadecydowało o jej realistycznym charakterze; wyrastając z tradycji ustnej oparła się głównie na anegdocie, zwięzłym opowiadaniu jednego zdarzenia, czy sytuacji, które dałoby się zakończyć pointą, zarazem dowcipną, jak i pouczającą; „Dekameron” Boccaccia, nowela sensacyjna, fantastyczna i grozy (romantyzm); utwór zwięzły, fabuła jednowątkowa, zbudowana z niewielkiej ilości motywów, czasem obejmuje tylko jedno zdarzenie, budowa zamknięta, często zakończona pointą, posiada często punkt kulminacyjny, częsty paralelizm elementów fabuły; szkic, obrazek – wycinek z życia, przedstawiony drobiazgowo;
b. opowiadanie – również krótki utwór narracyjny, oparty na anegdocie, ma większe niż nowela tendencje do rozbudowania fabuły, epizodyczności, mamy w nim do czynienia z kilkoma wątkami, z których jeden dominuje, powiązane są z nimi obszerne partie opisowe, dotyczące zarówno otoczenia bohaterów, jak i ich przeżyć wewnętrznych;
c. powieść – nie uznają jej ani poetyki starożytne, ani późniejsze, aż do XVIII wieku z powodu prozaicznej formy, związków z twórczością plebejsko-mieszczańską oraz z piśmiennictwem historycznym i dydaktycznym...
sunka