ANIMACJA SPOŁECZNO KULTURALNA.doc

ANIMACJA SPOŁECZNO-KULTURALNA

Animacja - rozumienie pojęcia

Termin animacja pojawił się w literaturze francuskiej w latach sześćdzie­siątych. Słownikowe znaczenie jego jest co najmniej dwojakie:

1)                 ożywiać coś, dawać życie czemuś, wprawiać w ruch, nadawać żywotność;

2)           ożywiać kogoś, zachęcać, skłaniać do działania, pobudzać siły do dzia­łania .

Stąd też rozmaici działacze, badacze i publicyści francuscy, zajmujący się problematyką życia społeczno-kulturalnego, w swoich wypowiedziach temu terminowi nadawali rozmaite znaczenie:

- jedni byli zdania, że animacja jest to kierunek działania wśród ludzi i z ludźmi, które ma na celu ułatwienie jednostce oraz grupie udziału w bardziej aktywnym i twórczym życiu poprzez lepsze rozumienie przemian, łatwiejsze porozumiewanie się z innymi, współ­udział z innymi w ożywianiu środowiska. Zwolennicy tego rozumienia terminu byli zdania, że animacja jako kierunek działalności występuje obok kierunku działalności ekstensywnej (oddziaływanie na szerokie masy), dzia­łalności intensywnej (skierowanej na jednostki i małe grupy, od których wymaga się aktywności) i twórczej skierowanej na wyzwalanie aktywności;

- animację też rozumiano inaczej traktując ją jako metodę działania, metodę pracy kulturalnej i społeczno-wychowawczej; metoda ta polega na stymulacji do aktywnego zachowania zarówno zbiorowości terytorialnej (społeczności lokalnej), jak i małej grupy, do działania mającego na celu ulepszanie życia społecznego środowiska poprzez ukazywanie wizji owych ulepszeń i stymulowanie ludzi do ich realizacji, bądź też działania wydoby­wające występujące potrzeby, zainteresowania, motywacje wśród członków danej grupy społecznej, indywidualnych osób.

- animację można również traktować jako proces, dzięki któremu następuje nie tylko ożywienie, akty­wizowanie, pobudzenie do działania jednostek i grup, ale przede wszystkim odkrywanie w sobie sił twórczych, możliwości kreacyjnych, szans zachowań ekspresyjnych. Innymi słowy animacja jest również procesem odkrywania siebie.

Podejmowano również próby określania znaczenia tego pojęcia w innych krajach, na przykład w Niemczech. Zdaniem H.W. Opaschowskiego pojęcie animacji ma szeroki zakres i można jego znaczenie odnieść do:

a) celu - jakim jest ożywienie, pobudzanie oraz motywowanie jednostek i grup do ujawniania i rozwijania swych utajonych zdolności i możliwości;

b) metody - motywowania, inicjowania i rozwijania jednostek oraz aktywności grup społecznych;

c) procesu - ożywiania, doradzania i prowadzenia działalności społeczno-kulturalnej;

d) działań - w zakresie aktywizowania i koordynowania, inicjowania i pro­wadzenia szeroko pojętej działalności społeczno-kulturalnej.

Z powyższego wnika, że szczegółowo można rozpatrywać rozmaite kwestie funkcjonowania jednostek, grup, społeczności lokalnych i analizować je z punktu widzenia animacji.

W niektórych znaczeniach termin animacja jest rów­noznaczny z naszym polskim terminem aktywizacja. Jednakże w niektórych przypadkach termin animacja ma znaczenie głębsze i szersze od aktywizacji, a nadto „aktywizacja" niektórym osobom kojarzy się negatywnie jako dzia­łanie płynące z zewnątrz, oddziaływanie na jednostki, które zdominowane przez innych winne się poddawać ich woli i ulegać innym, które wewnętrznych sił i motywacji nie mogą uruchomić. Stąd też termin animacja robi w gronie pedagogów wielką karierę i coraz częściej posługują się nim zarówno badacze, jak i działacze praktycy.

Animacja społeczno-kulturalna[1] w społecznościach lokalnych

Mówiąc o społeczności lokalnej mamy na myśli grupę ludzi zamieszkującą wieś, gminę, osiedle, małe miasto, bowiem tam na ogół występuje taki układ stosunków społecznych, iż między członkami grupy wytwarza się więź i poczucie identyfikacji z grupą i miejscowością.

Społeczność lokalna była od dawna centrum zainteresowania badaczy zajmujących się między innymi poszukiwaniem ulepszeń funkcjonowania jej jako środowiska społeczno-wychowawczego. W polskiej myśli pedagogicz­nej należy przypomnieć koncepcje Heleny Radlińskiej, która wielokrotnie rozważała problem wpływu środowiska społecznego na jednostkę. Autorka wychodziła z założenia, że w każdym środowisku, a zwłaszcza w społecz­nościach lokalnych, tkwią siły społeczne stanowiące dynamiczny czynnik kształtujący nie tylko osobowość poszczególnych jednostek, ale oblicze całej grupy („gromady"), bowiem charakter pracy zawodowej członków grupy, stosunki jakie wytwarzają się między ludźmi, wytwory kultury duchowej dostarczają każdemu człowiekowi określonych przeżyć, które kształtują sferę poznawczą i emocjonalną, a przede wszystkim wywierają wpływ na działanie.

Jednocześnie człowiek, który żyje i działa w środowisku, w danej społeczności, wywiera również na nią wpływ i przez to następuje przetwarzanie środowiska. Autorka podkreśla, że uruchomienie tych sił tkwiących w środowisku i zwrócenie ich we właściwym kierunku, to znaczy takim, którego wizję zarysują działacze społeczni, kulturalni, lokalni politycy, pedagodzy, może życie danej społeczności przekształcić lub ulepszyć.

Dlatego też dla pracy społeczno-wychowawczej istotne jest odnajdywanie w społecznościach lokalnych tych wartości, które należy chronić lub rozwijać, tych sił społecznych, które są znane, jak i tych, które są utajone - tkwią w poszczególnych jednostkach i grupach społecznych środowiska, i spożytkowanie owych sił w przetwarzaniu niedoskonałego życia danego środowi­ska, danej społeczności.

Poglądy H. Radlińskiej przeżywają swego rodzaju renesans w naszym społeczeństwie podlegającym procesowi transformacji: na przykład jawią się jako nowe hasła samorządności lokalnej, pełnej odpowiedzialności za swój los i życie najbliższego otoczenia, hasła wspólnego działania dla dobra społeczności lokalnych w rozmaitych sferach, odpowiedzialności za podjęte decyzje itd. Ta wizja Polski samorząd­nej, Polski, w której nie będzie interwencji zewnętrznego przedmiotu steru­jącego, wizja konieczności działania dla siebie i innych, jako warunku koniecznego dla polepszenia własnego życia w środowisku, jest wizją, która powszechnie jeszcze nie jest w pełni akceptowana i bardzo często mamy do czynienia z oczekiwaniem na podmiot, który by „odgórnie" rozwiązał tra­piące zarówno jednostki jak i grupy problemy dnia codziennego. Owe problemy mieszkańców społeczności lokalnej są rozmaite.

Na przykład niektóre środowiska oddalone od większych ośrodków kulturalnych są w dal­szym ciągu opóźnione w rozwoju społecznym, ekonomicznym i kulturalnym w stosunku do reszty kraju. Na skutek zaś dyfuzji kosmpolitycznych wzorów kulturowych w owych społecznościach nie pielęgnuje się i nie rozwija wartości wytworzonych przez poprzednie generacje, a często się je wręcz odrzuca (na przykład obyczaje, sztuka ludowa, gwara, stroje ludowe itp.). Z kolei na skutek braku możliwości pełnego uczestnictwa w kulturze naro­dowej lub też z braku przygotowania do jej recepcji, wytwarza się swoista subkultura poszczególnych społeczności, której dominującym elementem jest oglądanie filmów wideo, takich, które nie wymagają uruchamiania skompli­kowanych procesów myślowych.

Zjawisko tworzenia subkultur, niskiej aktywności, lub w ogóle brak uczestnictwa w kulturze tak zwanego wyższego poziomu, często idzie w pa­rze z bierną postawą wobec potrzeb społeczności lokalnej w sferze nie tylko kulturalnej ale i gospodarczej.

Istnieje zatem obiektywna potrzeba animacji, a więc ożywienia, urucho­mienia sił społecznych tkwiących w środowiskach, dzięki którym można dokonywać celowych, racjonalnych przeobrażeń, obejmujących zmiany o charakterze ekonomicznym, społecznym, kulturalnym, a których rezultatem będzie harmonijny rozwój społeczności we wszystkich dziedzinach życia. Istotą bowiem tak rozumianej animacji jako metody środowiskowej jest doprowadzenie do zespołowej działalności ludzi zamieszkałych na danym terenie, którzy pragną poprawić sobie warunki własnego życia. Taka dzia­łalność nazywana jest również aktywizacją społeczności lokalnych, której skutki społeczne mogą się wyrażać w rozmaity sposób.

Celem tak rozumianej animacji jest stymulacja przemian w dziedzinie systemów wartości, wykształcenia selektywnej postawy wobec atakujących poszczególne jednostki ludzkie nowych idei, nowych wzorów zachowań, które przyjmowane szczególnie przez młodzież mogą się przyczyniać do poważnych zaburzeń funkcjonowania środowiska społecznego (np. pojawiające się w małych miasteczkach grupy faszyzujące, agresywne w stosunku do inaczej myślących, czy też wyznających inny rodzaj muzyki młodzieżowej). Badacze zwracają uwagę, że jeżeli nastąpi włączenie człon­ków społeczności lokalnej w działanie, w rozwiązywanie szerszych proble­mów gminy, miasteczka, lub osiedla, to następuje proces przemiany sposobu myślenia. Członkowie społeczności lokalnej przestają postrzegać wszystkie procesy i zjawiska przez pryzmat własnej osoby, a za punkt wyjścia przyjmują potrzeby grupy społecznej, z którą się identyfikują i traktują jako grupę odniesienia. Zaczyna powoli zanikać bezrefleksyjna postawa wobec każdej nowej idei, każdego wzoru zachowania, bowiem ocena i akceptacja tych wartości kulturowych jest zdeterminowana nie tylko własnymi odczuciami, ale i opinią społeczności lokalnej.

Istnieje szereg barier utrudniających, a może nawet w niektórych przypadkach uniemożliwiających, zastosowanie tej metody w środowisku:

1. Jedną z barier jest też dezintegracja społeczna i kulturowa małych wsi i miasteczek, dezorganizacja rodziny, grup sąsiedz­kich zachodząca na skutek zmian cywilizacyjnych. Powoduje to, że życie w społeczności lokalnej, identyfikacja się z nią jest po prostu mało atrakcyjna dlii jej członków. Inną barierą jest zanik autorytetów lokalnych, brak jedno­znacznych wzorów osobowych. Badacze przytaczają empiryczne przykłady, iż w jednej społeczności funkcjonuje kilka takich wzorów począwszy od lekarza realizującego hedonistyczny styl życia do księdza ascety.

2. Kolejną barierą jest fakt, iż niektóre środowiska stanowią tylko z pozoru społeczności lokalne, ponieważ przestały być środowiskiem życia wszystkich mieszkań­ców, bowiem ambitniejsze jednostki, nie znajdując warunków realizacji aspiracji na przykład kulturalnych, nie wyrażają chęci, nie odczuwają potrzeby utrzymywania jakichkolwiek więzi z najbliższym otoczeniem społecznym, sąsiedzkim a nawet rodzinnym. Starają się wszystkie swoje potrzeby realizować poza najbliższym otoczeniem.

3. Inna bariera wynika z głoszonych haseł badaczy i działaczy społecznych przejętych ideą tak zwanego „humanizmu" czy też humanistycznych koncepcji człowieka, które zakładają nieingerencje, autoteliczność działań i zachowań, samorealizację i samorozwój jednostki, „nie nakładanie sieci ograniczeń na pulę możliwości", a wszelkiego rodzaju stymulowanie, ukierunkowanie, (które mimo wszystko w animacji ma miejsce) traktuje się jako „symboliczny gwałt". Rodzi to pewne opory wśród jednostek ludzkich, które zadają sobie pytania, dlaczego mają one być związane właśnie ze środowiskiem lokalnym, z jego wzorami kulturowymi i systemami wartości, dlaczego owe wzory i systemy wartości proponowane czy też ukazywane przez animatora mają być lepsze, wartościowsze, od tych które już zostały zinternalizowane?

4. Kolejna bariera wynika z pewnego dylematu znanego pedagogom, który ujawnia się w pytaniu jak pogodzić wizję współczesnego człowieka jako obywatela świata, gospodarza cywilizacji globalnej, myślącego kategoriami globalnymi z działaniami lokalnymi, bowiem poetyckie hasło „myśl globalnie i działaj lokalnie" nie wszystkim trafia do przekonania.

Niezależnie jednak od tych barier, które aktualnie w naszym kraju pojawiają się i ujawniają w całej jaskrawości, w krajach rozwiniętych animacja jako metoda ożywiania społeczności lokalnych była stosowana i to z dobrym skutkiem (może jeszcze nie nazywana animacją, ale terminem community development w trzydziestych i czterdziestych latach XX wieku. W sytuacji społeczno-gospodarczej, jaką przeżywa nasz kraj, w sytuacji bardzo dużych zróżnicowań społecznych między poszczególnymi społecznościami lokalnymi, podejmowanie działań animacyjnych jest ze wszech miar celowe. Celowość ową zwiększa fakt, że owo postulowane przez naszych polityków „branie własnych spraw we własne ręce" jest wyzwaniem czasu, w którym żyjemy.

Opracowanie i realizacja programu animacji społeczno-kulturalnej środo­wiska lokalnego jest wbrew pozorom przedsięwzięciem trudnym i wymaga­jącym zachowania kilku warunków implikujących rezultaty podjętych dzia­łań. Pamiętać bowiem musimy, że mamy do czynienia z ludźmi, którzy mają własne cele, którzy we wzajemnych stosunkach przejawiają objawy sympatii lub niechęci, których zachowanie jest wynikiem rozmaitych motywacji, a system kulturowy funkcjonujący w małych społecznościach to nieharmonijny zespół elementów, bowiem wśród nich jedne będą ważniejsze dla jednych jednostek i grup, a te same elementy dla innych mogą być mało ważne, nieistotne, bądź bezwartościowe. Dynamika zespołu elementów two­rzących system kulturowy społeczności lokalnych jest bardzo duża, bowiem ciągłe przewartościowanie, ciągłe napięcia jakie rodzą się podczas interakcji, dochodzące do głosu partykularyzmy, różnice wyznawanych ideologii, wszy­stko to może spowodować poważne utrudnienia w dziale zaplanowania ulepszeń życia społeczno-kulturalnego danej społeczności lokalnej.

Stąd badacze zajmujący się zarówno wcześniej opisami community development (aktywizacji i rozwoju społeczności lokalnych), jak i działań animacyjnych środowiska zwracają uwagę na konieczność podjęcia szeregu czynności wstępnych (zwanych czasami „reanimacją”) poprzedzających realizację programu animacyjnego w społecznościach lokalnych.

1. Do tych czynności należy przeprowadzenie diagnozy społecznej, w wyniku której animatorzy uzyskują dokładną i wszechstronną znajomość środowiska lokal­nego i trendów rozwojowych poszczególnych jego komponentów.

Nie wy­starczają tutaj dane statystyczne na temat rozmieszczenia ludności, jej stratyfikacji społecznej, gęstości zaludnienia, od której zależy częstotliwość i różnorodność kontaktów społecznych, struktura poziomu wykształcenia i struktura wieku, bowiem niesłychanie istotne są dane dotyczące różnic międzygrupowych i międzypokoleniowych, wiedza o społecznych dystan­sach, sile społecznej kontroli, sile i charakterze tradycji itp.

Znajomość środowiska od strony funkcjonowania systemu społeczno-kulturowego to tylko część wiedzy koniecznej przed przystąpieniem do pracy animacyjnej. Drugi rodzaj, to wiedza o brakach w życiu społecznym, gospodarczym i kulturalnym, wiedza o tym, przez kogo i w jakim stopniu owe braki są odczuwane, jest warunkiem poprawnego sformułowania celów animacji. Owa znajomość środowiska pozwala na wykrycie zasobów materialnych i duchowych, wszystkich sił tkwiących w środowisku rozumianym jako cała społeczność lokalna, bowiem, aby owo środowisko ożywiać, animować trzeba wiedzieć, co można wykorzystać, na czym się oprzeć, jakie siły uruchomić. Innymi słowy czynności diagnostyczne podej­mowane przez animatora mają w rezultacie przynieść wiedzę dotyczącą potrzeb środowiska, sił tkwiących w środowisku zarówno tych materialnych, jak i sił tkwiących w ludziach, możliwości zaktywizowania ponadprzecięt­nego osób związanych ze środowiskiem i pragnących ulepszyć jego funkcjo­nowanie (przodowników, liderów) - ich motywacji i możliwości realizacji zadań animacyjnych.

2. Drugą fazą są czynności przygotowawcze w postaci planowania treści, form a przede wszystkim dokładne sprecyzowanie celów podejmowanych działań animacyjnych. W tej fazie dokonuje się wyboru z kilku lub z pełnego obszaru wariantów i podejmuje decyzje (czy na przykład najpierw zbudować wspólnym wysiłkiem odcinek drogi, czy też założyć wszystkim mieszkańcom telefony, czy dokończyć rozpoczętą budowę ośrodka kultury).

W tej fazie animator rozpatruje również możliwości przydzielenia poszczególnym człon­kom społeczności zadań do wykonania, jeżeli program zostanie zaakcepto­wany. Animator obmyśla sposoby angażowania wszystkich sił społecznych do realizacji zadania, rejestruje zadania tak zwane grupowe (czyli możliwe do wykonania jedynie przez grupę osób) i indywidualne oraz planuje sposoby kontroli podjętych działań.

3. Trzecia faza w ramach czynności wstępnych jest fazą informacyjno-stymulacyjną. Ponieważ animacja zakłada wzmacnianie komunikacji społecznej metodami niedyrektywnymi, ożywianie, pobudzanie do działania ale bez autorytarnych nacisków, jednocześnie stwarzanie szans samorealizacji, to w tej fazie winna nastąpić akceptacja przez społeczność lokalną programu animacji.

Stąd też wszyscy badacze i praktycy działań animacyjnych pod­kreślają bardzo mocno konieczność przekazania pełnej informacji o:

- celach podejmowanych działań,

- szansach powodzenia i przewidywanych skut­kach działań animacyjnych,

- wysiłku czekającego każdego uczestnika programu animacyjnego.

Niektórzy badacze używają określenia, że w tej fazie chodzi o „zrozumienie problemu przez społeczność lokalną", o nabranie przekonania, iż podjęcie wysiłku jest sensowne. Jednocześnie animator pod­czas kontaktowania się z członkami społeczności lokalnej ma okazję poznać poglądy, opinie, motywacje poszczególnych potencjalnych uczestników pro­gramu animacji.

Znawcy problematyki podają przykłady praktycznych czyn­ności animatorów zachęcających członków społeczności do wspólnych dzia­łań, czynności, które w naszych warunkach być może wydają się jeszcze egzotyczne, ale są możliwe do realizacji jak na przykład reportaże opracowywane w systemie wideo, przewodniki, informatory mówiące o korzyściach podjęcia określonej działalności, o zagrożeniach w razie zignorowania pro-pozycji animatora, fotografie, diapozytywy, wystawy, a nawet audycje rekreacyjno-rozrywkowe, mające na celu zmobilizować ludzi do działania. W wyniku zastosowania rozmaitych technik informacyjnych i sposobów propagowania danej idei, kandydaci na uczestników jej urzeczywistniania winni mieć jasno sprecyzowany pogląd na temat celu proponowanej dzia­łalności, treści zajęć, organizacji, warunków uczestnictwa i skutków.

Zasadniczy etap to czynności realizacyjne. Realizowanie projektu ule­pszania życia społeczności lokalnej - stwierdzają zarówno badacze, jak i praktycy animatorzy, winno przebiegać zgodnie z planem przy zaangażo­waniu wszystkich członków społeczności lokalnych. Teoretycy animacji stoją bowiem na stanowisku, że skutki działalności animacyjnej winny być wido­czne:

- nie tylko w sferze materialnej (zbudowana ta przysłowiowa droga, czy wodociąg na wsi),

- ale przede wszystkim w sferze kulturowej i psychologiczno-społecznej,

a można je osiągnąć pod warunkiem zaangażowania się wszy­stkich lub zdecydowanej większości członków społeczności lokalnej.

Pod­kreśla się również, że w fazie realizacji muszą czasami wystąpić czynności motywacyjne, a więc pobudzanie do działań, wysiłku, aktywności, pokazy­wania trudności, budzenie wiary we własne siły, pokonywanie oporów. Codzienna obserwacja życia społecznego przynosi przykłady nieukończenia jakichś prac na skutek zniechęcenia, braku wiary we własne siły, zrodzenia się postawy bierności, stąd też animator musi przewidzieć takie sytuacje i musi stosun­kowo szybko na nie reagować.

Analitycy działalności animacyjnej zwracają uwagę na konieczność czynności edukacyjnych czy też pedagogicznych. Chodzi bowiem o to, że wykonywanie nietypowego zadania wymaga nabycia nowych wiadomości, wykształcenia nowych umiejętności, których do tej pory członek społeczności lokalnej nie musiał demonstrować. Stąd też w tej fazie w wielu przypadkach ma miejsce uczenie się przez działanie, co przynosi również określone skutki, szersze niż praktycznie wykonana praca. Faza realizacji - wykonawstwa wymaga również działań koordynacyjnych, czyli jak mówią specjaliści „bieżącego doregulowywania elementów, które się rozregulowały", a więc eliminowania błędnych poczynań uczestników, zachęcania do samokontroli, korygowanie czynności mogących okazać się niefunkcjonalnymi.

Następną fazą jest pomiar efektywności. Na poziomie ustalonych i przy­jętych w fazie planowania wskaźników dokonuje się porównań o ile sytuacja jest lepsza (względnie gorsza) po okresie pracy w stosunku do sytuacji wyjściowej. Wskaźniki będą różne dla różnych sfer animacji - w sferze ekonomicznej i gospodarczej będą to kilometry zbudowanych dróg, ilości złotówek zgromadzonych na wspólnym koncie, wartość materialna wykona­nych prac przy budowie urządzeń socjalno-kulturalnych itp.

W sferze spo­łecznej i kulturowej uchwycenie owych efektów jest nieco...